Azərbaycan Respublikası İqtisadi İnkişaf Nazirliyi İQTİsadi İslahatlar
Yüklə 2,09 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Mudarabə modeli
- Qarışıq model
|
Vəkələ modeli - bu modelin tətbiqi zamanı operator əvvəlcədən razılaşdırılmış haqq alır. Təkaful operatorunun aldığı haqq iştirakçıların fonda ödədikləri yardımların (ənənəvi sığortadakı “sığorta haqları”) əvvəlcədən razılaşdırılmış hissəsi olmaqla iştirakçıların adından fondun idarə edilməsi və onun vəsaitlərinin investisiyasına görə müəyyən edilir. Operator fondun qalıq vəsaitlərinin, habelə investisiya gəlirlərinin bölüşdürülməsində pay sahibi olmamaqla yanaşı, nə fondun zərərlərində, nə də investisiya itkilərində iştirak etmir. Lakin, iştirakçıların zərərlərini ödəmək üçün təkaful fondunun vəsaitləri kifayət etmədikdə, operator fondu faizsiz borcla (“qard”) təmin etməlidir ki, bu da növbəti dövrlərdə fondun qalıqları olduğu halda qaytarılır. Bu modelə uyğun olaraq, operator əməliyyat xərclərinin aldığı haqdan az olduğu halda mənfəət əldə edir. Sual oluna bilər ki, operator formal olaraq hər hansı risk qəbul etmədiyi üçün bəzi hallarda riskləri düzgün qiymətləndirmədən daxil olan yardımların çox olmasına cəhd göstərməzmi? Cavab ondan ibarətdir ki, adekvat risk qiymətləndirilməsinə görə fondun zərərə məruz qalacağı halda “qard” vermək öhdəliyi, həmçinin bir çox hallarda fondun risklərinin lazımi səviyyədə idarə olunmasına görə müəyyən edilən həvəsləndirici haqq üsulundan istifadə olunması qeyd olunan problemi demək olar ki, aradan qaldırır. 2.
qalığın operatorla iştirakçılar arasında əvvəlcədən razılaşdırılmış nisbətdə bölüşdürülməsi ilə ödənilir. Göründüyü kimi bu model, tək iştirakçıların öz aralarında deyil, həmçinin operatorla iştirakçılar arasında mənfəətin bölüşdürülməsini nəzərdə tutur. Operator həm təkaful fondunun qalıq vəsaitlərinin, həm də investisiya gəlirlərinin bölüşdürülməsində əvvəlcədən razılaşdırılmış nisbətdə pay sahibi olur. Təkaful müqavilələrinin bu model əsasında bağlanması zamanı iştirakçının yazılı formada bəyan etdiyi niyyəti adətən “təkaful fondundakı hər hansı qalıq və (və ya) investisiya gəlirləri operatorun … % məbləğində Mudarabə payı çıxılmaqla ödəmiş olduğum yardımın məbləğində mütənasib olaraq, mənə məxsusdur” kimi ifadə olunur. Vəkələ modelində olduğu kimi, burada da fondun vəsaitlərində kəsir yarandıqda, qard adlanan faizsiz borc ödənilməsi operatorun öhdəliyidir. Bu modelin tətbiqi zamanı operator yalnız o halda mənfəət əldə edir ki, onun əməliyyat xərcləri təkaful fondunun qalıq məbləğindəki və investisiya gəlirlərindəki ümumi payından az olsun. Buna görə də fondun
səmərəli idarə
olunması, habelə risklərin lazımi səviyyədə qiymətləndirilməsi operatorun əsas marağıdır. 3.
həyata keçirilir. Operator iştirakçıların fonda ödədikləri yardımların əvvəlcədən razılaşdırılmış hissəsini götürməklə yanaşı eyni zamanda fondun investisiya gəlirlərinə də şərik olurlar. Bir çox tənzimləyici orqanlar və beynəlxalq təşkilatlar (məs., İslam Maliyyə İnstitutları üzrə Mühasibat və Audit Təşkilatı) hər iki modelin üstünlüklərini özündə birləşdirdiyi üçün təkafulun qarışıq modelindən istifadə etməyi tövsiyə edirlər. İnvestisiya əməliyyatlarında Mudarabə modelinin
tətbiqi təmsil olunan (iştirakçıların qismində) – agent (təkaful operatorunun qismində) arasındakı münasibətlərdə meydana çıxa bilən problemlərə mane olursa, vəkələ modelinin tətbiqi risk qiymətləndirilməsinə sərf olunan inzibati xərclərin ödənilməsi üçün lazımi vəsaitin əldə edilməsinə imkan yaradır. Yuxarıda qeyd olunanlardan başqa, təkaful-vəqf modeli, qeyri-kommersiya təkaful modeli (bu model əsasən Sudanda tətbiq edilir) də mövcuddur. Kommersiya sığortasından fərqli olaraq, təkaful şirkəti qeyri-sağlam anderraytinq itkiləri ilə üzləşmir. Təkaful şirkətlərinin zərərə məruz qalması yalnız təkaful fondunun düzgün idarə edilməməsi zamanı baş verir ki, bu da sırf biznes riskidir. Risk bölüşdürülməsi sxemi hər bir təkaful məhsulunun “onurğa sütunu”dur. Bu sxemə uyğun olaraq, eyni təbiətli risklərə və davranışlara məxsus iştirakçılar qruplaşdırılır. Daha sonra qrupun ehtiyaclarından irəli gələn riskin ümumi dəyəri qiymətləndirilir və iştirakçılar arasında bölüşdürülür. İştirakçıların sayı artdıqca, onların risklərinin idarə edilən səviyyəyə çatması da mümkün olur. Lakin bir çox hallarda, xüsusən də fəaliyyətə yeni başlayan və ya kiçik təkaful şirkətlərinin adekvat olmayan az sayda iştirakçılarının olması, böyük şirkətlərdə isə, əksinə, iştirakçıların həddən artıq çox sayda olması bu problemin aradan qaldırılması üçün, ilk növbədə, retəkaful (təkrar təkaful–ənənəvi sığortadakı təkrarsığortanın alternativi) mexanizmindən istifadə edilir. Retəkaful vasitəsilə risklər ayrı-ayrı təkaful şirkətləri arasında bölüşdürülməklə böyük iştirakçılar qrupu formalaşdırılır, risklərin idarə edilməsi xərclərinin ümumi dəyəri də proqnozlara daha uyğun olur. Belə olan halda hər bir iştirakçı tərəfindən ödənilməli olan yardımların hesablanmasında da dəqiqlik səviyyəsi artır. Təkaful konsepsiyasının tərəfdarları onun sosial siyasətə daha yaxın olması fikrini irəli sürməklə bununla bağlı yuxarıda qeyd etdiyimiz, təkafulun üstün cəhətlərindən irəli gələn bir çox əsaslara söykənirlər. Belə ki, beynəlxalq təşkilatların sığorta sektoruna aid qəbul etdiyi sənədlərin, habelə dövlətlərin sığorta siyasətini müəyyənləşdirən qanunların əsasında duran motivasiya sığortanın sosial yönümlülüyü, o cümlədən “çoxların köməyi ilə azların itkisinin aradan qaldırılması” prinsipi dayansa da, bu günkü kommersiya sığortasının nə nəzəri, nə də təcrübi cəhətlərində qeyd olunan məqsədə nail olmaq üçün kifayət qədər əsas tapmaq çətindir. Bu məqsədə uyğun gələn az sayda arqumentlər də sığortaçıların kommersiya maraqlarının və biznes iddialarının fonunda nəzərə çarpmır. Təkafulla yanaşı, ənənəvi sığortaya xas olan və Qərb ölkələrində ən uğurlu sığorta biznesi hesab edilən qarşılıqlı sığorta (və ya əməkdaşlıq sığortası), artıq qeyd edildiyi kimi, əksər İslam alimləri tərəfindən, xüsusən də Fətvalar üzrə Daimi Heyətin rəyinə əsasən Şəriət baxımından qanuni hesab edilmişdir, bir şərtlə ki, qarşılıqlı sığortanın investisiya əməliyyatları Şəriətə uyğun qaydada həyata keçirilsin. Müsəlman ölkələrində ənənəvi sığortanın hələ də üstünlük təşkil etməsinə (ümumi sığorta haqlarındakı payı 83 %), habelə ənənəvi sığortaya aid əməkdaşlıq (qarşılıqlı) sığortasının da Şəriət tərəfindən icazəli hesab edilməsinə baxmayaraq (məsələn, Səudiyyə Ərəbistanında qanunvericiliklə müəyyənləşdirilmişdir ki, sığortaçılar yalnız əməkdaşlıq sığortası təcrübəsinə uyğun əməliyyatlar həyata keçirə bilərlər), təkaful əməliyyatlarındakı artım ənənəvi sığorta ilə müqayisədə xeyli çoxdur. “Sviss Re” Təkrarsığorta şirkətinin ənənəvi illik təhlillərinin nəticəsi olaraq, 2011-ci il üçün nəşr etdiyi “Qlobal Sığorta İcmalı”nda qeyd edilir ki, ümumdünya maliyyə böhranına və ənənəvi sığorta sektorundakı azalmalara baxmayaraq, 2007–2010-cu illər arasında təkaful şirkətlərində orta hesabla 30%-ə yaxın artım müşahidə edilmişdir. Əsasən inkişaf etməkdə olan ölkələri əhatə etməsinə baxmayaraq, 2004-cü ildə təkaful üzrə daxilolmaların həcmi 1,4 milyard dollar olduğu halda, 2010-cu ildə bu rəqəm 5 dəfə artaraq 7 milyard , 2011-ci ilin sonunda isə 12 milyard dollara çatmışdır. Tədqiqatçılar belə dinamik inkişafın bir neçə səbəbini göstərirlər ki, bunlardan da
yalnız biri sırf müsəlman əqidəsi ilə bağlı amildir. Belə ki, təkaful əqdləri İslam maliyyəsi prinsiplərinə uyğun gəldiyi üçün uzun müddət sığorta xidmətlərindən yararlanmaq imkanı olmayan və böyük say potensialına malik sığortalanmamış statusunda olan müsəlman əhalinin cəlb edilməsinə şərait yaratmışdır. Digər səbəblər isə təkafulun sırf biznes və maliyyə institutu kimi üstünlükləri ilə bağlı olmaqla, müsəlmanlarla yanaşı, qeyri- müsəlmanların da diqqətini cəlb etməsi ilə əsaslandırılır : -
Təkaful əməliyyatlarında istifadə olunan modellərin bazar və kredit risklərinin xoşagəlməz nəticələrini xeyli dərəcədə azaltmaq, habelə maliyyə təsisatı olan təkaful operatorlarının müflis olmaq ehtimalını minimuma endirmək imkanı bu qeyri-ənənəvi sığorta mexanizmini nəinki Şəriətə uyğunluq baxımından müsəlmanların, həmçinin son qlobal maliyyə böhranlarının “dərslərini öyrənən” Qərb tədqiqatçılarının da ən çox diqqət yetirdiyi mövzular sırasına daxil etmişdir. Təsadüfi deyil ki, artıq qeyri- müsəlman ölkələrində də təkaful şirkətlərinin fəaliyyətə başlaması, habelə böyük ənənəvi təkrarsığorta şirkətlərinin vəsaitlərinin müstəqil idarə olunduğu retəkaful bölmələrinin açılması adi hala çevrilmişdir. -
İslam maliyyə sisteminin inkişaf etdiyi ölkələrdə təkaful məhsulları ənənəvi sığorta məhsulları ilə müqayisədə qiymət rəqabətində daha davamlı təsir bağışlayır; -
operatorlarının bağladığı müqavilələrdə sələmçilik, sərxoşedici istehsalı, qumar oyunları, tütünçülük kimi investisiya portfellərindən yayınma təkcə müsəlmanları deyil, əxlaqi dəyərlərə uyğun gələn maliyyə xidmətləri axtaran qeyri-müsəlmanları da əhatə edir. Təkaful müqavilələrində ifadə olunan kommersiya əsaslı deyil, insanlar arasındakı mənəvi bağlılığa söykənən niyyəti də bura aid etmək olar. -
təkaful fondunun zərərdən artıq qalan vəsaitlərinin iştirakçılar arasında bölüşdürülməsinin (hərçənd ənənəvi sığortada da bu cür şərlərə nadir hallarda rast gəlinsə də, bu, sığortaçının fərdi mülahizəsindən asılı olaraq müqavilədə razılaşdırılır) məcburi prinsip olaraq müəyyənləşdirilməsi sığorta hadisəsinə məruz qalmayan sığortalılara qarşı ədalətsiz davranışı aradan qaldırmaqla, həmin vəsaitin investisiyasından əldə edilən gəlirlərə iştirakçıların sahiblik imkanını ortaya qoyaraq təkcə mənəvi deyil, dünyəvi mənfəət baxımından da daha çox müştəri cəlb etməyə şərait yaradır. Qeyd olunanlar Azərbaycanda kənd təsərrüfatı, o cümlədən üzümçülük üzrə sığortanın təkmilləşdirilməsi zamanı təkavul mexanizminə də diqqət yetirilməsinin vacib olduğunu göstərir. Ölkə əhalisinin əksəriyyətinin müsəlman olması da bu modelə üstünlük verilməsinin lehinə işləyən daha bir güclü arqumentdir.
Dünya bazarında kəskinləşən rəqabət davamlı inkişaf üçün yeni texnologiya, vasitə və alətlərin meydana gəlməsini və tətbiqini şərtləndirir. Bu baxımdan, “lizinq” və “faktorinq”ə rəqabətin kəskinləşdiyi şəraitdə inkişaf üçün əlavə imkanlar yaradan mütərəqqi maliyyə alətləri kimi baxmaq olar. Amerika Birləşmiş Ştatlarında lizinq biznes növləri arasında xüsusi yer tutur. Müxtəlif xidmətlər təklif edən lizinq şirkətlərinin sürətli artımı və lizinq sövdələşmələrinin şərtlərinin modifikasiyası müxtəlif iqtisadi sferalardan olan sahibkarlar tərəfindən investisiya vəsaitlərinin alınmasının müxtəlif yollarını müəyyən etdi. Sonradan lizinq şirkətləri maliyyə- lizinq cəmiyyəti adını aldılar. Onlar istehsalçıya onun mallarını icarəyə vermək yolu ilə
satışda kömək edir, sövdələşmələrin maliyyələşdirilməsi və bununla bağlı risklərin bölüşdürülməsini təşkil edirdilər. Qərbi Avropada ilk maliyyə-lizinq cəmiyyətləri XX əsrin 50-ci illərinin sonu, 60-cı illərinin əvvəllərində yaranıb. Lakin lizinq əməliyyatlarının inkişafının qarşısını onların statuslarının vergi və vətəndaş qanunvericiliyində qeyri-müəyyən olması alırdı. Yalnız vergi qanunvericiliyində lizinq müqvilələri öz əksini tapdıqdan sonra, lizinq əməliyyatlarının tempi artmışdır. Məsələn: Fransada birinci lizinq şirkəti olan " Lokafrans " 1982-ci ildə yaradılıb, 4 il sonra isə onların sayı 30-dan çox idi. 1987-ci ildə Fransada illik müqavilə dövriyyəsi 57 milyard frank
olan daşınan əmlakla bağlı əməliyyatlar aparan 56 lizinq şirkəti və daşınmaz əmlakla bağlı əməliyyatlar aparan 94 lizinq şirkəti fəaliyyət göstərirdi. Bu şirkətlər ölkənin iqtisadi cəhətdən geridə qalmış regionlarının inkişafına təkan verdi. Fransa hökuməti yerlərdə sahibkarlığın inkişafı planının bir hissəsi kimi bu şirkətlərin fəaliyyətini genişləndirir. Lizinq şirkətlərinin stimullaşdırılması, vergidən azad edilməsi, itkiləri kompensasiya edən xüsusi fondların yaradılması və s. vasitəsilə həyata keçirilir. Fransanın ən böyük lizinq şirkətləri "Lokfrans", "Slibay", "Lokabay", "Sofimoboy", "Sliminiko" və başqaları sayılırlar. İtaliyada ilk lizinq şirkəti 1963-cü ildə yaradılıb, bu növ şirkətlərin sürətli artımı isə 70- 80-ci illərə təsadüf edir. İtaliyanın əsas xüsusiyyəti böyük sayda icarə müəssisələrinin varlığı idi. XX əsrin 80-ci illərində ölkədə mövcud olan lizinq şirkətlərinin böyük hissəsi xırda və orta tipli idilər. Onların arasında "Assimo" milli assosiasiyasının üzvü olan 50 böyük lizinq şirkəti var idi. Bu dövrdə 10 daha böyük lizinq şirkətinin payına bütün əməliyyatların 80%-i düşürdü. Ölkənin "Lokafit", "Gentrolizinq", "Savay zinq", "Lokat" kimi şirkətləri 30 min müəssiəyə xidmət
göstərirdi. Artıq
XX əsrin
60-cı illərindən lizinq əməliyyatları Asiya qitəsində də öz inkişafını tapıb. Hazırda lizinq xidmətlərinin dünya bazarının əsas hissəsi "ABŞ – Qərbi Avropa – Yaponiya
" üçbucağında cəmlənib. Qərbi Avropada lizinqverən rolunda bank və onun törəmə cəmiyyətləri tərəfindən idarə olunan ixtisaslaşmış lizinq şirkətləri çıxış edirlər. Yaponiya üçün lizinq əməliyyatlarının genişləndirilməsi, lizinq və istiqrazlar ın alqı- satqı kombinasiyasını daxil edən təkliflər paketinin təqdim edən təkliflər paketinin təqdim olunması aiddir. Bu xidmətlər kompleks lizinq adını almışdır. XX əsrin 90-cı illərində maşın və avadanlıqlara edilmiş kapital qoyuluşlarında lizinqin payı müvafiq ölkələr üzrə aşağıdakı kimi idi: ABŞ - 25-30%, Böyük Britaniya, Fransa, İsveç, İspaniya - 13-17%, İtaliya, Niderland –12-14%, Avstriya, Danimarka, Norveç - 8- 10%, Yaponiyada - 8-10%. Yaponiyada lizinq sövdələşmələrinin həcmi 1980-1988-ci illər ərzində 6 dəfə artmışdı. Burada lizinq əməliyyatlarının illik artımı 25-30% idi. Öz sürətli inkişafına baxmayaraq, Avropa lizinq bazarı öz inkişaf templərinə görə ABŞ, Asiya, Sakit okean və Avstraliyadan geri qalır. Avstraliyada sənaye kapital qoyuluşlarının 33%-i lizinq əsasında baş verir. ABŞ- da EHM
, poliqrafik və energetik avadanlıqlar ın böyük hissəsi lizinq əsasında alınır. Qaldırıcı- nəqliyyat vasitələrinin payı 58%, sərnişin təyyarələri və avadanlıqların payı 50%-dir. Çevik dəyişən texnologiyaya və hesablama texnikasında , maşınqayırmada, rabitə vasitəl ərinin istehsalında, elektrik avadanlıqları sahəsində lizinqdən daha geniş istifadə olunur. Dünyada lizinqin tarixi çox qədimlərə gedir. Tarixi qaynaqlar, b.e.ə. 2000-ci illərdə torpaq işləmi alətlərinin, daha sonrakı illərdə gəmilərin və Orta əsrlər boyunca da ərazi və binaların lizinq predmeti kimi istifadə edildiyini göstərir. İkinci Dünya Müharibəsində savaş malzemelerinin kiralanmasıyla yeniden gündeme gelen Lizinq , bu illərdə modern bir uygulama biçimi kazanmıştır. Ilk modern Lizinq şirkəti 1952-de ABDde qurulmuştur. Onu Kanada, Ingiltere, Fransa, Italya və Almanyada qurulan Lizinq şirkətləri izlemiştir.1963-te bugün Lizinq alanında en iddialı ölkələrden biri olan Yaponiya devreye girmiştir və 1970li
illərdə isle dünyanın digər ölkələrinə yayılmıştır. 1973 petrol böhrani səbəbi ilə düzenli bir gelişme göstəren lizinq əməliyyatları , müəyyən ölçüde yavaşlamıştır. Ancaq 1970lerin sonlarına doğru kiralama fəaliyyətlerinin gelişimi tekrar hızlanmış , 1980li illərdə ölkə ekonomilərinde yatırımların önəmli hissəsini maliyyəe etmiştir. 1995 ilində gerçekleştirilən toplam 409.1 milyar USD-lik lizinq əməliyyat həcmi; Kuzey Amerika üçün 169.3, Avropa üçün 108.0 və Asya üçün 104.8 milyar USD olaraq paylaşılmıştır. İşlem həcmi gerçekleşmeleri, 1996 ilina gelindiğinde toplam 428.1 milyar USD və sırasıyla paylar 177.0, 117.7 və 105.8 milyar USD olmuşdur. 1997 ilində toplam əməliyyat həcmində düşüş yaşanmasına və 405.8 milyar USD-ye geriləmesine rağmen, Kuzey Amerikanın həcmi artmış və 189.2 milyar USD-ye çatmışdır. Geriləmenin gerçekleştiği bölgeler olan Avropa və Asya ise sırasıyla 108.3 və 80.2 milyar USD ilə 1997 ilinı kapatmıştır. 1998 ilində 432.4 milyar USD olaraq gerçekleşen dünya lizinq həcmi 1999 ilində %9.5 dərəcəsinda bir böyümə göstərerek 473.5 milyar USDye çatmışdır. Türkiyədəki lizinq həcmi ise 1999 ilində bir öncəki ilə dərəcələ %67.1 dərəcəsinda küçülmüştür.25 Rakamlar incelendiğinde 1970-ten itibaren dünyada Lizinq sektorunun böyük bir artış göstərdiği, %800lere varan böyümə dərəcələrina ulaştığı görülmektedir. Bugün ildə yaklaşık 750 milyar $ dəyərinda maliyyə kiralama əməliyyatı yapılmakta, toplam yatırımların ortalama %25i maliyyəe edilmektedir. Dünya Lizinq bazarında birinci sırada olan ABD-yi Kıta Avropası və Uzakdoğu ölkələri izlemektedir. Lizinq son illərdə sadəcə sanayiləşmiş ölkələrde deyil, gelişmekte dərəcə ölkələrde de böyük önem kazanmıştır. Yeni texnologiya istifadəını dəstəkləyən, ekonominin böyük sermayeler olmaksızın yeni atılımlara yönelmesini mümkün kılan, kiçik birikimleri harekete geçiren Lizinq yatırımcıya böyük üstünlüklar sağlamaktadır. Avropa və Amerikada Lizinqin toplam yatırımlardan yüksək bir pay alması bunun en önəmli göstərgesidir. Türkiyədə lizinq bugünkü anlamına 1985 ilində yürürlüğe giren 3226 saylı Maliyyə Kiralama Qanunu ilə kavuşmuştur. 1986 ilində ilk lizinq firmasının kurulmasıyla, maliyyə kiralama yöntemi, ölkəmizdəki yatırımların maliyyəında önəmli bir pay teşkil etmeye başlamışdır. Bugün ölkəmizdə maliyyə kiralama növünde lizinq uygulanmaktadır. Bu yönteme görə, lizinqə konu olan mal, lizinq firması tərəfindən satın alınır və malın hər cür istifadə haqqı lizinq alana verilir. Kiralama konusu mal/mallar 4 sene sonunda lizinq firması tərəfindən lizinq alana simvolik bir haqqle devredilir. Bu devir müddəti bəlaqəsayarlarda və kuruluş gazetesinde bazarlama ibaresi bulunan firmaların taşıt aracı alımlarında 2 sene olaraq müəyyən olunmuştir. Lizinq endüstrisi, önəmli bir maliyyə yöntemi olaraq, ölkənin global bazarlarda böyümə müddətcini desteklemiştir. Türkiyədə xidmət verən lizinq sektoru, yatırımcı firmalar üçün ortamüddətli maliyyə kaynağı haline gelmiştir. Lizinq, Amerikada yatırımlarının maliyyəında yaklaşık üçüncü sırada yer alırken, Avropada ise yatırımların %20si lizinq ilə qarşılanmakta, bu dərəcə, Türkiyədə %8-10 seviyelerinde gerçekleşmektedir. Türkiyədə yatırımcılar üçün lizinq əməliyyatları hər cür vergi, rüsum və xərcdən azad olunmuşdur. Müqavilələr üçün sadəcə noter masrafı ödenmektedir. Lizinq şirkətləri, lizinq alansına kullandırmak məqsədi ilə aldığı bəzi ekipman grupları üçün daha düşük ƏDV ödəməktedirler. Bu dərəcə, makine və ekipmanlarda %1, ticari avadanlıqlar üçün %8, binek otolar üçün %25, lüks binek otolar üçün %40 olaraq uygulanır. Vergi usul qanuna görə lizinq şirkəti tərəfindən düzenlenen kira faturaları, kira giderleri niteliğindedir və doğrudan vergi matrahından düşülür. Ayrıca, bir çox bank kredilərinin qısa vadeli olmasına qarşın lizinq tamamıyla orta və uzunmüddətli kredi uygulamalarını içerir.
Kiralamanın Türkiyə baxımından önemi, son illərdə özellikle iç tasarrufun yatırımları besleyecek güçte olmaması və işletmelerin fon ehtiyaclarının maliyyə sistemimizin yeterli düzeyde qarşılayamaması səbəbi ilə artmış bulunuyor. Fonların kıt olması yanında, qiymətının yani faiz dərəcələrinın yüksəkliği de yatırımları olumsuz olaraq etkiləmektedir. Belə bir şəraitdə maliyyə kiralama ekonomiye bir canlılık gətirecektir. Özel sektor tərəfindən yapılan yatırımların artıyor olması maliyyə sektoru üçünde yatırımları dəstəkləyən maliyyə kiralama şirkətlərine önəmli roller yüklemektedir. 1994-cü ildə yaşanan böhrandan bütün maliyyə sektoru kimi çox etkilənmiş olan lizinq sektorunda da daralma yaşanmışdır. 1995-ci ildən sonra toparlanmaya başlayan lizinq sektorunun əməliyyat həcminin artışı 1997-ci ilin ikinci yarısında Uzaq Şərqdə başlayıb 1998-cı ildə Rusiyaya və oradan da Cənubi Amerika ölkələrinə sıçrayan böhranın təsiri ilə yavaşlamıdtır. T.C. Hazine Müsteşarlığı və Maliyyə Kiralama Derneği (FİDER) məlumatlarına görə; 1993 ilində 9,646,000 milyon TL olan lizinq əməliyyat həcmi 1994 ilində %64lük bir artışla 15,799,000 milyon TL olaraq gerçekleşmiştir. 1995 ilində 60,667,000 milyon TL-lik əməliyyat həcmi gerçekleştiren sektorumüz, 1996 ilində 149,055,000; 1997 ilində 303,918,000 və 1998 ilində 535,644,000 milyon TL-lik əməliyyat həcmine çatmışdır. Buna görə; 1995 ilində artış dərəcəsi %284 olaraq gerçekleşirken, 1996 ilində %146, 1997 ilində %104, və 1998 ilində %76 olmuşdur. FİDER məlumatlarına görə 1999 ili ilk 6 aylık dövrde lizinq əməliyyat həcmi 241,928,089 milyon TL olaraq gerçekleşmiştir. T.C. Hazine Müsteşarlığı və Maliyyə Kiralama Derneği (FİDER) məlumatlarına dayanarak illik ortalama USD kuru üzerinden yapılan hesablara görə; 1995 ilində 1,303 milyon USD olan lizinq əməliyyat həcmi 1996 ilində 1,795 milyon USD olaraq gerçekleşmiştir. 1997 ilində 1,954 milyon USD-lik əməliyyat həcmi gerçekleştiren sektorumüz, 1998 ilində 2,028 milyon USD-ye çatmışdır. Buna görə; 1996 ilində artış dərəcəsi % 38 olaraq gerçekleşirken, 1997 ilində % 9, 1998 ilində % 4 olmuşdur. FİDER məlumatlarına dayanarak və 6 aylık ortalama USD kuru üzerinden; 1999-cu ilin ilk 6 ayında toplam lizinq əməliyyat həcminin 642 milyon USD olduğu hesablanmıştır.28 Lizinq sektoru Türkiyə de yaşam əyrisinin henüz yükseliş kısmındadır, sunulan lizinq xidməti uzmanlaşmamıştır və böyük ölçüde standart özellikler taşımaktadır. Gelişim üçün ehtiyacli hukuki və mali altyapı dəyişiklikleri tamamlandıkça və rəqabət arttıkça, sunulan lizinq xidmətleri daha esnek, daha yaratıcı və daha müştəriyə özgü ürünler haline gələcəktir. Lizinq şirkətləri müəyyən sektorlar və ya ekipmanlar üzerinde uzmanlaşmaya başlayacaq və əməliyyat lizinq, alt-lizinq kimi dəyişik lizinq uygulamaları gündeme gələcəktir.29 Lizinq; Türkiyənin bünyesi və gelişmesinde önəmli bir rol üstlenmiş olup, yatırımcıların maliyyə temini üçün yönlendikleri ciddi bir qaynaq durumundadır. Son illərdə, Türkiyədə lizinq sektoru, bankcılık sistemine yakın miktarda ortamüddətli kredi verir hale gelmiştir. Fəaliyyətteki lizinq şirkətlərinin çoğunun ticari bankların iştiraki olduğu göz önünde tutulursa, lizinq şirkətləriyle birlikde bankların ortamüddətli kredi verme imkanları artmış vardır. Lizinq, taksitli bir ödəmə şəkli üçün, yatırımcının planlama və hesab yapmasını kolaylaştırmakta, kiralar; lizinq alannın ödəmə gücüne görə, fərqli dövrlərde fərqli miktarlarda ayarlanabilmekte, sabit olan kiralar faiz dərəcələrindəki dəyişikliklerden etkilənmemekte, ayrıca lizinq şirkətlərinin təminat şartlarının bank təminatlarına kıyasla ağır olmayışı (ödəməlerde bir aksama ortaya çıxınca lizinq şirkəti malı derhal geri alabilmektedir) lizinqi cazip hale gətirmektedir. Ölkəmizdəki lizinq şirkətlərine yönelik taleplerin giderek fazlalaşması ortaya qaynaq sorununu çıxarmaktadır. Bu səbəble, sektorun yurt üçünden qaynaq temin ederek özsini
maliyyəe etmesinin yeterli olmayışı sonucu bu sektor; fəaliyyətlerinin, böyük bir bölümünü yurt dışından sağladığı qaynaqlar ilə yürütmektedir. Türkiyədə Maliyyə Kiralama Uygulamasında ortaya çıxan sorunlar şunlardır: Maliyyə kiralama şirkətlərinin mevzuattan qaynaqlanan önəmli sorunlardan ilk akla geleni, kiralama əməliyyatlarında müddət və sınır uygulamasıdır. Maliyyə kiralama müqavilə müddətleri qanunen dört ildən az olamaz. Bu, həm daha qısamüddətli kiralama talebinde bulunan lizinq alanların kiralama yapmasını engellemekte, həm də lizinq alannın kira ödəməsini bitirmesine rağmen kiralamanın mülkiyyətini əldə edememesine səbəb olmaktadır. Qısamüddətli kiralama yaygınlaşmadığı üçün, texnologiyasi çox çabuk dəyişen makine və teçhizat dört il kiralanmak zorundadır. Maliyyə kiralama şirkətlərinin en temel sorunlardan biri qaynaq bulma sorunudur.Maliyyə kiralamanın maliyyəı, en az dört il olan orta və uzunmüddətli maliyyədır. Söz konusu olan şirkətlər ehtiyac daxili və ehtiyacse yurtdışından belə bir fon temin edemedikleri üçün dört illik bir maliyyə yapmakta zorlanmaktadırlar.
Yüklə 2,09 Mb. Dostları ilə paylaş:
|