Klinik protokol Az
ərbaycan Respublikas
ı S
əhiyy
ə Nazirliyinin
İctimai S
əhi
yy
ə v
ə
İslahatlar M
ərk
əzind
ə haz
ırlanm
ış
dı
r.
Azərbaycan Respublikası Səhiyyə Nazirliyi
kollegiyasının 27 sentyabr 2012-ci il tarixli
30 saylı qərarı ilə təsdiq edilmişdir
BAŞ AĞRILARININ
DİFERENSİAL DİAQNOSTİKASI ÜZRƏ
KLİNİK PROTOKOL
Bakı - 2012
Klinik protokol Az
ərbaycan Respublikas
ı S
əhiyy
ə Nazirliyinin
İctimai S
əhi
yy
ə v
ə
İslahatlar M
ərk
əzind
ə haz
ırlanm
ış
dı
r.
56.12
B 29
B 29 Baş ağrılarının diferensial diaqnostikası üzrə klinik protokol,
2012. – 36 səh.
Bu klinik protokol ABŞ-ın Beynəlxalq İnkişaf Agentliyi
tərəfindən maliyyələşdirilən “İlkin Səhiyyə Xidmətlərinin
Gücləndirilməsi” Layihəsinin dəstəyi ilə hazırlanmışdır.
2
Klinik protokol Az
ərbaycan Respublikas
ı S
əhiyy
ə Nazirliyinin
İctimai S
əhi
yy
ə v
ə
İslahatlar M
ərk
əzind
ə haz
ırlanm
ış
dı
r.
3
Klinik protokolun redaktoru:
C.Məmmədov
Səhiyyə Nazirliyi İctimai Səhiyyə və
İslahatlar Mərkəzinin direktoru, t.f.d.
Klinik protokolun tərtibçilər heyəti:
R.Rzayev
Səhiyyə Nazirliyinin baş uşaq nevropatoloqu,
Azərbaycan Tibb Universitetinin
Nevrologiya və tibbi genetika kafedrasının
dosenti, t.f.d.
M.Salihov Azərbaycan Tibb Universitetinin
Ailə təbabəti kafedrasının müdiri, t.f.d.
А.Məmmədbəyli Azərbaycan Tibb Universitetinin
Nevrologiya
və tibbi genetika kafedrasının
dosenti,
t.f.d.
F.Məmmədbəyov Azərbaycan Tibb Universitetinin
Nevrologiya
və tibbi genetika kafedrasının
dosenti,
t.f.d.
T.Sadıqova Azərbaycan Tibb Universitetinin
II
Daxili
xəstəliklər kafedrasının dosenti, t.f.d.
E.Ağamalıyev
Ə.Əliyev adına Azərbaycan Dövlət
Həkimləri Təkmilləşdirmə İnstitutunun
Nevrologiya
kafedrasının baş laborantı
S.Qazıyeva Səhiyyə Nazirliyi İctimai Səhiyyə və
İslahatlar Mərkəzinin Tibbi keyfiyyət
standartları şöbəsinin həkim-metodisti
Rəyçilər:
Ş.Mahalov
Səhiyyə Nazirliyinin baş nevropatoloqu,
Azərbaycan Tibb Universitetinin
Nevrologiya və tibbi genetika kafedrasının
müdiri, professor, t.e.d.
R.Həsənov
Ə.Əliyev adına Azərbaycan Dövlət
Həkimləri Təkmilləşdirmə İnstitutunun
Nevrologiya
kafedrasının dosenti, t.f.d.
Klinik protokol Az
ərbaycan Respublikas
ı S
əhiyy
ə Nazirliyinin
İctimai S
əhi
yy
ə v
ə
İslahatlar M
ərk
əzind
ə haz
ırlanm
ış
dı
r.
4
Sübutların etibarlılıq dərəcəsi və elmi tədqiqatların tipləri
Sübutların
etibarlılıq
dərəcəsi
Sübutların mənbələri
(elmi tədqiqatların tipləri)
Ia
Sübutlar meta-analiz, sistematik icmal və ya
randomizasiya olunmuş klinik tədqiqatlardan (RKT)
alınmışdır
Ib
Sübutlar ən azı bir RKT-dən alınmışdır
IIa
Sübutlar ən azı bir yaxşı planlaşdırılmış, nəzarət
edilən, randomizasiya olunmamış tədqiqatdan
alınmışdır
IIb
Sübutlar ən azı bir yaxşı planlaşdırılmış kvazi-
eksperimental tədqiqatdan alınmışdır
III
Sübutlar təsviri tədqiqatdan (məsələn, müqayisəli,
korrelyasion tədqiqatlar, ayrı-ayrı halların
öyrənilməsi) alınmışdır
IV
Sübutlar ekspertlərin rəyinə və ya klinik təcrübəyə
əsaslanmışdır
5
Tövsiyələrin etibarlılıq səviyyəsi şkalası
Tövsiyənin
etibarlılıq
səviyyəsi
Tövsiyənin əsaslandığı sübutların etibarlılıq
dərəcəsi
A
RKT-lərin yüksək keyfiyyətli meta-analizi, sistematik
icmalı və ya nəticələri uyğun populyasiyaya şamil
edilə bilən, sistematik səhv ehtimalı çox aşağı olan
(++) irimiqyaslı RKT.
Sübutların etibarlılıq dərəcəsi Ia.
B
Kohort və ya klinik hal - nəzarət tipli tədqiqatların
yüksək keyfiyyətli (++) sistematik icmalı, yaxud
Sistematik səhv riski çox aşağı olan (++) yüksək
keyfiyyətli kohort və ya klinik hal - nəzarət tipli
tədqiqat, yaxud
Nəticələri uyğun populyasiyaya şamil edilə bilən,
sistematik səhv riski yüksək olmayan (+) RKT.
Sübutların etibarlılıq dərəcəsi Ib və IIa.
C
Nəticələri uyğun populyasiyaya şamil edilə bilən,
sistematik səhv riski yüksək olmayan (+) kohort və ya
klinik hal - nəzarət tipli və ya nəzarət edilən,
randomizasiya olunmamış tədqiqat, yaxud
Nəticələri uyğun populyasiyaya bilavasitə şamil edilə
bilməyən, sistematik səhv riski çox aşağı olan və ya
yüksək olmayan (++ və ya +) RKT.
Sübutların etibarlılıq dərəcəsi IIb.
D
Klinik hallar seriyasının təsviri, yaxud
Nəzarət edilməyən tədqiqat, yaxud
Ekspertlərin rəyi.
Yüksək səviyyəli sübutların mövcud olmamasının
göstəricisidir.
Sübutların etibarlılıq dərəcəsi III və IV.
Klinik protokol Az
ərbaycan Respublikas
ı S
əhiyy
ə Nazirliyinin
İctimai S
əhi
yy
ə v
ə
İslahatlar M
ərk
əzind
ə haz
ırlanm
ış
dı
r.
6
İxtisarların siyahısı
BA
- baş ağrısı
СО
- karbon monooksid
EÇS
- eritrositlərin çökmə sürəti
EEQ
- elektroensefaloqrafiya
EGBA
- epizodik gərginlik baş ağrısı
FDE
- fosfodiesteraza
GBA - gərginlik baş ağrısı
XBH
- xoşxassəli beyindaxili hipertenziya
XBT-10 - Xəstəliklərin Beynəlxalq Təsnifatı (10-cu baxış)
IHS - International Headache Society (Baş Ağrılarının
Beynəlxalq Assosiasiyası)
İİV
- insanın immunçatışmazlığı virusu
ICHD-II -
The International Classification of Headache
Disorders 2
nd
Edition (Baş Ağrılarının Beynəlxalq
2-ci Təsnifatı)
KBA - klaster baş ağrısı
KBT
- kəllə-beyin travması
KQNBA - konyuktivanın qızarması və göz yaşının axması ilə
müşayiət olunan qısa müddətli bir tərəfli nevroloji baş
ağrıları
KQYP
- kalsitonin genomuna yaxın peptid
KS
- kəllə sinirləri
KT
- kompüter tomoqrafiyası
KVBA - kranial vegetativ simptomlu qısa müddətli bir tərəfli
nevralgiya baş ağrıları
QSİƏD
- qeyri-steroid iltihab əleyhinə dərmanlar
QİÇS
- qazanılmış immunçatışmazlığı sindromu
QBQ
- qapalı bucaqlı qlaukoma
МRT
- maqnit rezonans tomoqrafiyası
MSS
- mərkəzi sinir sistemi
PBA
- punksiyadan sonra baş ağrısı
Klinik protokol Az
ərbaycan Respublikas
ı S
əhiyy
ə Nazirliyinin
İctimai S
əhi
yy
ə v
ə
İslahatlar M
ərk
əzind
ə haz
ırlanm
ış
dı
r.
7
PET
- pozitron-emission tomoqrafiyası
PH
- paroksizmal hemikraniya
PTBA
- posttravmatik baş ağrıları
SAQ - subaraxnoidal qansızma
sAMF
- siklik adenozin monofosfat
SBA
- servikogen baş ağrıları
sQMF
- siklik quanozin monofosfat
TİH - tranzitor işemik həmlə
ТVS
- trigeminal vegetativ sefalgiyalar
ÜSN
- üçlü sinirin nevralgiyası
ÜST
- Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatı
Protokol ilkin səhiyyə səviyyəsində çalışan sahə həkimləri, ailə
həkimləri və təcili və təxirəsalınmaz tibbi yardım həkimləri üçün
nəzərdə tutulmuşdur.
Pasiyent qrupu: baş ağrısı olan 18 yaşdan yuxarı şəxslər.
Protokol baş ağrılarının mümkün səbəblərinin araşdırılması və
diferensial diaqnostikasının təkmilləşdirilməsi üzrə sübutlu təbabətə
əsaslanan metodik tövsiyələrin verilməsi məqsədini daşıyır.
Giriş
Baş Ağrılarının Beynəlxalq Təsnifatında 200-dən çox baş ağrısı
növü qeyd edilir. Bu klinik protokolda ən geniş yayılmış birincili baş
ağrılarından (miqren və gərginlik BA) və bəzi az rast gəlinən birincili
baş ağrılarından ətraflı məlumat təqdim olunub.
Protokolda ikincili baş ağrılarının “təhlükə əlamətləri” və əsas
müayinə növləri göstərilib.
Baş nahiyəsində olan hər hansı ağrı və ya diskomfort hissinə
baş ağrıları deyilir. Baş ağrıları başı örtən toxumalarda – dəri, əzələ,
başın vətər dəbilqəsində və onlarda olan damarlarda, kəllə sümüyü
sümüküstlüyündə, beyin qişaları və onların damarlarında, kəllədaxili
vena və arteriyalarda olan ağrı reseptorlarının qıcıqlanması zamanı
əmələ gəlir.
Klinik protokol Az
ərbaycan Respublikas
ı S
əhiyy
ə Nazirliyinin
İctimai S
əhi
yy
ə v
ə
İslahatlar M
ərk
əzind
ə haz
ırlanm
ış
dı
r.
8
Ümumi müddəalar
Baş ağrıları çox geniş yayılmış haldır və əhalinin 90%-dən
çoxunda həyatı boyunca baş verir. Səhiyyənin ilkin səviyyəsində
müraciətlərin 4,4%-i, ambulator nevroloji müraciətlərin isə 30%-i
BA ilə bağlıdır.
Miqren əmək qabiliyyətinin əhəmiyyətli dərəcədə itirilməsinə
gətirən birincili baş ağrılarının ağır formasının ən geniş yayılmış
növüdür. Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatı (ÜST) miqreni 15-44 yaş hədlə-
rində olan qadınlar üçün 20 ən ağır xəstəlik siyahısına daxil etmişdir.
Gərginlik baş ağrılarına əhalinin 40%-də rast gəlinir.
Baş ağrılarının diferensiasiyasında həkimlər tez-tez çətinliklərlə
qarşılaşırlar. Baş ağrılarının nadir hallarda, beyin şişləri kimi, ciddi
səbəblərinin mümkünlüyü həm həkimləri, həm də xəstələri narahat
edir. Bununla yanaşı, düzgün diaqnozun qoyulması ümumi praktika
həkimlərinə xəstələrin vaxtında ixtisaslaşmış tibbi yardıma
göndərilməsi üçün imkan yaradır.
Birincili baş ağrılarının bir çox növlərinin effektiv müalicə
üsulları mövcuddur, buna baxmayaraq, bir çox halda xəstəyə əsassız
olaraq analgetiklər təyin olunur. BA-nın müalicəsi üçün istifadə
edilən dərmanlar özləri də BA-nın səbəbi ola bilər.
Əksər hallarda birincili baş ağrısının müalicəsi ilkin səhiyyə
xidməti səviyyəsində aparıla bilər. Nadir hallarda əlavə müayinələrin
aparılması tələb olunur.
XBT-10 ÜZRƏ TƏSNİFAT
G 43 Miqren
G 43.0 Aurasız miqren (sadə miqren)
G 43.1 Aura ilə gedən miqren (klassik miqren)
Miqren:
Baş ağrısız aura
Bazilyar
Ekvivalentlər
Ailəvi hemiplegik
Hemiplegik:
Kəskin başlanğıcda aura ilə
Uzunmüddətli aura ilə
Tipik aura ilə
Klinik protokol Az
ərbaycan Respublikas
ı S
əhiyy
ə Nazirliyinin
İctimai S
əhi
yy
ə v
ə
İslahatlar M
ərk
əzind
ə haz
ırlanm
ış
dı
r.
G 43.2 Miqrenoz status
G 43.3 Ağırlaşmış miqren
G 43.8 Digər miqren
Oftalmoplegik miqren
Retinal miqren
G 43.9 Dəqiqləşdirilməmiş miqren
G 44 Baş ağrısının digər sindromları
G 44.0 “Histamin” baş ağrısı sindromu
Xronik paroksizmal hemikraniya
Xroniki paroksizmal hemikraniya
●
xronik
●
epizodik
“histamin” baş ağrısı
G 44.1 Digər rubrikalarda təsnif olunmayan damar mənşəli baş
ağrısı
G 44.2 Gərginlik tipli baş ağrısı
Gərginliklə bağlı xronik baş ağrısı
Gərginliklə bağlı epizodik baş ağrısı
G 44.3 Xronik posttravmatik baş ağrısı
G 44.4 Digər rubrikalarda təsnif olunmayan dərman qəbulu ilə
bağlı baş ağrısı
Dərman maddəsini müəyyənləşdirmək lazım gəldikdə xarici
səbəblərin əlavə kodundan istifadə edilir (XX sinif).
G 44.8 Digər dəqiqləşdirilmiş baş ağrısı sindromu
G 50 Üçlü sinirin zədələnməsi
G 50.0 Üçlü sinirin nevralgiyası
Paroksizmal üz ağrısı sindromu
Ağrılı tik
G 50.1 Atipik üz ağrısı
G 50.8 Üçlü sinirin digər zədələnmələri
G 50.9 Üçlü sinirin dəqiqləşdirilməmiş zədələnməsi
R 51 Baş ağrısı
9
Klinik protokol Az
ərbaycan Respublikas
ı S
əhiyy
ə Nazirliyinin
İctimai S
əhi
yy
ə v
ə
İslahatlar M
ərk
əzind
ə haz
ırlanm
ış
dı
r.
10
Baş ağrıları aşağıdakı növlərə bölünür:
Birincili – bu halda BA hər hansı əsas xəstəliklə əlaqəli deyil.
Buraya miqren, gərginlik baş ağrıları və digər birincili baş ağrıları
növləri aiddir.
İkincili – bu halda BA əsas xəstəliyin baş verməsi səbəbindən
meydana çıxır və infeksion, şiş, damar, medikamentoz və digər
mənşəli baş ağrılarını əhatə edir.
Birincili baş ağrıları
İlkin səhiyyə xidməti müəssisələrinə tibbi yardım üçün müraciət
edən xəstələrin əksəriyyəti birincili baş ağrılarından əziyyət çəkir.
Bir xəstədə bir növdən çox birincili baş ağrıları ola bilər (məsələn,
aurasız miqren, gərginlik baş ağrıları).
Baş ağrılarının hər bir növünə ayrı-ayrılıqda baxılmalıdır.
Birincili BA zamanı nevroloji müayinə heç bir patologiyanı aşkar
etmir və instrumental müayinələr nəticəsiz olur. BA-nın
qiymətləndirilməsi üçün anamnezin toplanması müstəsna rol oynayır.
O, BA-nın növünün və “təhlükə əlamətlərinin” müəyyən edilməsinə
yardım edir. Anamnezin qeyri-dəqiq toplanması, adətən, BA-nın
növünün qeyri-düzgün müəyyən edilməsinə səbəb olur.
Birincili baş ağrılarının növləri:
Miqren
Gərginlik baş ağrıları
Klaster baş ağrısı və digər trigeminal sefalgiyalar
Paroksizmal hemikraniya
Konyuktivanın qızarması və göz yaşının axması ilə qısa müddətli
birtərəfli nevralgik baş ağrıları (KQNBA)
Digər birincili baş ağrıları (hemicrania continua, yeni gündəlik
davamlı baş ağrısı və s.)
Miqren
Miqren ağır formalı birincili baş ağrısının ən geniş yayılmış
növüdür. Yayılma dərəcəsinə görə 10% kişilərdə, 22% qadınlarda
müşahidə olunur.
Klinik protokol Az
ərbaycan Respublikas
ı S
əhiyy
ə Nazirliyinin
İctimai S
əhi
yy
ə v
ə
İslahatlar M
ərk
əzind
ə haz
ırlanm
ış
dı
r.
11
Miqren ağrılarının səciyyəvi xüsusiyyətləri:
birtərəfli
pulsasiya edən
bir neçə dəqiqədən bir neçə saata qədər müddətdə artan
intensivliyinə görə: orta ağır və ağır
ürəkbulanma, qusma, işığa və səsə qarşı həssaslığın artması ilə
müşayiət olunur
əmək qabiliyyətinin itirilməsi
adi fiziki yükdən BA-nın güclənməsi
Miqren tutmaları ildə bir dəfədən hər gün baş verən tutmalara
qədər, davamı
isə 4-72 saat
ola bilər.
Miqren üçün qıcıq olan amillər
Müəyyən amillər miqren tutmasına qıcıq ola bilər (qeyd etmək
lazımdır ki, sadə bir qıcıq miqren tutmasının başlanmasına səbəb ola
bilər, halbuki bir neçə amilin kombinasiyası tutmaya çox nadir
hallarda səbəb olur): isti, soyuq, müxtəlif qoxular, parlaq işıq, səs-
küy, fiziki gərginlik/hərəkət, xronik stress, yuxu pozğunluğu,
vaxtsız/pis qidalanma, tütünçəkmə, сinsi yetkinlik dövrü,
menstruasiya və ya ovulyasiya, menopauza, hamiləlik, dərman amili
(nitroqliserin, oral kontraseptivlər, hormonal terapiya, opiat və
barbituratlar, nifedipin və s.), qida məhsulları (sitrus meyvələri,
tərkibində kofein, nitritlər və aspartam olan qida məhsulları, yetişmiş
pendir, şokolad, alkoqol, monosodium qlutamatlı qida məhsulları və s.).
Miqrenin iki əsas növü müəyyən edilir: aurasız miqren (köhnə
təsnifata görə sinonimlər – sadə miqren, hemicrania simplex) və
auralı miqren (sinonimlər – klassik miqren, assosiasiya olunmuş
miqren, oftalmik, ağırlaşmış miqren və s.).
Miqren aurası – miqren baş ağrılarının əvvəlində və ya ondan
öncə baş verən simptomların kompleksidir. Tipik aura vizual və/və
ya sensor hissiyyatın müvəqqəti pozulmasından və/və ya nitqin
disfaziyası simptomlarından ibarətdir. Simptomlar müsbət (məsələn:
işıqlanma, ləkələr, əyri xətlər, iynə batması) və mənfi (görmənin
itməsi, dilin tutulması) ola bilər. Simptomlar 5 dəqiqə ərzində tam
formalaşır və 60 dəqiqə ərzində keçir. Auranın müxtəlif simptomları
ardıcıl olaraq baş verə bilər.
Auranın qəfil başlandığı, simptomlarının ardıcıl deyil, eyni
zamanda baş verdiyi zaman, mənfi xarakterli və ya çox qısa müddətli
Klinik protokol Az
ərbaycan Respublikas
ı S
əhiyy
ə Nazirliyinin
İctimai S
əhi
yy
ə v
ə
İslahatlar M
ərk
əzind
ə haz
ırlanm
ış
dı
r.
12
olması hallarında, tranzitor işemik həmlə barədə düşünmək lazımdır.
Uzun sürən aura baş ağrısının ikincili səbəbinin ehtimalını artırır.
Dostları ilə paylaş: |