Azərbaycan türkləRİNİN

arim
– ―yarım‖ (türkologiyada qəbul olunub ki, saitdən 
əvvəl ―y‖ səsi sonralar əlavə o lun ma səsdir) və
sepi
– ―qıyılmış göz‖ sözlə rindən 
ibarətdir. Aydın olur ki, a rimaspi etnonimi monqoloid irq üçün s əciyyəvi qıyıqgöz 
adamları ifadə edən addır.
Bir skif tayfasının adını Herodot issedon kimi çə kir (Herodot, IV,13). Bu
etnonim türkcə
 isti
və 
don
– ―astar‖ (―paltarın xə zli astarı‖) sözlərindəndir. Başqa 
sözlə, əsl adı naməlu m bu tayfanın adamları qışda kü rk geydiklərinə görə 
Herodotun məlu matçısı on ları 
istidon
adlandırmışdır. Qeyd edilməlidir ki, geyim 
bildirən sözlə rdən etnonimlərin yaran ması qədim türklər üçün səciyyəvi haldır: 
Qaradonlu, Ağköynəkli, Şişpapaxlar və s. Herodota görə, skiflərin böyük hissəsi 
skolot adlanır (Herodot, IV,6). Yu xarıda biz işkuzaylardan danışdıqda bu etnonimi 
çəkmiş və demişdik ki, Herodot Qara dənizin şimal çöllərində yaşayan tayfaları 
ümu mi mənada skif ad landırsa da yazmışdır ki, onlar ö zlərinə Sko lot deyirlər. 
Skolot etnonimi isku lut, yaxud Eskolot adının qədim yunanca yazılışıdır ki, bu da 
isk il, isk ul, esk ol
adından və türk – monqol dillə rində cə m bildirən 
–ut
şəkilçisindən ibarətdir. Erkən orta əsrlərdə iskil, esqel formalarında bu tayfa tüürk 
bolqarların tərkibində qeyd olunmuşdur (bax 85). Özbəklərdə və qaraqalpaqlarda 
eşkil, qirğızlarda eskil adlı tayfa indi də vardır (85).
Skiflərin b ir tayfası para lat kimi qeyd olunur (He rodot, IV,6). Qədim 
yunanca paralat kimi yazılmış bu etnonim türkcə 
bor
– ―boz‖ sözündən və Olet, 
Ələt etnonimindən ibarətdir. Skiflərdə paralat, M idiyada paratagen, erkən orta 
əsrlərdə peçeneklərdə borotolmat tayfalarının ad larındakı 
“para”
və 
“boro” 
ko mponentləri, b izcə, eynid ir.
Antik mənbələ rdə qeyd olunmuş skif sözləri də türkcəd ir. Məşhur yunan 
alimi Hippokrat yazır ki, skiflər piyə 
vutir
deyirlər (Hippokrat, Xəstəliklər 
haqqında. 4, 20). Bu söz türk d illərindəki 
ava, uva
– ―yemə k‖ və
turi
– ―süd‖ 
sözlərindən ibarət olub ―süddən yemək‖ yaxud ―süd xörəy i‖ mənasını verir. Skiflər 
ma ldar e llə r olduqlarına görə yemə klərində süd məhsulları əsas yer tuturdu. 
Müəllif qeyd edir ki, vutir yalnız at südündən hazırlanır; bunun üçün at südünü 
ağac qaba tökür və çalxalayırlar (müəllif görünür türklərdə geniş yayılmış ağac 
nehrəni nəzərdə tutur), süd köpüklənir və yağ hissə üzə qalxır, bu vutir adlanır. 
Südün qatı və ağır hissəsi aşağı çökür, həmin çökmüş hissəsi ayırıb qurudurlar. 
Hippokrat sonra yazır ki, bu qurudulmuş hiss ə skiflərdə 
ippak a
adlanır (yenə 

---

104 
orada). Qədim türk dillərindəki 
ipi
– ―çörək‖ , ―ye mə k‖ sözündən yaranmış ―ippaka‖
dilimizdə işlənən ‖əppək‖ ifadəsində qalmışdır.
Herodot yazır ki, skiflərin yastıburun hissəsi (deməli, skiflərin içərisində 
monqoloid irqə mənsub türk tayfaları da vard ı)
pontik
adlı ağacın (bəzi 
tədqiqatçılar onu albalı, ya xud meş ə gilası sayırla r) meyvəsini yeyirlər. Bu ağac 
əncir ağacı böyüklükdədir və onun çəyirdəkli meyvəsi olur. Meyvə dəydikdən 
sonra onu parçada sıxıb şirəsini çıxarırlar; ondan 
asxi 
adlanan qara rəngli şirə a lın ır 
və bu şirəni südə qatıbn içirlə r (Herodot, IV, 23). Bu mə lu matda skiflərin dilinə 
mənsun 
“pontik”
və 
“asxi” 
sözləri çəkilmişdir. Pontik ifadəsi türk d illərində 
bun
– 
―şorpa‖, ―horra‖ sözündən və 
-dık (-lık)
şəkilç isindən ibarət ―bundık‖ sözün 
təhrifidir. Mah mud Qaşqari ya zır ki, türklərdə 
“bun” 
sözü 
“mun”
kimi də işlənir, 
lakin onun yazdığına görə, sözün bun forması suvar, qıpçaq və oğuz dilləri üçün 
səciyyəvidir. De məli, qədim yunanca
 pontik
kimi yazılmış
 bundık
sözü ―horra üçün 
nəzərdə tutulan‖ mənasındadır. He rodotun qeyd etdiyi ―asxi‖ sözünü b əzi 
tədqiqatçılar türkcə ―ac ı‖ d igərlə ri ―aş‖ sözü saymışla r. Bizcə, ―as xi‖ türk 
dillərindəki 
acıqay
ejiqey
– ―kəsmik‖, ―süzmə‖ (166, I, 235) sözünün yunanca 
yazılışıdır.
Skiflərin antik müəlliflər tərəfindən qeyd olunmuş bəzi adətləri də 
türkmənşəlidir.
Skiflərin səciyyəvi adətlərindən biri at südü iç mə k id i. Hələ Ho mer 
kimmerlə ri ―at südü içənlər‖ adlandırmışdı. Maldar türk tayfa ları tarix boyu at südü 
içmiş və at əti yemişlər. Bir antik mənbədə deyilir ki, ―skiflərin böyük əksəriiyəti 
yalnız at südü ilə qidalanırlar‖ (ВДИ, 1947, с. 234). İrandilli xalqların heç birind ə 
bu adət olma mışdır. Arxeoloqla r skiflər üçün səciyyəvi o x ucluq larının və ―skif 
heyvan stili‖ nin Altayda və Qərbi Sibirdə İrandilli etnosların yaşamadığın ı sübüt 
etməyə ehtiyac yo xdur. Bu skiflərlə Altay tayfala rın ın etnik mənsubiyyətcə mənşə 
birliy ini göstərir.
Herodot yazır ki, skiflərdə çar öləndən sonra dördkünc çala qazır və 
mey iti mu mlayıb dəfn edirlər (Herodot, IV, 71). Altayda arxeoloji qazıntılar 
zaman ı bu adəti S.A.Rudenko aşkar etmişdir (164, 122- 224). Tuva ərazisində isə 
bu dəfn qaydasını M.P.Qrya znov müəyyən etmişdir (90). Ölü lərin mu mlan ması 
adəti Mid iyada da vardı (gü man ki, A zərbaycan dilindəki ―ağzını mu mla‖ ifadəsi 
bu adətlə bağlıdır).
Herodot yazır ki, skiflərdən olan aqrippilər ağ gecə ilə örtülmüş ağac 
altında yaşayırlar (Herodot, IV, 23). Bununla antik mü əllif bu tayfanın ağ gecə ilə 
örtülmüş alaçıqlarda yaşadığını göstərmişdir.
Herodota görə, skif falçıları qovaq ağacının çubuqlarına baxaraq yozurlar 
(Herodot, IV, 68). ―Kitabi Dədə - Qorqud‖ da Beyrəyin dilindən deyilmiş ―Sübh 
erkən durmuşsan, ağ ormana g irmişs ən, ağ qovağın budağından yirğalanıb 
keçmişsən‖ sözləri diqqəti cəlb edir. Gü man ki, bu, qədim türklərin qovaq ağacına 
sitayiş etməsi ilə bağlıdır.

---

105 
Herodot yazır ki, skiflər əti heyvanın qursağına doldurub bişirirlər 
(Herodot, IV, 61). Bu adəti türk xa lqlarının ə ksəriyyətində və buryatlarda 
müşahidə etmişlər.
Herodot skiflə rdə qardaşlaşma adətinin təsvirin i (Herodot, IV, 70) 
vermişdir. Erkən orta əsrlərdə bu adət qıpçaqlarda da olmuşdur (141, 54).
Skiflərin qədim türklə r olduğunu göstərən faktlardan biri də onların
allah larının adlarıd ır (Herodot, IV, 59).
A p i
(Yer ilahəsi). İran mənşəli ad sayılır və fars dilindəki ab – ―su‖ sözü 
ilə ə laqələndirilir. Türkcə 
ebi, əbi
– ―ulu nənə‖ (―babanın nənəsi‖), ―böyük 
ana‖, ‖ulu ana‖ (babanın anası, 166, I, 220, 224) sözündəndir. Qəd im türklərdə 
aba
, 
həm ―ana‖, hə m də ―əcdad‖, ―ulu ata‖ mənala rında idi (yenə orada). İ.Miziyevə 
görə, Şimali Qafqazda yaşayan türk balkar – qaraçaylarda indi də Apisat (Api və 
türkcə 
sat
– ― müqəddəs‖ sözündən) allah ına sitayişin qalıq ları vard ır (141, 76). 
P a p a y (Baş allah). İranmənşəli ad sayılır və fars mənşəli 
papak
– 
―qoruyucu‖ sözü ilə əlaqələndirilir. Əslində türkcə 
baba
– ―ulu baba‖, ―babanın 
babası‖, ―soybaşı‖ (166, II, 10- 11) sözündəndir. Qədim türklərin məişətində 
əcdada sitayiş mühüm yer tuturdu. Herodot midiyalılarda, Strabon albanlarda 
əcdadlara sitayişin olduğunu yazmışdır.
Q o y t o s i r (allah adı). İran mənşəli ad sayılır. Türkcə 
qoy, qok
– ―göy‖, 
―mav i səma‖ və 
tesir, teşir
(teşmə k, deşmə k, yarmaq, yarıb keç mək felindən) 
sözlərindəndir. Azərbaycanca ifadə etsək, bu ad ―göyü deşən‖, ―göyü yarıb gələn‖ 
(Günəş şuası) mənasındadır. İzahımızın doğruluğunu Herodotun belə bir məlu matı 
təsdiq edir ki, skiflə rdə Qoytosir yunanlardakı Apollondur. Yunanlarda is ə Apollon 
allah ı ―Günəş işığı‖, ―Günəş ziyası‖ mənasında idi.
A r q i m p a s (i lahə ad ı). Herodot qeyd edir ki, skiflə rdə bu ilahə
yunanlarda Afrodita – Uraniya ilahəsi ilə eynidir (IV; 59). Yunanlarda is ə hə min 
ilahə məhsuldarlıq allahı id i. Türkcə
irk in
– ―bir neçə gün aramsız yağan yağış‖ 
(100, 212) və 
baş
– ―başçı‖ sözlərindəndir. Bir neçə gün yağan yağış məhsuldarlığa 
səbəb olur. De məli, Arqimpas ―yağış başçısı (ilahəsi)‖ mənasındadır.
Skiflərin türkmənşəli o lduğunu onların ş ə xs adları da göstərir.