Azərbaycan Respublikası Səhiyyə Nazirliyi kollegiyasının 22 aprel 2011-ci il tarixli

 

 

 

 

 

 

 

 

Klinik protokol Az

ərbaycan Respublikas

ı S

əhiyy

ə Nazirliyinin 

İctimai S

əhi

yy

ə v

ə 

İslahatlar M

ərk

əzind

ə haz

ırlanm

ış

dı

r. 

Azərbaycan Respublikası Səhiyyə Nazirliyi 

kollegiyasının 22 aprel 2011-ci il tarixli 

17 saylı qərarı ilə təsdiq edilmişdir

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

HEMODİALİZ ÜZRƏ 

KLİNİK PROTOKOL 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Bakı – 2011 

 

 

 

 

 

 

Klinik protokol Az

ərbaycan Respublikas

ı S

əhiyy

ə Nazirliyinin 

İctimai S

əhi

yy

ə v

ə 

İslahatlar M

ərk

əzind

ə haz

ırlanm

ış

dı

r. 

 

56.9 

H 42 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

H 42   Hemodializ üzrə klinik protokol – 44 səh. 

Klinik protokol Azərbaycan Respublikası Nazirlər 

Kabinetinin 26 noyabr 2010-cu il tarixli 227 nömrəli 

qərarı ilə təsdiq edilmiş “2011-2015-ci illər üçün xroniki 

böyrək çatışmazlığı üzrə Tədbirlər Proqramı”nın icrası ilə 

bağlı  Səhiyyə Nazirliyinin Tədbirlər Planının 2.6-cı 

bəndinə uyğun olaraq İctimai Səhiyyə  və  İslahatlar 

Mərkəzi tərəfindən hazırlanmış  və çap edilmişdir.

 

2

 

 

 

 

 

 

Klinik protokol Az

ərbaycan Respublikas

ı S

əhiyy

ə Nazirliyinin 

İctimai S

əhi

yy

ə v

ə 

İslahatlar M

ərk

əzind

ə haz

ırlanm

ış

dı

r. 

 

3

 

Klinik protokolun redaktoru: 

C.Məmmədov    Səhiyyə Nazirliyi İctimai Səhiyyə və  

İslahatlar Mərkəzinin direktoru, t.f.d. 

 

Klinik protokolun tərtibçilər heyəti: 

İ.Fiqarov   

Səhiyyə Nazirliyinin baş uroloqu,  

 

Ə.Əliyev adına Azərbaycan Dövlət  

 

Həkimləri Təkmilləşdirmə İnstitutu,  

 Urologiya 

kafedrasının professoru, t.e.d. 

F.Babayev   

Respublika Kliniki Uroloji Xəstəxanası,  

 Hemodializ 

şöbəsinin müdiri, t.e.n. 

İ.İsmayılov  

3 saylı şəhər klinik xəstəxanası,  

 Uroloji 

şöbəsinin müdiri, t.e.n. 

R.Abdullayeva   Səhiyyə Nazirliyinin İnnovasiya və  

Təchizat Mərkəzi, Dərman Vasitələrinin 

Alınmasının Planlaşdırılması və Rasional 

İstifadəsi şöbəsinin müdiri 

L.Orucova  

Səhiyyə Nazirliyinin İctimai Səhiyyə və  

 

İslahatlar Mərkəzi, Tibbi keyfiyyət  

 standartları şöbəsinin həkim-metodisti 

 

Rəyçi: 

M.Ağayev   

Səhiyyə Nazirliyinin baş nefroloqu,  

 

 Azərbaycan Tibb Universiteti,  

 Daxili 

xəstəliklərin propedevtikası  

 kafedrasının professoru, t.e.d. 

 

 

Klinik protokol Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatının Avropa Regional 

Bürosunun ekspert dəstəyi ilə işlənib hazırlanmışdır. 

 

 

 

 

 

 

 

Klinik protokol Az

ərbaycan Respublikas

ı S

əhiyy

ə Nazirliyinin 

İctimai S

əhi

yy

ə v

ə 

İslahatlar M

ərk

əzind

ə haz

ırlanm

ış

dı

r. 

 

4

Sübutların etibarlılıq dərəcəsi və elmi tədqiqatların tipləri 

Sübutların 

etibarlılıq 

dərəcəsi 

Sübutların mənbələri  

(elmi tədqiqatların tipləri) 

Ia 

Sübutlar meta-analiz, sistematik icmal və ya 

randomizasiya olunmuş klinik tədqiqatlardan (RKT) 

alınmışdır 

Ib 

Sübutlar ən azı bir RKT-dən alınmışdır 

IIa 

Sübutlar ən azı bir yaxşı planlaşdırılmış, nəzarət edilən, 

randomizasiya olunmamış tədqiqatdan alınmışdır 

IIb 

Sübutlar ən azı bir yaxşı planlaşdırılmış kvazi-

eksperimental tədqiqatdan alınmışdır 

III 

Sübutlar təsviri tədqiqatdan (məsələn, müqayisəli, 

korrelyasion tədqiqatlar, ayrı-ayrı halların öyrənilməsi) 

alınmışdır 

IV 

Sübutlar ekspertlərin rəyinə və ya klinik təcrübəyə 

əsaslanmışdır 

 

 

 

 

 

 

Klinik protokol Az

ərbaycan Respublikas

ı S

əhiyy

ə Nazirliyinin 

İctimai S

əhi

yy

ə v

ə 

İslahatlar M

ərk

əzind

ə haz

ırlanm

ış

dı

r. 

 

5

Tövsiyələrin etibarlılıq səviyyəsi şkalası 

Tövsiyənin 

etibarlılıq 

səviyyəsi 

Tövsiyənin əsaslandığı sübutların etibarlılıq 

dərəcəsi 

A 



 

RKT-lərin yüksək keyfiyyətli meta-analizi, 

sistematik icmalı və ya nəticələri uyğun 

populyasiyaya şamil edilə bilən, sistematik səhv 

ehtimalı çox aşağı olan (++) irimiqyaslı RKT. 



 

Sübutların etibarlılıq dərəcəsi Ia. 

B 



 

Kohort və ya klinik hal - nəzarət tipli tədqiqatların 

yüksək keyfiyyətli (++) sistematik icmalı, yaxud 



 

Sistematik səhv riski çox aşağı olan (++) yüksək 

keyfiyyətli kohort və ya klinik hal - nəzarət tipli 

tədqiqat, yaxud  



 

Nəticələri uyğun populyasiyaya şamil edilə bilən, 

sistematik səhv riski yüksək olmayan (+) RKT. 



 

Sübutların etibarlılıq dərəcəsi Ib və IIa. 

C 



 

Nəticələri uyğun populyasiyaya şamil edilə bilən, 

sistematik səhv riski yüksək olmayan (+) kohort və 

ya klinik hal - nəzarət tipli və ya nəzarət edilən, 

randomizasiya olunmamış tədqiqat, yaxud  



 

Nəticələri uyğun populyasiyaya bilavasitə şamil 

edilə bilməyən, sistematik səhv riski çox aşağı olan 

və ya yüksək olmayan (++ və ya +) RKT. 



 

Sübutların etibarlılıq dərəcəsi IIb. 

D 



 

Klinik hallar seriyasının təsviri, yaxud  



 

Nəzarət edilməyən tədqiqat, yaxud  



 

Ekspertlərin rəyi.  



 

Yüksək səviyyəli sübutların mövcud olmamasının 

göstəricisidir. 



 

Sübutların etibarlılıq dərəcəsi III və IV. 

 

 

 

 

 

 

Klinik protokol Az

ərbaycan Respublikas

ı S

əhiyy

ə Nazirliyinin 

İctimai S

əhi

yy

ə v

ə 

İslahatlar M

ərk

əzind

ə haz

ırlanm

ış

dı

r. 

 

6

İxtisarların siyahısı: 

 

ALT  

– 

alanintransferaza 

AST  

– 

aspartattransferaza 

AVF  

– 

arterio-venoz fistul 

BÇİ  

– 

bədən çəkisinin indeksi 

BXX  

– 

böyrəklərin xroniki xəstəliyi 

DDH  

– 

dializ daxili hipotoniya 

EKQ  

– 

elektrokardioqram 

EPO  

– 

eritropoetin 

HB

S  

– hepatit B 

Hb  

– 

hemoqlobin  

HD  

– 

hemodializ 

Ht  

– 

hematokrit 

HVC  

– 

hepatit C 

XBÇ  

– 

xroniki böyrək çatışmazlığı

 

XBT  

– 

Xəstəliklərin Beynəlxalq Təsnifatı (10-cu baxış) 

İFA  

– 

İmmunoferment analizi 

YFS  

– 

yumaqcıq filtirasiyasının surəti 

PTH  

– 

parathormon 

RF  

– 

risk faktorları 

TV  

– 

təsir vahidi 

URR  

– 

sidik cövhərin azalma səviyyəsi (urea reduction rate) 

std Kt/V   – sidik cövhərinin klirensinə görə dializ dozası 

USM  

– 

ultrasəs müayinəsi 

 

 

 

 

 

 

 

Klinik protokol Az

ərbaycan Respublikas

ı S

əhiyy

ə Nazirliyinin 

İctimai S

əhi

yy

ə v

ə 

İslahatlar M

ərk

əzind

ə haz

ırlanm

ış

dı

r. 

 

7

Protokol ilkin səhiyyə xidmətləri səviyyəsində çalışan həkim-

nefroloqlar və uroloqlar üçün nəzərdə tutulmuşdur. 

 

Pasiyent qrupu: uşaq və böyük yaş qrupunda xroniki böyrək 

xəstəliyi diaqnozu ilə hemodializ seansları qəbul edən xəstələr. 

 

Protokol xəstələrdə xroniki böyrək çatışmazlığının inkişafının 

ləngidilməsi, fəsad və ağırlaşmaların qarşısının alınması üzrə sübutlu 

təbabətə əsaslanan metodik tövsiyələrin verilməsi məqsədini daşıyır.   

ÜMUMİ MÜDDƏALAR 

Böyrəklərin xroniki xəstəliyi – nefronların tədricən məhvi 

nəticəsində böyrəklərin homeostatik (filtrasion, konsentrasion və 

endokrin) funksiyalarının davamlı, geridönməz və proqressivləşən 

pozulmasıdır. 

Epidemiologiya 

Dünya statistikasına görə, 1000000 əhaliyə 250-400 xroniki 

böyrək çatışmazlığı  xəstəliyi düşür. Onlardan 50-55%-i aktiv 

hemodializ müalicəsinə məruz qalır. Azərbaycanda 10.000-dən artıq 

xroniki böyrək çatışmazlığı ilə  xəstə var, 1500 xəstə hemodializ 

müalicəsi qəbul edir. İl  ərzində ölüm faizi 10,2-12,7%, yeni 

xəstələrin aşkarlanıb dializə  cəlb olunması isə 22-27% təşkil 

etdiyindən, bu xəstələrin sayının ilbəil 180-220 nəfər artması 

gözlənilir. 

Etiologiya 

BXX xroniki böyrək xəstəlikləri, irsi xəstəliklər,  şəkərli diabet, 

hipertoniya, uroloji patologiyalar, maddələr mübadiləsinin 

pozulmaları, transplantantın uyuşmazlığından sonra baş verə bilir. 

 

 

 

 

 

 

Klinik protokol Az

ərbaycan Respublikas

ı S

əhiyy

ə Nazirliyinin 

İctimai S

əhi

yy

ə v

ə 

İslahatlar M

ərk

əzind

ə haz

ırlanm

ış

dı

r. 

Şəkil. 1. Böyrəklərin xroniki xəstəliyinin yaranma səbəbləri  

 

 

8

 

 

 

 

 

İmmunoloji faktor nəticəsində 

yaranan xəstəliklər: 

İnfeksion-iltihabi 

xəstəliklər: 

qlomerulonefrit, düyünlü 

periarteriit, qırmızı qurdeşənəyi 

və s. sistem xəstəlikləri

pielonefrit, böyrək 

vərəmi və s. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Risk faktorları 

Xəstəliyin proqnozu risk faktorlarının (RF) mövcudluğu ilə müəyyən 

olunur. RF yaranması və inkişafına görə iki kateqoriyaya bölünür:  



 

modifikasiya olunan faktorlar  



 

modifikasiya olunmayanlar 

Modifikasiya olunmayan risk faktorları: 



 

xəstənin yaşı 



 

xəstənin cinsi 



 

irqi 



 

genetik amillər  



 

nefronların sayının anadangəlmə az olması. 

Bu faktorları  dəyişmək, daha doğrusu modifikasiya etmək 

mümkün deyil.  

Anadangəlmə və irsi 

xəstəliklər: 

böyrəklərin hipoplaziyası, 

polikistoz və s. 

Damar xəstəlikləri: 

böyrək venalarının 

trombozu, arteriyaların 

stenozu və s.

XRONİKİ BÖYRƏK ÇATIŞMAZLIĞI 

Xroniki interstisial 

xəstəliklər : 

Uroloji patologiyalar: 

obsruktiv qüsurlar, sidik 

daşı xəstəliyi 

sidik turşulu diatezlər 

Maddələr mübadiləsinin 

pozulması ilə əlaqədar 

xəstəliklər: 

Dərman 

vasitələri və ağır 

metallarla 

amiloidoz, sistinuriya, birincili 

hiperparatireodizm, şəkərli diabet

zəhərlənmələr 

 

 

 

 

 

 

Klinik protokol Az

ərbaycan Respublikas

ı S

əhiyy

ə Nazirliyinin 

İctimai S

əhi

yy

ə v

ə 

İslahatlar M

ərk

əzind

ə haz

ırlanm

ış

dı

r. 

 

9

Modifikasiya olunan risk faktorları: 



 

xəstəlik haqqında məlumatın az olması 



 

proteinuriya 



 

dislipidemiya 



 

anemiya  



 

nutritiv amillər 



 

trombogen faktorlar  



 

oksidant stress 



 

hiperhomosistinemiya 



 

menopauza  



 

siqaret çəkmə 



 

digər uremik toksinlər 



 

sosial dezadaptasiya 

Klinik risk faktorları:  



 

şəkərli diabet 



 

arterial hipertenziya 



 

autoimmun xəstəliklər  



 

sistem infeksiyaları  



 

sidik yollarının infeksiyaları 



 

böyrəkdaşı xəstəliyi 



 

sidik yollarının obstruksiyası 



 

neoplaziya 



 

xroniki böyrək xəstəliyi ilə bağlı ailə anamnezi 



 

anamnezdə kəskin böyrək çatışmazlığı 



 

böyrək toxumasının reduksiyası 



 

bəzi dərman vasitələrinin qəbulu  



 

doğulan zaman çəkinin az olması. 

Sosioloji-demoqrafik risk faktorları: 



 

ahıl yaş 



 

bəzi kimyəvi və ətraf mühit amillərinin təsiri 



 

maddi durumun və təhsilin aşağı səviyyədə olması. 

XBT-10 ÜZRƏ TƏSNİFAT 

N18  Xronik böyrək çatışmazlığı 

 

 

 

 

 

 

 

Klinik protokol Az

ərbaycan Respublikas

ı S

əhiyy

ə Nazirliyinin 

İctimai S

əhi

yy

ə v

ə 

İslahatlar M

ərk

əzind

ə haz

ırlanm

ış

dı

r. 

 

10

KLİNİK TƏSNİFAT 

Böyrəklərin xroniki xəstəliyinin beş mərhələsi ayırd edilir: 

1.

 

Normal YFS ilə böyrəklərin zədələnməsi – YFS 90 ml /dəq/1,73 m² 

2.

 

Bir qədər azalmış YFS ilə böyrəklərin zədələnməsi –                

YFS 60-89 ml/dəq/1,73 m² 

3.

 

Nəzərə çarpacaq dərəcədə böyrəklərin zədələnməsi –                

YFS 30-59 ml/dəq/1,73 m² 

4.

 

Aşkar səviyyədə YFS-nın azalması – YFS 15-29 ml/dəq/1,73 m² 

5.

 

Terminal mərhələdə böyrəklərin xroniki xəstəliyi –                      

YFS 15 ml/dəq/1,73 m²-dən az 

DİAQNOSTİKA 

Diaqnostik amillər 

Anamnezdə  kəskin və xronik böyrək xəstəliklərinin olması  və 

yaxud xarakter simptomlar: 



 

anemiya 



 

hematuriya 



 

ödemlər 



 

arterial hipertenziya 



 

dizuriya 



 

bel nahiyəsində ağrılar 



 

hipostenuriya 

Fizikal müayinələr 



 

qaşınma  



 

ağızdan sidik cövhəri iyinin gəlməsi 



 

dəri və selikli qişaların quru və solğun olması 



 

nikturiya 



 

poliuriya 



 

halsızlıq, tez yorulma 



 

iştahasızlıq  

Laborator müayinələr 



 

qanın ümumi analizi 



 

sidiyin ümumi analizi 



 

Zimnitski sınağı 



 

qalıq azotun və şəkərin təyini 



 

kreatinin və sidik cövhərinin təyini 

 

 

 

 

 

 

Klinik protokol Az

ərbaycan Respublikas

ı S

əhiyy

ə Nazirliyinin 

İctimai S

əhi

yy

ə v

ə 

İslahatlar M

ərk

əzind

ə haz

ırlanm

ış

dı

r. 

 

11



 

parathormonun təyini 



 

turşu-qələvi tarazlığının təyini 



 

kalium və natriumun serumda təyini 



 

kalsiumun və fosforun serumda təyini 



 

maqneziumun serumda təyini 



 

qan zərdabında transferin və ferritinin təyini 



 

xloridlərin təyini 



 

hematokritin təyini 



 

koaquloqramma 

Əlavə müayinələr 



 

Dəmirin və transferritinin Fe-la doyma əmsalının təyini  



 

ALT, AST, bilirubin, timol sınağının təyini 



 

Virus hepatitin İFA-markerlərinin təyini 



 

Ümumi lipidlərin təyini 



 

Oftalmoloqun və endokrinoloqun müayinəsi. 

İnstrumental müayinələr  



 

Qarın boşluğu orqanlarının və böyrəklərin USM 



 

Damarların doppleroqrafik müayinəsi. 



 

Kompüter tomoqrafiyası 



 

Qastroskopiya 



 

EKQ  

Cədvəl 1. Hemodializ xəstələrində aparılan müayinələrin planı 

Hər ay aparılan müayinələr 

Hər üç aydan bir 

aparılan müayinələr 

1. Qanın ümumi analizi (hemoqlobin, hematokrit, 

eritrosit, trombosit, leykosit, EÇS) 

2. Qanın biokimyəvi təhlilli: 

sidik cövhəri (dializdən əvvəl və sonra) 

kreatinin (dializdən əvvəl və sonra) 

natrium (dializdən əvvəl və sonra) 

kalium (dializdən əvvəl və sonra) 

kalsium (dializdən əvvəl və sonra) 

fosfor (dializdən əvvəl və sonra) 

sidik cövhərinə görə YFS 

kreatininə görə YFS 

ALT, AST 

bilirubin (ümumi, sərbəst, birləşmiş) 

HVC və HB

S

 – antigen 

1. Ümumi zülal və        

fraksiyaları  

2. Xolesterin 

3. Lipoproteidlər 

4. Triqliseridlər 

5. Protrombin indeksi 

6. Ferritin 

7. Transferrin 

8. Qələvı fosfotaza 

9. Qanda dəmirin miqdarı 

 

 

 

 

 

 

Klinik protokol Az

ərbaycan Respublikas

ı S

əhiyy

ə Nazirliyinin 

İctimai S

əhi

yy

ə v

ə 

İslahatlar M

ərk

əzind

ə haz

ırlanm

ış

dı

r. 

 

12

Cədvəl 2. Əlavə müayinə metodlarının planı