Azərbaycan Respublikası Səhiyyə Nazirliyi kollegiyasının 20 dekabr 2010-cu il tarixli



Yüklə 187,73 Kb.
Pdf görüntüsü
tarix06.03.2017
ölçüsü187,73 Kb.
#10426

 

 

Klinik protokol Azərbaycan Respublikası Səhiyyə Nazirliyinin



İctimai Səhiyyə və İslahatlar Mərkəzində hazırlanmışdır.

Azərbaycan Respublikası Səhiyyə Nazirliyi 

kollegiyasının 20 dekabr 2010-cu il tarixli 

31 saylı qərarı ilə təsdiq edilmişdir 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

VƏRƏM XƏSTƏLƏRİNİN  



AŞKARLANMASI ÜZRƏ  

KLİNİK PROTOKOL 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

Bakı - 2010 

Klinik protokol Azərbaycan Respublikası Səhiyyə Nazirliyinin

İctimai Səhiyyə və İslahatlar Mərkəzində hazırlanmışdır.



 

55.4 


V 59 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

V 59   Vərəm xəstələrinin aşkarlanması üzrə klinik protokol. –    

32 səh.  

Klinik protokol ABŞ-ın Beynəlxalq  İnkişaf Agentliyi 

tərəfindən maliyyələşdirilən “İlkin Səhiyyə Xidmətlərinin 

Gücləndirilməsi” (İSXG) Layihəsi çərçivəsində Abt 

Associates Inc şirkətinin dəstəyi ilə işlənib hazırlanmışdır. 

 

 

 

 

 

 

2



Klinik protokol Azərbaycan Respublikası Səhiyyə Nazirliyinin

İctimai Səhiyyə və İslahatlar Mərkəzində hazırlanmışdır.



 

3

Klinik protokolun redaktoru: 

C.Məmmədov – Səhiyyə Nazirliyi İctimai Səhiyyə  və  İslahatlar 

Mərkəzinin direktoru 

 

Klinik protokolun tərtibçilər heyəti: 

E.Məmmədbəyov – Səhiyyə Nazirliyi Elmi-Tədqiqat Ağ Ciyər 

Xəstəlikləri  İnstitutunun direktoru, Azərbaycan Dövlət Həkimləri 

Təkmilləşdirmə  İnstitutunun Ftiziatriya kafedrasının müdiri, Səhiyyə 

Nazirliyinin baş ftiziatrı, t.e.d., professor 

İ.Axundova – Səhiyyə Nazirliyi Elmi-Tədqiqat Ağ Ciyər Xəstəlikləri 

İnstitutunun elm üzrə direktor müavini, t.e.n. 

İ.Qasımov – Səhiyyə Nazirliyinin Elmi-Tədqiqat Ağ Ciyər Xəstəlikləri 

İnstitutu, II terapiya şöbəsinin müdiri, t.e.n. 

Ə.Musayev – Səhiyyə Nazirliyinin Elmi-Tədqiqat Ağ Ciyər 

Xəstəlikləri İnstitutu, I ftiziatriya şöbəsinin müdiri 

T.Şərbətova – Səhiyyə Nazirliyinin Elmi-Tədqiqat Ağ Ciyər 

Xəstəlikləri İnstitutu, tibbi elmi informasiya şöbəsinin müdiri 

İ.Məmmədova – Səhiyyə Nazirliyi Elmi-Tədqiqat Ağ Ciyər 

Xəstəlikləri İnstitutunun həkimi  

N.Səlimova – Səhiyyə Nazirliyi Elmi-Tədqiqat Ağ Ciyər Xəstəlikləri 

İnstitutunun laboratoriya şöbəsi, elmi işçi 

N.Əlixanova – Səhiyyə Nazirliyinin Elmi-Tədqiqat Ağ Ciyər 

Xəstəlikləri İnstitutu, kiçik elmi işçi 

A.İsmayılova – Səhiyyə Nazirliyinin Elmi-Tədqiqat Ağ Ciyər 

Xəstəlikləri İnstitutu, həkim-ftiziatr 

M.Cəbrayılova – Səhiyyə Nazirliyi Respublika Gigiyena və 

Epidemiologiya Mərkəzinin epidemiologiya şöbəsi, həkim-

epidemioloq  

R.Bayramov – ATU-nun Ağ Ciyər Xəstəlikləri kafedrasının assistenti 

G.Hüseynova – Səhiyyə Nazirliyinin İctimai Səhiyyə  və  İslahatlar 

Mərkəzi, Tibbi keyfiyyət standartları şöbəsinin müdiri 

 

Rəyçi: 

Y.  Şıxəliyev – 1 saylı  Vərəm  əleyhinə Dispanserin baş  həkimi, 

t.e.d.  


 

Bu protokolun hazırlanmasında A.Paseçnikov, İSXG/Abt 

Associates Inc şirkətinin vərəm üzrə baş məsləhətçisi, t.e.n. ekspert 

qismində iştirak etmişdir. 

Klinik protokol Azərbaycan Respublikası Səhiyyə Nazirliyinin

İctimai Səhiyyə və İslahatlar Mərkəzində hazırlanmışdır.



 

4

 



Sübutların etibarlılıq dərəcəsi və elmi tədqiqatların tipləri 

Sübutların 

etibarlılıq 

dərəcəsi 

Sübutların mənbələri  

(elmi tədqiqatların tipləri) 

Ia 

Sübutlar meta-analiz, sistematik icmal və ya 

randomizasiya olunmuş klinik tədqiqatlardan (RKT) 

alınmışdır 



Ib 

Sübutlar ən azı bir RKT-dən alınmışdır 



IIa 

Sübutlar ən azı bir yaxşı planlaşdırılmış, nəzarət edilən, 

randomizasiya olunmamış tədqiqatdan alınmışdır 

IIb 

Sübutlar ən azı bir yaxşı planlaşdırılmış kvazi-

eksperimental tədqiqatdan alınmışdır 

III 

Sübutlar təsviri tədqiqatdan (məsələn, müqayisəli, 

korrelyasion tədqiqatlar, ayrı-ayrı halların öyrənilməsi) 

alınmışdır 



IV 

Sübutlar ekspertlərin rəyinə və ya klinik təcrübəyə 

əsaslanmışdır 

Klinik protokol Azərbaycan Respublikası Səhiyyə Nazirliyinin

İctimai Səhiyyə və İslahatlar Mərkəzində hazırlanmışdır.


 

5

Tövsiyələrin etibarlılıq səviyyəsi şkalası 



Tövsiyənin 

etibarlılıq 

səviyyəsi 

Tövsiyənin əsaslandığı sübutların etibarlılıq 

dərəcəsi 

 



RKT-lərin yüksək keyfiyyətli meta-analizi, 

sistematik icmalı və ya nəticələri uyğun 

populyasiyaya şamil edilə bilən, sistematik səhv 

ehtimalı çox aşağı olan (++) irimiqyaslı RKT. 

 

Sübutların etibarlılıq dərəcəsi Ia. 



 



Kohort və ya klinik hal - nəzarət tipli tədqiqatların 

yüksək keyfiyyətli (++) sistematik icmalı, yaxud 

 

Sistematik səhv riski çox aşağı olan (++) yüksək 



keyfiyyətli kohort və ya klinik hal - nəzarət tipli 

tədqiqat, yaxud  

 

Nəticələri uyğun populyasiyaya şamil edilə bilən, 



sistematik səhv riski yüksək olmayan (+) RKT. 

 



Sübutların etibarlılıq dərəcəsi Ib və IIa. 

 



Nəticələri uyğun populyasiyaya şamil edilə bilən, 

sistematik səhv riski yüksək olmayan (+) kohort və 

ya klinik hal - nəzarət tipli və ya nəzarət edilən, 

randomizasiya olunmamış tədqiqat, yaxud  

 

Nəticələri uyğun populyasiyaya bilavasitə şamil 



edilə bilməyən, sistematik səhv riski çox aşağı olan 

və ya yüksək olmayan (++ və ya +) RKT. 

 

Sübutların etibarlılıq dərəcəsi IIb. 



 



Klinik hallar seriyasının təsviri, yaxud  

 



Nəzarət edilməyən tədqiqat, yaxud  

 



Ekspertlərin rəyi.  

 



Yüksək səviyyəli sübutların mövcud olmamasının 

göstəricisidir. 

 

Sübutların etibarlılıq dərəcəsi III və IV. 



Klinik protokol Azərbaycan Respublikası Səhiyyə Nazirliyinin

İctimai Səhiyyə və İslahatlar Mərkəzində hazırlanmışdır.



 

6

İxtisarların siyahısı: 



BSJ  

– (Calmette-Guérin basilası) – xüsusi süni  

 

   mühitdə böyüdülmüş, insan üçün virulentliyini 



 

   itirmiş diri Mycobacterium bovis ştamından  

 

   hazırlanmış vərəm əleyhinə peyvənd 



ÇDD VM   – çoxsaylı dərman vasitələrinə davamlı vərəm  

 

   mikobakteriyaları (multirezistent)  



İİV 

– insan immunçatışmazlığı virusu 



QİÇS – 

qazanılmış immunçatışmazlığı sindromu  



GDR VM   – genişləndirilmiş dərman çeşidinə rezistent olan  

 

   vərəm mikobakteriyası (ÇDR VM üstə gəl  



 

   əsas 2-ci sıra dərmanlara qarşı rezistentlik:  

 

   ftorxinolonlar və inyeksiya preparatları)  



GEM  

– gigiyena və epidemiologiya mərkəzi 



TDM  – 

turşuya davamlı mikobakteriya 



ÜST  

– Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatı  



VM  

– insanlarda vərəm törədən mikobakteriyalar 



XBT-10  

– Xəstəliklərin Beynəlxalq Təsnifatı, 10-cu buraxılış 

Klinik protokol Azərbaycan Respublikası Səhiyyə Nazirliyinin

İctimai Səhiyyə və İslahatlar Mərkəzində hazırlanmışdır.



 

7

Protokol ilk növbədə  vərəmlə mübarizə sahəsində çalışan 



aşağıdakı tibb işçilərinə ünvanlanır: vərəm  əleyhinə dispanserlərin 

və ilkin səhiyyə xidmətinin (poliklinikalar, ambulatoriyalar, feldşer-

mama məntəqələri, sahə  xəstəxanaları) həkimlərinə  və tibb 

bacılarına; ilkin səhiyyə müəssisələrinin, vərəmlə mübarizə 

xidmətinin,  şəhər və rayon səviyyəli tibb müəssisələrinin 

rəhbərlərinə; həmçinin gigiyena-epidemiologiya mərkəzlərinin 

işçilərinə. 

 

Hədəf qrupu: ilkin səhiyyə müəssisəsinin  əhatə sahəsində 

yaşayan  əhali, ambulator və  xəstəxana müəssisələrinə müraciət 

edənlər, idarə və ya müəssisə nəzdindəki tibb müəssisələrində xidmət 

alan kontingentlər. 

 

Protokolun məqsədləri: 



 

Xəstələnmənin, xəstəliyin yayılmasının və onunla bağlı ölümün 

azaldılmasına dəstək vermək. 

 

Xəstələrin aşkar olunmasının vərəmlə mübarizə sistemindəki 



rolunu və yerini müəyyənləşdirmək və onu təsvir etmək. 

 

İnfeksiya mənbələrinin erkən və tam aşkar olunmasına 



yönəldilmiş tədbirləri müəyyənləşdirmək.  

ÜMUMİ MÜDDƏALAR 

Ağ ciyərin vərəmi dedikdə, vərəm mikobakteriyası  tərəfindən 

törədilən infeksion xəstəlik nəzərdə tutulur. Bu zaman vərəm 

iltihabının fəallığının klinik, rentgenoloji və bakterioloji əlamətləri 

mövcuddur. Anatomik olaraq, xəstəlik ağ ciyər parenximasının 

kənarına çıxmır.  

2005-2010-cu illərdə Azərbaycan Respublikasında vərəm 

üzrə epidemioloji vəziyyət 

Epidemioloji vəziyyət vərəmlə yüksək xəstələnmə (100000 

əhaliyə 50-70) və onun yayılması (100000 əhaliyə 80-90) ilə 

xarakterizə olunur. Müalicənin effektivliyi 60%-dən çox deyil. Bu 

fonda vərəm mikobakteriyalarının dərmanlara qarşı rezistentliyinin 

yüksək səviyyəsi qeyd olunur. Belə ki, birinci dəfə  aşkar olunanlar 

Klinik protokol Azərbaycan Respublikası Səhiyyə Nazirliyinin

İctimai Səhiyyə və İslahatlar Mərkəzində hazırlanmışdır.



 

8

arasında ÇDR VM 22%, əvvəllər müalicə olunanlar arasında isə 56% 



təşkil edir. 

Azərbaycanda vərəmlə mübarizə xidməti bir sıra ciddi 

problemlərlə qarşılaşır: vərəm xəstələrinin gec aşkarlanması, dərman 

rezistentliyi üçün laborator-bakterioloji nəzarət sisteminin olmaması, 

xəstələrin müalicəyə  əməl etmə göstəricilərinin aşağı olması  və 

vərəm  əleyhinə  dərmanların qəbuluna birbaşa müşahidə sisteminin 

olmaması. Ölkədə  xəstələrin dərmana qarşı rezistent vərəm 

formalarının müalicəsinə çıxışları yoxdur. 

Belə şəraitdə ilkin səhiyyə xidmətini vərəm əleyhinə tədbirlərin 

aparılmasına geniş cəlb etməklə, vərəmə təsirli nəzarətin yaradılması 

olduqca vacibdir. Bu işdə başlanğıc sahələrdən biri - vərəm 

xəstələrinin aşkarlanması  işidir. Bunun erkən və tam olması  təmin 

edilməlidir.  

TƏSNİFAT 

Ağ ciyər vərəminin yaxşı  məlum olan bir neçə  təsnifat və 

kodlaşdırma sistemi mövcuddur: 

 

Xəstəliklərin beynəlxalq təsnifatı (XBT-10) 



 

Vərəmin klinik təsnifatı 

 

Vərəmin təsnifatı (ÜST) 



Bu təsnifatlar hazırda Azərbaycanda istifadə olunur. Yuxarıda 

qeyd olunan təsnifatlara uyğun olaraq, diaqnozların 

formalaşdırılması 

və kodlaşdırılması ilə 

vərəm 

əleyhinə 



dispanserlərin tərkibindəki Həkim Komissiyaları  və tibb 

müəssisələrinin təşkilati-metodik  şöbələrinin işçiləri məşğul 

olmalıdırlar. İlkin səhiyyə xidməti həkimləri bu sahə haqqında yalnız 

ümumi anlayışa malik olduqlarına görə, qeyd olunan təsnifatlar 

haqqında məlumatlar əlavədə verilir.  

XBT-10 ÜZRƏ TƏSNİFATI 

SİNİF:   Bəzi infeksion və parazitar  xəstəliklər – A00-B99 

BÖLMƏ:  VƏRƏM – A15-A19 

A15.  

TƏNƏFFÜS ÜZVLƏRİNİN VƏRƏMİ, 

BAKTERİOLOJİ VƏ HİSTOLOJİ TƏSDİQ OLUNMUŞ 

Klinik protokol Azərbaycan Respublikası Səhiyyə Nazirliyinin

İctimai Səhiyyə və İslahatlar Mərkəzində hazırlanmışdır.


 

9

A15.0.  

Kulturanın bitməsi ilə və ya onsuz bakterioskopik üsulla 

təsdiq olunmuş ağ ciyər vərəmi 



A15.1.  

Ancaq kulturanın bitməsi ilə təsdiq olunmuş ağ ciyər vərəmi 



A15.2.  

Histoloji üsulla təsdiq olunmuş ağ ciyər vərəmi  



A15.3.  

Qeyri-müəyyən üsullarla təsdiq olunmuş ağ ciyər vərəmi  



A16.  

TƏNƏFFÜS ÜZVLƏRİNİN VƏRƏMİ, BAKTERİOLOJİ 

VƏ HİSTOLOJİ TƏSDİQ OLUNMAMIŞ 

A16.0.  

Bakterioloji və histoloji müayinələrin mənfi nəticələri ilə 

ağ ciyər vərəmi 

A16.1.  

Bakterioloji və histoloji müayinələr aparılmamış ağ ciyər 

vərəmi 

A16.2.  

Bakterioloji və histoloji təsdiqin qeyd olunmaması ilə ağ 

ciyər vərəmi 

А17. SİNİR SİSTEMİNİN  VƏRƏMİ 

А18.  

DİGƏR ORQANLARIN VƏRƏMİ  



А19.  

MİLİAR VƏRƏM  

 

Qeyd:  

P 37.0 


Anadangəlmə vərəm;  

J 65  


Vərəmlə əlaqəli pnevmokonioz;  

B 90 


Vərəmin nəticələri  

VƏRƏMİN KLİNİK TƏSNİFATI 

(prosesin yerləşməsinə görə ÜST-nin təsnifatına olunmuş əlavə ilə) 

Vərəmin klinik təsnifatında rentgenoloji xüsusiyyətlər, xəstəliyin 

gedişi (fazalar), bakteriya ifrazının xarakteri, prosesin müddəti və 

yerləşməsi nəzərə alınır. Müasir formada təsnifat dörd əsas bölmədən 

ibarətdir:  



I. Klinik formalar 

Klinik formalar 

ÜST-nin təsnifatına görə 

prosesin yerləşməsi 

1. Uşaq və yeniyetmələrdə vərəm intoksikasiyası 

2. Tənəffüs üzvlərinin vərəmi 

Birincili vərəm kompleksi 

Ağ ciyər vərəmi 

Miliar vərəm 

Ağ ciyər vərəmi 

Klinik protokol Azərbaycan Respublikası Səhiyyə Nazirliyinin

İctimai Səhiyyə və İslahatlar Mərkəzində hazırlanmışdır.



 

10

Ağ ciyərlərin səpələnmiş vərəmi 



Ağ ciyər vərəmi 

Ağ ciyərlərin ocaqlı vərəmi  

Ağ ciyər vərəmi 

Ağ ciyərlərin infiltrativ vərəmi 

Ağ ciyər vərəmi 

Kazeoz pnevmoniya 

Ağ ciyər vərəmi 

Ağ ciyərlərin tuberkuloması 

Ağ ciyər vərəmi 

Ağ ciyərlərin kavernoz vərəmi  

Ağ ciyər vərəmi 

Ağ ciyərlərin fibroz-kavernoz vərəmi 

Ağ ciyər vərəmi 

Ağ ciyərlərin sirroz vərəmi 

Ağ ciyər vərəmi 

Vərəmli plevrit (o cümlədən empiema) 

Ağ ciyərdən kənar vərəm 

Döş qəfəsi daxili limfa düyünlərinin 

vərəmi 

Ağ ciyərdən kənar vərəm 



Bronxların, nəfəs borusunun, yuxarı 

tənəffüs yollarının vərəmi 

Ağ ciyərdən kənar vərəm 

Ağ ciyərlərin peşə toz xəstəlikləri ilə 

kombinə olunmuş tənəffüs üzvlərinin 

vərəmi (koniovərəm) 

Ağ ciyər vərəmi 

3. Digər üzv və sistemlərin vərəmi 

Beyin qişalarının və mərkəzi sinir 

sisteminin vərəmi 

Ağ ciyərdən kənar vərəm 

Bağırsaq, periton və mezenterial limfa 

düyünlərinin vərəmi 

Ağ ciyərdən kənar vərəm 

Sümük və oynaq vərəmi 

Ağ ciyərdən kənar vərəm 

Sidik-cinsiyyət üzvlərinin vərəmi 

Ağ ciyərdən kənar vərəm 

Dəri və dərialtı birləşdirici toxumanın 

vərəmi 


Ağ ciyərdən kənar vərəm 

Periferik limfa düyünlərinin vərəmi 

Ağ ciyərdən kənar vərəm 

Göz vərəmi 

Ağ ciyərdən kənar vərəm 

Digər üzvlərin vərəmi 

Ağ ciyərdən kənar vərəm 

II.  Vərəm prosesinin xarakteristikası prosesin yerləşməsinə, 

klinik-rentgenoloji  əlamətlərə  və  xəstədən alınmış diaqnostik 

materialda vərəm mikobakteriyalarının (VM) olub-olmamasına görə 

aparılır.  

 

Yerləşməsi və yayılması:  ağ ciyərlərdə paylara, seqmentlərə 

görə, digər üzvlərdə isə zədələnmənin yerləşməsinə görə 

Klinik protokol Azərbaycan Respublikası Səhiyyə Nazirliyinin

İctimai Səhiyyə və İslahatlar Mərkəzində hazırlanmışdır.



 

11

 



Faza: infiltrasiya, parçalanma, səpələnmə, sovrulma, bərkimə, 

çapıqlaşma, kalsifikasiya (əhəngin hopması) 

 

Bakteriyaların ifrazı:  vərəm mikobakteriyalarının ifrazı ilə 

(VM+) və ya onsuz (VM-) 



III. Vərəmin fəsadlaşması

Qan hayxırma və ağ ciyər qanaxması, spontan pnevmotoraks, ağ 

ciyər-ürək çatışmazlığı, atelektaz, amiloidoz, fistullar (bronxial, 

torakal) və s. 



IV. Müalicə olunmuş vərəmdən sonra qalıq dəyişikliklər: 

 

tənəffüs üzvlərində: fibroz, fibroz-ocaqlı, bullyoz-distrofik, 



ağ ciyərlərdə və limfa düyünlərində kalsinatlar və s. 

 

digər üzvlərdə: müxtəlif üzvlərdə çapıq dəyişiklikləri və 



onların nəticələri, kalsifikasiya, cərrahi müdaxilələrdən 

sonrakı hallar 



Qeyd: Beynəlxalq təsnifata görə, bronxların, nəfəs borusunun, yuxarı tənəffüs 

üzvlərinin, plevranın və döş  qəfəsi daxilindəki limfa düyünlərinin vərəmi, 

həmçinin miliar vərəm ağ ciyərdən kənar vərəm formalarına aid edilir.  

ÜST-nin TƏSNİFATI 

Təsnifat aşağıdakı meyarlar nəzərə alınmaqla aparılır:  

 

Vərəm prosesinin anatomik yerləşməsi  



 

Ağ ciyər vərəmi 

 

Zədələnən üzvün göstərilməsi ilə ağ ciyərdən kənar vərəm 



 

Dərmanlara qarşı rezistentlik haqqında məlumatlar daxil olmaqla 

bakterioloji müayinənin nəticələri 

 

Mikroskopik üsulun və/və ya əkilmənin müsbət və ya mənfi 



nəticələri  

 

Dərman rezistentliyinin növü 



 

Əvvəlki müalicənin tarixi 

 

İlk dəfə aşkar olunmuş xəstə 



 

Əvvəllər müalicə almış xəstə: 

1.

 

Xəstəliyin residivi ilə 



2.

 

Uğursuz müalicədən sonra 



3.

 

Müalicədən ayrılandan sonra 



Klinik protokol Azərbaycan Respublikası Səhiyyə Nazirliyinin

İctimai Səhiyyə və İslahatlar Mərkəzində hazırlanmışdır.



 

12

4.



 

Müalicənin davam etdirilməsi üçün digər rayondan 

köçürülmüş  

5.

 



Digər xəstələr (xəstənin  əvvəllər müalicə olunduğu 

məlum deyil, əvvəlki müalicənin nəticələri məlum deyil, 

bəlğəmin mikroskopiyasının mənfi nəticələri ilə 

müalicəyə yenidən başlayanlar) 

6.

 

Xəstənin İİV statusu 



Vərəmlə mübarizənin əsas prinsipləri  

 

Müalicənin başlanılmasına və tamamlanmasına aparan erkən və 



tam aşkarlama, diaqnostika və bildiriş (qeydiyyat).  

 

Vərəmin yoluxucu formalarına malik xəstələrlə  təmasda olmuş 



şəxslərin (kontaktların) müəyyənləşdirilməsi və onlardan 

xəstəliyin yaranmasına yüksək ehtimalı olan şəxslərin effektiv 

müalicəsi.  

 

Vərəmin latent formalarına malik (tuberkulinə müsbət  şəxslər)



 

və  xəstəliyin yaranmasına yüksək ehtimalı olan digər  şəxslərin 

müəyyənləşdirilməsi, onların effektiv müalicəsi. 

 

Vərəmə yoluxma ehtimalı yüksək olan şəraitlərin 



müəyyənləşdirilməsi və infeksiya əleyhinə effektiv tədbirlərin 

görülməsi. 

 

Vərəmlə mübarizə sahəsində  əsas göstəricilərin monitorinqi və 



qiymətləndirilməsi. 

Bura həmçinin vərəmlə xəstələnməyə yüksək riskli xüsusi əhali 



qruplarının  dəqiq müəyyənləşdirilməsi və onların arasında 

aşkarlanma, profilaktika və müalicə  tədbirlərinin aparılması  əlavə 

olunmalıdır.  

Vərəmin aşkarlanma strategiyası 

Vərəmin aşkarlanmasının iki əsas strategiyası mövcuddur: 



passiv və aktiv

Passiv aşkarlanma xəstənin müraciəti ilə bağlıdır və xəstələrin 

müraciət etdikləri poliklinikalarda, xəstəxanalarda və digər müalicə 

müəssisələrində aparılır. 

Klinik protokol Azərbaycan Respublikası Səhiyyə Nazirliyinin

İctimai Səhiyyə və İslahatlar Mərkəzində hazırlanmışdır.


 

13

Aktiv aşkarlanma iki əsas hissədən ibarətdir: vərəm infeksiyası 

ocağındakı  şəxslərin (kontaktların) müayinəsi və risk qrupuna aid 

əhalinin profilaktik müayinəsi.  



Vərəmin passiv aşkarlanması və diaqnostikası (müraciət zamanı) 

Aşağıdakı simptomlar və ya onların kombinasiyaları ilə bütün 

xəstələrdə vərəmə şübhə yaranmalıdır. 

Ümumi simptomlar: qızdırma, zəiflik, çəki itkisi, iştahasızlıq 

Yerli simptomlar: öskürək, təngnəfəslik, döş qəfəsində ağrılar 

Dəri  əlamətləri:  tərləmənin artması (gecə  tərləmələri), dəri 

örtüyünün solğunluğu 

Vərəmə  şübhəli olan bütün xəstələrdən aşağıdakı  məlumatlar 

toplanılmalıdır: 

 

Vərəm xəstəsi ilə təmas ehtimalı 



 

Vərəmin yaranması üçün xəstənin risk qrupuna mənsubluğu  

 

Tibbi risk faktorları:  İİV-infeksiyası, alkoqolizm, narkomaniya, 



siqaretçəkmə,  şəkərli diabet, kortikosteroidlərlə müalicə, 

üzvlərin transplantasiyası, onkoloji xəstəliklər, böyrək 

çatışmazlığı və s. 

 

Peşə: tibb işçiləri (pulmonologiya, cərrahiyyə, travmatologiya, 



infeksion xəstəliklər), hərbçilər, polis və penitensiar sistem 

işçiləri, sosial işçilər, toz çirklənməsi ilə bağlı peşələr 

(inşaatçılar, şaxtaçılar, kimya sənayesi), heyvandarlıq 

 

Davranış: siqaretçəkmə, alkoqolizm, narkomaniya 



 

Sosial risk qrupları: imkansız ailələrdən olan şəxslər, evsizlər, 

qaçqınlar, miqrantlar, yataqxanalarda qalanlar, həbsxanalardan 

buraxılanlar və kriminal mühitdən olan şəxslər, böyük şəhərlərin 

sakinləri, 5 yaşadək uşaqlar, yaşlılar 

 

Uşaqlıqda BSJ peyvəndi və güclü postvaksinal reaksiya 



(postvaksinal çapığın olması və onun ölçüləri) 

 

Aparılmış tuberkulin sınaqları haqqında məlumat 



 

Keçmişdə aparılmış  vərəmin kimyəvi profilaktikası  haqqında 

məlumat 

Klinik protokol Azərbaycan Respublikası Səhiyyə Nazirliyinin

İctimai Səhiyyə və İslahatlar Mərkəzində hazırlanmışdır.


 

14

 



Keçmişdə keçirilmiş və ya hazırda olan xəstəliklər 

 

Həmin xəstənin tibbi anamnezi: 



 

İlk simptomların yaranma tarixi 

 

Tibb müəssisəsinə ilk müraciətin tarixi 



 

Xəstə nə vaxtsa 2-ci sıra dərman vasitəsi daxil olmaqla, 

vərəm əleyhinə dərman vasitələri alıbmı: kanamisin, 

amikasin, kapreomisin, ftorxinolonlar (sipro-, oflo-, levo-, 

moksifloksasin)  

 

Keçmişdə hormonlar, sitostatiklər, şişin nekrozu faktorunun 



inhibitorları ilə müalicə 

Aşağıdakıların mövcudluğu vərəmə şübhəni müəyyən edir:  

 

2 həftədən çox davam edən öskürək, gecə  tərləmələri və  çəki 



itkisi əsas olmaqla, vərəmin yerli və ümumi simptomları  

və/və ya 

 

Vərəmin yaranması üçün tibbi, peşə, davranış  və sosial risk 



faktorlarının kombinasiyası 

Klinik protokol Azərbaycan Respublikası Səhiyyə Nazirliyinin

İctimai Səhiyyə və İslahatlar Mərkəzində hazırlanmışdır.


 

15

Vərəmə şübhə olduqda istifadə olunan diaqnostik prosedurlar 



İnstrumental müayinə 

Ağ ciyərlərin rentgenoqrammı (ağ ciyər və  ağ ciyərdən kənar 

vərəmə şübhəli olan bütün xəstələrə). 

Bakterioloji müayinə 

Rentgenoqramda patologiya mövcud olduqda – bəlğəmin 



mikroskopiyası,  bəlğəmin yığılması,  əkilməyə  və  dərman 

həssaslığının müayinəsinə göndərilməsi.  

İlkin səhiyyə xidməti səviyyəsində müayinədən sonra növbəti 

müayinə, qeydiyyat və kimyəvi terapiyanın rejimi, müalicənin yeri 

haqqında qərarın qəbulu üçün vərəm əleyhinə dispanserə göndəriş. 



Fəal aşkarlanma 

Passiv aşkarlanmadan fərqli olaraq, fəal aşkarlanma xəstədə öz 

təşəbbüsü ilə tibbi yardım üçün müraciət etmək qərarının 

yaranmasından  əvvəl baş verir. Belə yanaşmada aşkar edilənlərin 

sayının artması ilə yanaşı, xəstələrin bir çoxunda xəstəlik daha erkən 

mərhələdə prosesin geniş inkişaf etməsinədək aşkar olunur. 

Beləliklə, fəal aşkarlanma bakteriyaların ifraz olunması müddətini 

qısaltmağa, müalicəni daha erkən başlamağa, daha yaxşı  nəticələr 

əldə etməyə və dərmanlara qarşı rezistent olan VM-nin yaranmasının 

qarşısını almağa imkan verir.  

Klinik protokol Azərbaycan Respublikası Səhiyyə Nazirliyinin

İctimai Səhiyyə və İslahatlar Mərkəzində hazırlanmışdır.



İlkin səhiyyə xidməti səviyyəsində vərəm xəstələrinin 

aşkarlanması üçün alqoritmin sxemi (müraciət etdikdə) 

 

 



16

Klinik protokol Azərbaycan Respublikası Səhiyyə Nazirliyinin

İctimai Səhiyyə və İslahatlar Mərkəzində hazırlanmışdır.


 

17

Fəal vərəm xəstələri ilə təmasda olmuş və ya olan şəxslərin 



müayinəsi 

 

Fəal vərəm ilə  xəstənin aşkarlanmasından və qeydiyyatından 



sonra infeksiya ocağında müayinənin aparılmasına olan ehtiyacı 

və onun planını müəyyənləşdirmək məqsədilə bu işdə maraqlı 

tibb müəssisələrinə (poliklinika, GEM) müvafiq bildiriş 

göndərilməlidir (D). 

 

Xəstə ilə uzunmüddətli (8 saatdan çox) və sıx (qapalı məkanda) 



təmasda olmuş  şəxslər müəyyənləşdirilməlidirlər: ailə üzvləri, 

məişətdə və işdə yaxın yoldaşlar, xəstənin bir neçə dəfə olduğu 

və insanların toplaşdığı yerlərə gələnlər (kafe, bar, restoran, rəqs 

klubu, idman bölməsi və s). 

 

Digər kontaktlar təsadüfi sayılır və müayinə planının 



hazırlanmasında prioritet sayılmır (С). 

 

Tibb işçiləri vərəm, onun keçmə yolları, müalicəsi və 



profilaktikası haqqında biliklərin artırılması  məqsədilə  xəstə  və 

kontakt şəxslər arasında daim maarifləndirmə işi aparmalıdırlar.  

 

Vərəmin istənilən fəal forması  aşkar olunanda, kontaktların 



müayinəsi aparılmalıdır: mikroskopiyanın müsbət və  mənfi 

nəticələri ilə ağ ciyər və ağ ciyərdən kənar formalarında (D). 

 

Xəstədə vərəmin fəal forması davam edənədək hər 6 aydan bir, 



həmçinin xəstənin sağalmasından, çıxışından və ölümündən 

sonra 1 il ərzində kontaktların müayinəsi aparılmalıdır (D). 

 

Kontakt şəxsdə keçmişdə müsbət Mantu sınağı və ya fəal vərəm 



olmuşdursa, müayinə  ağ ciyərin rentgenoqrammından və ya 

geniş formatlı rəqəmli flüoroqrafiyadan başlanılmalıdır.  



Risk qruplarının müayinəsi 

Kontakt  şəxslərin müayinəsi ilə yanaşı, fəal aşkarlanma 

üsullarına həmçinin vərəmin yaranmasına yüksək riskli əhali 

kateqoriyalarının müayinəsi aiddir. Adətən, fəal vərəmin yaranma 

tezliyi infeksiyalaşma (latent vərəm) səviyyəsi ilə korrelyasiya 

olunur.  

Şübhəsiz, hər bir ölkənin özünəməxsus risk qrupları mövcuddur. 

Bundan  əlavə, onların tərkibi və xüsusiyyətləri zamanla dəyişir. 

Məsələn: sülh dövründə fəal vərəmin yaranma riski müharibə və ya 

Klinik protokol Azərbaycan Respublikası Səhiyyə Nazirliyinin

İctimai Səhiyyə və İslahatlar Mərkəzində hazırlanmışdır.


 

18

iqtisadi böhran zamanı ilə müqayisədə  nəzərəçarpacaq dərəcədə 



aşağıdır. Yuxarıda qeyd olunduğu kimi, İİV-infeksiyası,  şişlərin 

nekroz faktorunun (ŞNF-α) inhibitorları  və ya interleykin-1 ilə 

müalicə kimi yeni risk faktorları nisbətən yaxın vaxtlarda 

yaranmışdır.  

Bu mövzuya dair dərc olunmuş  ədəbiyyatın son icmallarının 

birində müəlliflər vərəmlə  xəstələnmədə müxtəlif risk faktorlarının 

xüsusi çəkisi (population attributable fraction – PAF) haqqında 

məlumat vermişdirlər.

 

Bu modelə görə, zəif qidalanma (PAF – 27%), 



siqaretçəkmə (PAF – 23%), İİV-infeksiyası (PAF – 19%), şəkərli 

diabet (PAF – 6%), alkoqolizm (PAF – 13%) və havanın çirklənməsi 

(toz, qazlar) (PAF – 26%) vərəmlə  xəstələnmənin  əsas risk 

faktorlarındandır.  

Bütün mümkün risk qruplarının müəyyənləşdirilməsi 

genişmiqyaslı  və bahalı  tədqiqatların aparılmasını  tələb edən çətin 

işdir. Buna görə də digər ölkələrin məlumatlarından istifadə edərək, 

onları empirik təcrübə  əsasında həmin ölkənin indiki vaxtına və 

konkret şəraitinə tətbiq edilməsi məcburiyyəti yaranır.  

Klinik protokol Azərbaycan Respublikası Səhiyyə Nazirliyinin

İctimai Səhiyyə və İslahatlar Mərkəzində hazırlanmışdır.


Vərəm ocaqlarından kontaktların müayinəsi üçün alqoritm 

sxemi 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

Kontakt şəxs 

Tuberkulin (Mantu) sınağı

Nəticə: 

 

zəif müsbət ( 5-9 mm) 



 

orta dərəcəli (10-14 mm) 

 

güclü (15-16 mm) 



 

hiperergiya (uşaqlarda > 17 mm, böyüklərdə 

> 21 mm, vezikulyar-nekrotik reaksiyalar) 

Nəticə: 

 

mənfi (0-1mm) 



şübhəli (2-4 mm) 

və ya 


 

ancaq istənilən 

ölçüdə hiperemiya 

Əlavə 


müayinə 

tələb 


olunmur 

Müşahidə: 

 

6 aydan sonra 



tuberkulin sınağını 

təkrar etmək  

 

hər 6 aydan bir 



həkim baxışı 

 

əlamətlər yarananda 



– rentgen müayinəsi 

 

xüsusi göstərişlərə 



vaksinasiya 

Fəal vərəmin əlamətlərinə 

görə müayinə: 

Rentgenoqramm 

Patologiya aşkar 

olunmadı 

 

İnfeksiyalaşmanın 



postvaksinal 

immunitet ilə 

differensial 

diaqnostikası 

 

 

Fəal vərəmin 



yaranma riski yüksək 

olan şəxslərdə 

kimyəvi profilaktika 

 

Patologiya aşkar olundu 



Bəlğəmin 

mikroskopiyası 

Bəlğəmin əkilməsi 

 

Diaqnozun yekun 



təsdiqi 

 

VM-nin dərmanlara 



həssaslığının 

müəyyənləşdirilməsi 

 

Müalicə


İmmun-        

çatışmazlığı 

əlamətləri 

(anergiya)

 

19

Klinik protokol Azərbaycan Respublikası Səhiyyə Nazirliyinin



İctimai Səhiyyə və İslahatlar Mərkəzində hazırlanmışdır.

 

20

Vərəmlə xəstələnmənin tibbi risk faktorları 

Kontakt  şəxslərin müayinəsi ilə yanaşı, fəal aşkarlanma 

üsullarına vərəmin inkişafına yüksək riskli əhali kateqoriyalarının 

müayinəsi də aiddir. 

Risk faktoru 

Hesablanmış 

risk



İstinad 



edilmiş 

mənbələr 

Yüksək risk 

QİÇS  

110–170 


28,29 

İİV-infeksiyası 50–110 

30,31 

Üzvlərin köçürülməsi (immunosupressiv 



müalicə ilə bağlı) 

20–74 32-35 

Silikoz 30 

36,37 


Xroniki böyrək çatışmazlığı və hemodializ 

10–25 


38-41 

Baş və boyunun bədxassəli şişləri 16 

42 

Son zamanlarda vərəmə yoluxma (<=2 il) 



15 

43,44 


Artmış risk 

Kortikosteroidlərlə müalicə 4.9 

48 

Şişin nekroz faktorunun inhibitorları - TNF-α 1.5–4  49-50 



Şəkərli diabet (bütün növlər)   

2.0–3.6 


51-54 

Pis qidalanma (normadan < 90%; əksər 

hallarda Bədən-Çəki İndeksi <=20)   

2–3 55 


Kiçik yaşlarda yoluxma (0–4 yaş)  

2.2–5.0 


56 

Siqaretçəkmə (gündə 1 qutu) 

2–3 

57 


Rentgenoqramda qranulomatoz dəyişikliklər  

47,58 



Kiçik risk 

Risk faktorsuz və rentgenoloji dəyişikliksiz 

latent vərəm  

1 59 


                                                            

 



Vərəmlə xəstələnmə üçün risk faktorları olmayan xəstələrə nisbətən 

Klinik protokol Azərbaycan Respublikası Səhiyyə Nazirliyinin

İctimai Səhiyyə və İslahatlar Mərkəzində hazırlanmışdır.


 

21

Peşə ilə bağlı risk qrupları  



İş yerindən asılı olaraq tibb işçiləri arasında vərəmlə xəstələnmə 

riski 

İş yeri 

Yeni halların yaranma 

risklərinin nisbəti 

(tədqiq olunan 

qrupdakı riskin ümumi 

əhalidəki riskə nisbəti) 

Vərəm xəstəxanaları 14.6 

99.0 


Laboratoriyalar 78.6 

Ümumi somatik xəstəxanalar 

3.9 - 36.6 

Qəbul şöbəsi 26.6 

31.9 


Ambulator tibb müəssisələri 

4.2 - 11.6 

Cərrahi, mama-ginekoloji, əməliyyat, inzibati 

bölmələrin heyəti 

0.2 - 8.6 

Vərəmin inkişafının davranışla bağlı risk faktorları 

Davranışla bağlı risk faktorlarına siqaretçəkmə, narkomaniya və 

alkoqolizm aid edilir.  

Vərəmin inkişafının sosial risk faktorları 

Üçüncü minillikdə  bəşəriyyətin sağlamlıq problemlərindən biri 

kimi, vərəmin ləğv olunmasında  əsas maneələr sosial-iqtisadi 

amillərdir.  

Sosial cəhətdən ağır vəziyyətdə olanlar arasında (məs.: evsizlər, 

məhbuslar, etnik azlıqlar) vərəmin geniş yayıldığı qeyd olunur. 

Əhalinin müxtəlif təbəqələri və qrupları  ağır həyat  şəraitində ola 

bilərlər. Bu, iş yerlərinin azalması və işsizlik, peşə təhsilinin və sosial 

uyğunlaşmanın (məsələn, keçmiş  məhbuslar) olmaması, dövlət 

tərəfindən sosial yardım səviyyəsinin aşağı olması və bu kimi digər 

faktorlar ilə əlaqədardır.  

Nəticədə, sosial rifahın olmaması iki əsas xüsusiyyət ilə ifadə 

olunur: pis qidalanma və pis yaşayış  şəraiti (yaşayış otaqlarında 

sıxlıq, antisanitar şərait, ventilyasiya və istiliyin çatışmazlığı, otaq 

havasının toz hissəcikləri və  zərərli qazlarla çirklənməsi və s). Pis 

qidalanma immunitetin azalmasına, pis yaşayış  şəraiti isə  vərəm 

Klinik protokol Azərbaycan Respublikası Səhiyyə Nazirliyinin

İctimai Səhiyyə və İslahatlar Mərkəzində hazırlanmışdır.



 

22

xəstəsi ilə təmasda mikobakteriyalarla massiv invaziyaya səbəb olur. 



Bununla yanaşı, sosial rifahın aşağı düşməsinə bir çox digər faktorlar 

da (məs.: siqaretçəkmə, alkoqolizm, İİV-infeksiyası, müxtəlif xroniki 

xəstəliklər) səbəb olur. Belə risk faktorları, adətən, sosial baxımdan 

nisbətən yaxşı  vəziyyətdə olan əhali təbəqələri ilə müqayisədə 

yoxsullar arasında daha geniş yayılıb.  

İlkin səhiyyə  işçiləri təcrübələrinə  əsaslanaraq, xidmət 

göstərdikləri əhali arasında yoxsulluq ocaqlarını müəyyənləşdirməyi 

bacarmalı və vərəmə görə həmin risk qrupunun müayinəsi üzrə planlı 

şəkildə iş aparmağa çalışmalıdırlar.  

Əhali arasında risk qruplarının formalaşdırılması üzrə tövsiyələr 

Müasir vəziyyətə görə risk qruplarının təxmini toplusu kimi 

aşağıdakı əhali qruplarını göstərmək olar: 

 

Tibbi risk faktorları ilə əhali qrupları:  



 

İİV infeksiyası, QİÇS  

 

Xroniki böyrək çatışmazlığı və hemodializ 



 

Yaxın zamanlarda vərəmə yoluxma (2 ildən az)  

 

Uşaqlıq dövründə yoluxma (0-4 yaş)  



 

Keçirilmiş  ağ ciyər vərəmindən sonrakı qalıq  əlamətləri 

(böyük və ya kiçik) 

 

Rentgenoqramlarda qranulomatoz dəyişikliklər 



 

Silikoz  

 

Kortikosteroid dərman vasitələri ilə müalicə 



 

Şişlərin nekrozu faktorunun və xemokinlərin inhibitorları ilə 

müalicə 

 

Üzv və toxumaların köçürülməsi ilə əlaqədar sitostatiklərlə 



müalicə və ya immunosupressiyanın digər növləri 

 

Şəkərli diabet (bütün növlər) 



 

Zəif qidalanma (normadan 90% aşağı; əksər hallarda bədən-

çəki indeksi 20-dən aşağıdır)  

 

 

 

 

 

Klinik protokol Azərbaycan Respublikası Səhiyyə Nazirliyinin

İctimai Səhiyyə və İslahatlar Mərkəzində hazırlanmışdır.


 

23

Peşə ilə bağlı risk qrupları: 

 

Tibb işçiləri 



 

Vərəm əleyhinə müəssisələr 

 

Bəlğəmin müayinəsini aparan bakterioloji və ümumi klinik 



laboratoriyalar  

 

Ümumi-somatik xəstəxanalar 



 

Ümumi-somatik xəstəxanaların qəbul şöbələri 

 

Ambulator tibb müəssisələri 



 

Polis və penitensiar sistem işçiləri 

 

Orduya yeni çağırılmış hərbçilər 



 

Tələbələr və internet-klublarının daimi müştəriləri 

 

Havanın güclü çirklənməsi ilə bağlı olan istehsalat işçiləri (dağ-



mədən işləri, tikinti və s) 

Davranışla bağlı risk qrupları: 

 

Siqaret çəkənlər 



 

Alkoqoliklər 

 

Narkomanlar 



Sosial risk qrupları: 

 

İşsizlər 



 

Evsizlər 

 

Keçmiş məhbuslar 



 

Müəyyən yaşayış yeri olmayan şəxslər 

 

Etnik azlıqlar 



 

Qaçqınlar 

 

Miqrantlar, o cümlədən iş miqrantları 



 

Pis şəraitdə yaşayan və ya təhlükəli istehsalat yerlərində çalışan 

böyük şəhərlərin sakinləri 

İlkin səhiyyə  şəbəkəsinin və  vərəmlə mübarizə xidmətinin 

rəhbərləri öz məsuliyyət dairələrində  vərəm xəstələrinin 

aşkarlanması üzrə proqramları  tərtib edərkən, bu siyahıdan istifadə 

edə bilərlər.  

Klinik protokol Azərbaycan Respublikası Səhiyyə Nazirliyinin

İctimai Səhiyyə və İslahatlar Mərkəzində hazırlanmışdır.


Risk qrupları arasında vərəmin aşkarlanması üçün  

alqoritm sxemi 

 

 

Rentgenoloji müayinə 

(irikadrlı rəqəmli flüoroqrafiya daha üstündür) 

Rentgenoqramda 



“patologiya” olarsa 

Bəlğəmin 

mikroskopiyası 

(flüoresent 

mikroskopiya daha 

üstündür) 



Kultural müayinə 

(Maye mühitlər daha 

üstündür) 

Vərəm mikobakteriyasının dərmanlara  



həssaslığının müayinəsi 

(o cümlədən molekulyar diaqnostika  

üsullarının istifadəsi ilə) 

Rentgenoloji 



dəyişikliklər yoxdur 

Müşahidə 

 

İldə 1 dəfə müayinə 



 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

24



Klinik protokol Azərbaycan Respublikası Səhiyyə Nazirliyinin

İctimai Səhiyyə və İslahatlar Mərkəzində hazırlanmışdır.



 

25

Ədəbiyyat: 

1.

 

Ahmad RA, Mahendradhata Y, Cunningham J, Utarini A, de Vlas 



SJ. How to optimize tuberculosis case finding: explorations for 

Indonesia with a health system model. BMC Infect Dis. 2009 Jun 8; 

9(1):87. 

2.

 



American Thoracic Society. Diagnostic standards and classification 

of tuberculosis. Am Rev Respir Dis 1990. 

3.

 

Bates MN, Khalakdina A, Pai M, Chang L, Lessa F, Smith KR. 



Risk of tuberculosis from exposure to tobacco smoke: a systematic 

review and meta-analysis. Arch Intern Med. 2007 Feb 26; 

167(4):335-42. 

4.

 



Byrd RP Jr, Mehta JB, Roy TM. Delay in diagnosis among 

hospitalized patients with active tuberculosis-predictors and 

outcomes. BMC Infect Dis. 2009 Jun 8; 9(1):87. 

5.

 



Centers for Disease Control and Prevention. Guidelines for 

Preventing the Transmission of Mycobacterium tuberculosis in 

Health-Care Settings, 2005. MMWR 2005; 54(No. RR-17). 

6.

 



Centers for Disease Control and Prevention. Controlling 

tuberculosis in the United States: recommendations from the 

American Thoracic Society, CDC, and the Infectious Diseases 

Society of America. MMWR 2005; 54(No. RR-12). 

7.

 

Daniel TM. The impact of tuberculosis on civilization. Infect Dis 



Clin N Am 2004; 18:157-65.  

8.

 



Davies PD. The world-wide increase in tuberculosis: how 

demographic changes, HIV infection and increasing numbers in 

poverty are increasing tuberculosis. Ann Med. 2003;35(4):235-43. 

9.

 



Davies PD, Yew WW, Ganguly D, Davidow AL, Reichman LB, 

Dheda K, Rook GA. Smoking and tuberculosis: the 

epidemiological association and immunopathogenesis. Trans R Soc 

Trop Med Hyg. 2006 Apr; 100(4):291-8.  

10.

 

d'Arc Lyra Batista J, de Fátima Pessoa Militão de Albuquerque M, 



de Alencar Ximenes RA, Rodrigues LC. Smoking increases the risk 

of relapse after successful tuberculosis treatment. Int J Epidemiol. 

2008 Aug; 37(4):841-51.  

11.


 

de Albuquerque Mde F, Ximenes RA, Lucena-Silva N, de Souza 

WV, Dantas AT, Dantas OM, Rodrigues LC. Factors associated 

with treatment failure, dropout, and death in a cohort of 

Klinik protokol Azərbaycan Respublikası Səhiyyə Nazirliyinin

İctimai Səhiyyə və İslahatlar Mərkəzində hazırlanmışdır.



 

26

tuberculosis patients in Recife, Pernambuco State, Brazil. Cad 



Saude Publica. 2007 Jul;23(7):1573-82. 

12.


 

den Boon S, Verver S, Lombard CJ, Bateman ED, Irusen EM, 

Enarson DA, Borgdorff MW, Beyers N. Comparison of symptoms 

and treatment outcomes between actively and passively detected 

tuberculosis cases: the additional value of active case finding. 

Epidemiol Infect. 2008 Oct; 136(10):1342-9. 

13.

 

Dye C, Garnett GP, Sleeman K, Williams BG. Prospects for 



worldwide tuberculosis control under the WHO DOTS strategy. 

Directly observed short-course therapy. Lancet. 1998 Dec 12; 

352(9144):1886-91. 

14.


 

Dye C., Floyd K. In: Disease Control and Priorities in Developing 

Countries. Second edition, 2006. Oxford University Press. 

15.


 

Elzinga G, Raviglione MC, MaherD. Scale up:meeting targets in 

global tuberculosis control. Lancet 2004;363:814-9. 

16.


 

Friedman LN, Sullivan GM, Bevilaqua RP, Loscos R. Tuberculosis 

screening in alcoholics and drug addicts. Am Rev Respir Dis. 1987 

Nov;136(5):1188-92. 

17.

 

Gajalakshmi V, Peto R, Kanaka TS, Jha P. Smoking and mortality 



from tuberculosis and other diseases in India: retrospective study of 

43000 adult male deaths and 35000 controls. Lancet. 2003 Aug 

16;362(9383):507-15. 

18.


 

Global tuberculosis control: epidemiology, strategy, financing. 

WHO report, 2009. 

19.


 

Golub JE, Mohan CI, Comstock GW, Chaisson RE. Active case 

finding of tuberculosis: historical perspective and future prospects. 

INT J TUBERC LUNG DIS, 2005, 9(11):1183–1203. 

20.

 

Hassmiller KM. The association between smoking and 



tuberculosis. Salud Publica Mex. 2006;48 Suppl 1:S201-16. 

21.


 

Jeong YJ, Lee KS. Pulmonary tuberculosis: up-to-date imaging and 

management. AJR Am J Roentgenol. 2008 Sep;191(3):834-44. 

22.


 

Joshi R, Reingold AL, Menzies D, Pai M. Tuberculosis among 

health-care workers in low- and middle-income countries: a 

systematic review. PLoS Med. 2006 Dec;3(12):e494. 

23.

 

Leung CC, Li T, Lam TH, Yew WW, Law WS, Tam CM, Chan 



WM, Chan CK, Ho KS, Chang KC. Smoking and tuberculosis 

among the elderly in Hong Kong. Am. J. Respir. Crit. Care Med. 

170, 1027-1033. 

Klinik protokol Azərbaycan Respublikası Səhiyyə Nazirliyinin

İctimai Səhiyyə və İslahatlar Mərkəzində hazırlanmışdır.


 

27

24.



 

Lin HH, Ezzati M, Chang HY, Murray M. Association between 

tobacco smoking and active tuberculosis in Taiwan: prospective 

cohort study. Am J Respir Crit Care Med. 2009 Sep 1;180(5):475-

80. Epub 2009 Jun 19. 

25.


 

Lönnroth K, Jaramillo E, Williams BG, Dye C, Raviglione M. 

Drivers of tuberculosis epidemics: the role of risk factors and social 

determinants. Soc Sci Med. 2009 Jun;68(12):2240-6. Epub 2009 

Apr 23. 

26.


 

Lönnroth K, Williams BG, Stadlin S, Jaramillo E, Dye C. Alcohol 

use as a risk factor for tuberculosis - a systematic review. BMC 

Public Health. 2008 Aug 14; 8:289. 

27.

 

Marks SM, Taylor Z, Qualls NL, Shrestha-Kuwahara RJ, Wilce 



MA, Nguyen CH. Outcomes of contact  investigations of infectious 

tuberculosis patients. Am J Respir Crit Care Med 2000;162:2033-8. 

28.

 

Menzies D., Joshi R. & Pai, M. (2007). Risk of tuberculosis 



infection and disease associated with work in health care settings. 

The International Journal of Tuberculosis and Lung Disease, 11, 

593–605.M. Iseman. A Clinician’s Guide to Tuberculosis. 

Lippincott Williams&Wilkins Publisher, 2000.  

29.

 

Morrison J, Pai M, Hopewell PC. Tuberculosis and latent 



tuberculosis infection in close contacts of people with pulmonary 

tuberculosis in low-income and middle-income countries: a 

systematic review and meta-analysis. Lancet Infect Dis. 2008 

Jun;8(6):359-68. Epub 2008 Apr 29. 

30.

 

Murray C J, Salomon J A. Expanding the WHO tuberculosis 



control strategy: rethinking the role of active case-finding. Int J 

Tuberc Lung Dis 1998; 2 (Suppl 1): S9–S15. 

31.

 

National Collaborating Centre for Chronic Conditions. 



Tuberculosis: clinical diagnosis and management of tuberculosis, 

and measures for its prevention and control. London: Royal College 

of Physicians, 2006.   

32.


 

Obermeyer Z, Abbott-Klafter J, Murray CJL (2008). Has the DOTS 

Strategy Improved Case Finding or Treatment Success? An 

Empirical Assessment. PLoS ONE 3(3): e1721.doi:10.1371/journal.pone. 

0001721. 

33.


 

Oeltmann JE, Kammerer JS, Pevzner ES, Moonan PK. 

Tuberculosis and substance abuse in the United States, 1997-2006. 

Arch Intern Med. 2009 Jan 26;169(2):189-97. 

Klinik protokol Azərbaycan Respublikası Səhiyyə Nazirliyinin

İctimai Səhiyyə və İslahatlar Mərkəzində hazırlanmışdır.



 

28

34.



 

Ottomani S, Scherpbier R, Chaulet P, et al. Practical approach to 

lung health: respiratory care in primary care services: a survey in 9 

countries. Geneva, Switzerland: World Health Organization, 2004; 

21. 

35.


 

Pablos-Méndez A, Sterling TR, Frieden TR. The relationship 

between delayed or incomplete treatment and all-cause mortality in 

patients with tuberculosis. JAMA. 1996 Oct 16;276(15):1223-8. 

36.

 

Palomino JC, Leão SC, Ritacco V. Tuberculosis 2007. From basic 



science to patient care.  

37.


 

Sreeramareddy CT, Kishore PV, Menten J, Van den Ende J. Time 

delays in diagnosis of pulmonary tuberculosis: a systematic review 

of literature. BMC Infect Dis. 2009 Jun 11; 9(1):91. 

38.

 

Storla DG et al. A systematic review of delay in the diagnosis and 



treatment of tuberculosis BMC Public Health 2008, 8:15. 

39.


 

Styblo, K & Bumgarner, R. Epidemiology of Tuberculosis. 

Selected Papers. Royal Netherlands Tuberculosis Association, The 

Hague, 1991, Vol. 24. 

40.

 

The global plan to stop tuberculosis, 2006-2015. World Health 



Organization, 2006. 

41.


 

Treatment of tuberculosis: guidelines – 4th ed. 

WHO/HTM/TB/2009. 420. 

42.


 

Tuberculosis Coalition for Technical Assistance. International 

Standards for Tuberculosis Care (ISTC). The Hague: Tuberculosis 

Coalition for Technical Assistance, 2006. 

43.

 

Tuberculosis: clinical diagnosis and management of tuberculosis, 



and measures for its prevention and control. London: Royal College 

of Physicians, 2006. 

44.

 

Thwaites G, Fisher M, Hemingway C, Scott G, Solomon T, Innes J. 



British Infection Society guidelines for the diagnosis and treatment 

of tuberculosis of the central nervous system in adults and children. 

J Infect. 2009 Jul 4. [Epub ahead of print]. 

45.


 

van der Werf MJ, Borgdorff MW. Targets for tuberculosis control: 

how confident can we be about the data? Bull World Health Organ. 

2007 May; 85(5): 370-6. 

46.

 

WHO. (2007). Global tuberculosis control. 



WHO/HTM/TB2007.376. Geneva: World Health Organization. 

47.


 

Yecai Liu, Michelle S. Weinberg, Luis S. Ortega, John A. Painter 

and Susan A. Maloney. Overseas Screening for Tuberculosis in 

Klinik protokol Azərbaycan Respublikası Səhiyyə Nazirliyinin

İctimai Səhiyyə və İslahatlar Mərkəzində hazırlanmışdır.


 

29

U.S.-Bound Immigrants and Refugees. N Engl J Med 2009; 



360:2406-15.  

48.


 

Zafran N, Heldal E, Pavlovic S, Vuckovic D, Boe J. Why do our 

patients die of active tuberculosis in the era of effective therapy? 

Tuber Lung Dis. 1994 Oct; 75(5): 329-33. 

49.

 

Zaridze D, Brennan P, Boreham J, Boroda A, Karpov R, Lazarev 



A, Konobeevskaya I, Igitov V, Terechova T,Boffetta P, Peto R. 

Alcohol and cause-specific mortality in Russia: a retrospective 

case-control study of 48,557 adult deaths. Lancet. 2009 Jun 27; 

373(9682):2201-14. 

50.

 

Azərbaycan Respublikasında vərəm  əleyhinə xidməti tənzimləyən 



normativ sənədlərin təsdiqi barədə. Əmr № 120 tarix 12.12.2001. 

51.


 

Azərbaycan Respublikasında vərəm 

əleyhinə 

tədbirlərin 

təkmilləşdirilməsi barədə. Əmr № 133 tarix 09.10.2003 

52.


 

Y.Ş.Şıxəliyev. Vərəm xəstəliyinin erkən aşkarında bakterioloji 

müayinə metodunun təşkili. Metodik təlimat, Bakı, “Elm” 

nəşriyyatı, 2001-ci il, 32 səh. 

53.

 

Y.Ş.Şıxəliyev. Vərəm xəstəliyinin epidemioloji gərgin olan 



regionlarda vərəm  əleyhinə  tədbirlərin aparılma metodları. 

Monoqrafiya, Bakı, “Elm” nəşriyyatı, 2003-cü il, 150 səh. 

54.

 

M.A.Şıxlinskaya, Y.Ş.Şıxəliyev, E.N.Məmmədbəyov, M.B.Qurbanova. 



Turşuya davamlı mikobakteriyaların aşkarlanması üçün 

mikroskopik tədqiqatların aparılması üsulları. Metodik təlimat, 

Bakı, “Elm” nəşriyyatı, 2006-cı il, 56 səh. 

55.


 

Е.Н.Мамедбеков, Я.Ш.Шихалиев, М.Г.Мамедов. Деструктивный 

туберкулез  легких  в  современных  условиях:  аспекты 

диагностики,  лечения  и  профилактики.  Монография,  Баку, 

Издательство «Прогресс», 1997 г. 152 стр. 

Klinik protokol Azərbaycan Respublikası Səhiyyə Nazirliyinin



İctimai Səhiyyə və İslahatlar Mərkəzində hazırlanmışdır.

Yüklə 187,73 Kb.

Dostları ilə paylaş:




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©www.azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin