Azərbaycan türkləRİNİN

pi
– ―başçı‖, ―knyaz‖, ―şahzadə‖ (166, II, 97) və 
sak, çar
(bax Taksak 
adına) sözlərindəndir. 
V a s a k (IV əsr). İran ın Sisak süla ləsindən Ermənistana təyin etdiyi 
hakimin adı. Erməni tarixçisi Moisey Xorenasi V əsrdə Syunidə bir hakimin adını 
da Vasak kimi qeyd edir. (IX əsrin əvvəlində Syunidə hakimiyyətə keç miş yerli 
sülalənin ilk çarı da 812-ci ildə ö lmüş Vasak adlanırdı). IV əsrdə Qərb i Hun 
xaqanlığ ının xanlarından biri Vasik (Bizans mənbəində qeyd olunmuşdur) və 
Ermənistanda türk cin li tayfasında s ərkərdə Vasak Ma mikonian (əslində Ma miqun) 
adları ilə eynidir. Mənasını aydınlaşdıra bilməd ik. Y. B. Yusifov türkmənşəli Basa 
adı ilə eyniləşdirir (186, 27). O, Vasik (Basak) adın ın türk d illərində ―basmak‖ feli 
əsasında ―qalib‖, ―fateh‖ kimi mənalandırır.
A n d o k. V əsrdə Sisakan hakimin in adı. Anduk ş əxs adının ―u‖ s əsinin 
―o‖ səsi ilə əvəzlən məsi ilə ermənicə yazılışıdır. Türkcə 
on (onq)
– ―həqiqi‖, 
―düzgün‖, ―doğruçul‖, ―düzdanışan‖ sözü (166, I, 457) və 
duk (-luk)
şəkilçisindəndir. Bu şəxs adının qədim türkcə 
onq
(sonra ―
nq
‖ qovuşuq səsinin ―
n
‖ 
səsinə keç məsilə) – ―qis mət‖, ―ta le‖, ―nəsib‖, ― xoşbəxt lik payı‖ (100, 367) 
sözündən və -
 duk (-luk )
şəkilç isindən ibarət olduğu da güman edilə bilər. 
Q d i x o n. V əsrdə Syunidə şəxs adı. Qədim ermənicə yazılışında təhrifə
uğramış bu ad qədim türkcə 
qed
– ―qüvvətli‖, ― möhkə m‖, (100, 292) və bir sıra
türkmənşəli şəxs ad ları üçün (er. əv. VI əsrdə saklarda Skunha, Ermənistanda 
cinlilə rin III əsrdə əcdadı o lan və ermən ilə rin Ma mikon və Ma mikonian şəklinə 
saldıqları Mamiqun, V əsrdə Cucan xaqanlığ ının xan ı Anaxun, monqollarda XIII 
əsrdə Çormaqun, Arqun (1284-1291) və b.) səciyyəvi 
qun
– ―knyaz‖ sözündən 
ibarətdir. 
S u n b a t (IX əsr). Ərəb mənbələrində Səhl ibn Sunbat formasında 
yazılmış ad türkcə 
sun
– ―gözətçi‖ , ― keşikç i‖, ―nəza rətçi‖ (160, IV, I, 692) və 
bat
– 
―mətin‖, ―bahadır‖ sözlərindən ibarətdir. Bu adın ikinci ko mponenti olan ―bat‖ 
sözü albanlarda Urbat, VI əsrdə Orta Asiyada ağ hunlarda (eftalilərdə) Qrunbat, 
türk bolqarlarda Kurbat (583-642), 755-ci ildə Xorasanda ərəblərə qarşı 70 gün 
üsyan qaldırmış türk Sunbad, XII əsrdə Azərbaycanda Oğuz-Səlcuq əmirlərindən 
Əbubəkr Bahaəddin Sunbat və b. şəxs adların ın sonlarındakı ―bat‖ sözü ilə eynidir.
Gö ründüyü ki, Si sülaləsinin hakimləri etnik mənsubiyyətcə türk id ilər. 
Syunini əvvəlcədən erməni əyalət i, əhalisini ermənilər hesab etməklə e rməni 
tarixçiləri savadsızlıqların ı nü mayış etdirirlər. Bu sülalənin Sisakanda hakimiyyəti 
min ildən ço x davam et miş və IX əsrdə kəsilmişdir. Sonra onu türk c inlilərdən 

---

126 
Orbelianlar sülaləsi əvəz etmişdir.
Türk cinli tayfası haqqında biz əsərlərimizin b irində qısaca yazmışıq (3). 
Təssüf ki, xa lqımızın etnogenezində rol oynamış türk cin lilə r Azərbaycan 
tarixşünaslığında indiyədək qəti olaraq tədqiqat obyektinə çevrilməmişdir. Cənubi 
Qafqa zda cin lilər hə m Ermənistanda, həm də Gürcüstanda III-IV əsrlə rdən məskun 
idilər. Ermən istandakı cinlilər IV əsrdə xristian dinini qəbul et mişlə r. VIII əsrə 
qədər ermənilərin qoşunlarının başçılarının ha mısı c inlilərdən ibarət idi. Cinlilə rin 
əcdadı Mamiqun adlı başçının adı ilə ermənicə Mamikonian ―Mamiqunlar‖ adını 
daşıyırdılar (bax:3). Gü rcüstanda, Kür çayının sahillərində yaşayan cinlilər əvvəlcə 
xristian dinini qəbul et mə mişdilər. Onla rın yaşadığı qala indi gürcücə Şa mşvilde 
adlanır ki, bu da türkcə ―Üç ox‖ (gürcücə 
sami 
―üç‖, şvilde ―ox‖ deməkdir) adın ın 
tərcüməsidir. 
―Sisakan tarixi‖ əsərinin müəllifi, əslən türk cinli olan Stepan Orbelian
(atasının adı Tarsancdır, bu ad ı Xəzərlərin sərkərdələrindən biri, b izans 
mənbələ rində çəkilən Tarmaç adı ilə müqayisə etmək o lar) ya zır ki, c inlilər III 
əsrdə Çin-Baku run başçılığı ilə Dəryal (türkcə 
dar
―darısqal‖ və ―yal‖ sözlə rindən 
ibarət o lan bu ad sonra – farsca Dar-alan ―Alan qapısı‖ kimi izah adilir. Ha lbuki 
heç bir mənbədə bu toponimin ―Daralan‖ forması yo xdur) keçidi vasitəsilə 
şimaldan Gürcüstana gəlmiş və gürcü çarı onları hörmətlə qəbul edərək 
yerləşmə ləri üçün Orbeti (― Qartal yurdu‖ demə kdir) qalasın ı vermişdi. Cinlilə rin 
hakim sülaləsi bu qalada yaşadıgına görə Orbeli adlanırdı. Bu sülalə min ilə yaxın 
hakimiyyətdə olmuş və 1117-c i ildə süqut etmişdir (30). Gürcülə rdə keçən əsrə 
qədər məşhur Orbe li knya z nəsli də ö z adın ı türk orbelilə rdən almışdır. (Erməni 
tarixçisi Adons N. Q. əsrimizin əvvəllərində yazmışdır ki, Gü rcüstanda knyaz 
Orbelianla r əcdadla rın ı c inlilərin ö lkəsində a xta rırlar və Çin Ba kuru ö zlə rin in u lu 
əcdadları hesab edirlər). Orbeli (Orbelian) xan nəsli 1117-ci ildə Gü rcüstanda Lori 
qalasını tikmişdi. Lakin xristian ermənilər və gürcülər Orbelilərə qarşı mübarizəyə 
başladı. Nəticədə bu xan nəslinin b ir hissəsi qoşunu ilə Sisakana köçüb gəlmiş, 
xristian dinini qəbul et miş, sonra da hakimiyyəti ə lə almışdı. XIII əsrdə Sisakan ın 
hakimi Stepan Orbelian id i. Onun 1290-c ı ildə yazdığ ı ― Sisakan nəslinin tarixindən‖ 
əsəri ermənicə yazılmışdır (30, III fəsil). Bu da təbii id i. O vaxt Sisakanda kilsə 
artıq erməni kilsəsinin tabeliyində idi və xristian albanlar içərisində bütün yazı-
pozu da ermən icə aparılırdı. Xris tian dininə qulluq edən Stepan Orbe lian da əsərini 
ermənicə ya zma lı id i. 
Deyilənlərdən 
görünür ki, Sisakanda sakların Si sülaləsi u zun müddət hakimiyyətdə olmuşdur. 
Zəngəzurda qədim qa lala r və istehkamları da onlar t ikmişlə r. Stepan Orbe lian yazır 
ki, yu xarı Qa rabağda Diza k qalasını Sisak nəsli tikmişdir (III fəsil). Sisakanın digər 
məşhur qalası Şəki idi. Bu qalanın xa rabalıqları Ba zarçay sahilind ə indiyədək 
qalmaqdadır. Qala dağıdıldıqdan sonra əhali Şəki ad lı kənd yaratmışdı. Məşhur 
ədəbiyyatçı Əziz Şərif də bu kənddən idi. 1920-ci ildə azərbaycanlılar Şəkidən 
tama milə qovulmuşdur. 
Sisakanın Albaniyanın tərkib

---

127 
hissəsi olması Stepan Orbe lian inin belə b ir məlu mat ı ilə təsdiq olunur ki, Alban 
çarı Asvegen öz çar bayrağın ı Syuni yepiskopuna bağışlamışd ı. Müəllif daha sonra 
yazır ki, onlar (yəni sisaklar – Q. Q.) təkcə Syuninin yo x, həm də albanların (yəni 
alban çarlarının - Q. Q.) əcdadlarıdır, hətta onlara (yəni albanlara – Q. Q.) nisbətən 
daha qədimd ir (30, III fəsil). Əsərinin V fəslində müəllif ya zır ki, ― Ermənistanın 
əhalisindən əvvəl Syunilər dindar (yəni xristian – Q. Q.) o ldular (30, V fəsil). 
Sisakların türk olduğunu göstərən bir fakt da 
var. Alban tarixçisi Musa Kalan katlı yazır ki, Sisaklar Yafətin nəslinə mənsubdur. 
Yafət dedikdə müəllif türklə ri nə zərdə tutur, çünki müəllif Ya fətin oğlanla rı 
içərisində Qamer (türk kimmerlər), Maqoq (skiflər - işkuzaylar) və Mada 
(madaylar) adlarını da çəkir (―Alban tarixi‖, III kitab, 1 fəsil). V əsr erməni 
tarixçisi Moisey Xorenasi yazır ki, Syuninin hakimləri ermən i yo x, Sisak 
sülaləsindəndir (I kitab, 12-ci fəsil), yəni saklardır.
Sisak sülaləsindən olan hakimlər 
aranşahlar adlanırd ılar. I əsrin ortalarından Alban çarları da mənşəcə Sisak 
nəslindən olduqlarına görə, Aranşahlar adın ı daşıyırd ılar. Albaniyada bu nəslin 
axırıncı nümayəndələrini VI əsrdə İrandan Albaniyaya gəlmiş Mehranilər 
(Cavanşir də xristian din ini qəbul etmiş həmin tayfadan idi) q ırmış və ona son 
qoymuşdular. 
4. 
Azərbaycan 
ərazisində 
sakların bir hissəsi Yu xarı Qarabağda məskunlaşmış və onların adı ilə albanların 
dilində bu ərazi ―Art -Sa k‖ adını a lmışdı. Qədim e rməni mənbələrində Artsax kimi 
yazılan bu ad türkcə 
art
– ―dağlıq ərazi‖, ―yüksəklik‖ sözündən və ―sak‖ 
etnonimindən ibarət olub. ― Sak yüks əkliy i‖, ya xud ―sak dağlıq ə ra zisi‖ məna larını 
verir. A. N. Qre k mənbələrdə ki Sakasena əyalətini Artsakla lo kalizə et mə kdə 
müəyyən mənada haqlı idi, ona görə ki, hər iki toponim sak etnonimi ilə bağlıdır. 
Yu xarıda demişik ki, sakların bir h iss əsi Arropatenanın və Albaniyanın 
həmsərhədində düzənlikdə məskunlaşmış və Balasakan, yəni ―Sak dü zənliyi‖ adı 
yaranmışdı. Deməli, sakların bir h issəsinin dağlıq və düzən yerlərdə 
məskunlaş ması ilə ə laqədar ola raq hələ eradan əvvəl Artsak və Ba lasakan 
toponimlə ri yaran mışdır. Hə m də nəzərə a lmaq lazımd ır ki, digər Artsak (― Sak 
yüksəkliy i‖) Cənubi Azərbaycan ərazisində - Atropatenada yerləşirdi. Babək 
üsyanı ilə əlaqədar hadisələrdə bu toponim mənbələrdə Arşak qalası kimi qeyd 
olunmuşdur. Yaqut Həməvi yazır ki, Ərşəq Bəzzin yaxınlığında b ir dağdır (32, 12) 
həmin toponim Cənubi A zərbaycanın Qaradağ əyalətində Ərşə maha lın ın adında 
qalır. 
Şimali A zərbaycan ərazisində qədimdə sakların məskunlaşdığı bölgələr 
barədə demək istədiyimiz bu qədərdir. 
Azərbaycan tarixşünaslığında eranın I əsrin in 60-c ı illə rində Kürdən 
cənubda Alban çarlığın ın əra zisini əhatə edən yeni dövlətin yaran ması proble mi 
hələ tam hə llin i tapma mışdır. F. Mə mmədova tərəfindən belə bir fikir ortaya 
atılmışdır ki, guya I əsrin 60-cı illərində hakimiyyətə gəlmiş çar Ərən Parfiyanın 

---

128 
Arşakid sülaləsindən id i. Bu, tamamilə səhvdir. Əvvələn, parfiyalıların heç də 
hamısı İrandilli deyild i. Antik müəllif Po mpey Troq yazır ki, parfiyalıların dili 
skiflərin və midiya lıların ortasında durur (Pompey Troq, XI, 2, I). Hər ha lda 
Parfiya çarlığı zamanında yaşamış bu müəllif Fəridə Məmmədovaya nisbətən 
farsları və arşakid ləri daha yaxşı tanıyırdı. Sonrası da Arşakidlər sülaləsinin banisi 
olan Arşakın ad ı da heç iranca deyil, türkcəd ir. Parfiya çarlarından Orod və onun 
sərkərdəsi Suren (monqolca