2.
MÜTƏRƏQQİ BEYNƏLXALQ TƏCRÜBƏNİN İCMALI
2.1.
Sığorta xidmətlərinin təşkili üzrə beynəlxalq təcrübə
Bu sahədə Türkiyə təcrübəsi olduqca maraqlıdır. Türkiyə Respublikasında aqrar sahənin
inkişaf etdirilməsi məqsədilə əvvəllər bu sahədə calışan insanların becərdikləri kənd
təsərrüfatı məhsulları dövlət tərəfindən qabaqcadan müəyyən olunmuş məbləğə alınaraq
daxili və xarici bazarlarda satılırdı. Sonradan həyata kecirilmiş tədbirin nəticələri üzrə
aparılmış müşahidələr subut etmişdir ki, kənd təsərrüfatının istehsalı ilə məşğul olan
vətəndaşlara verilən bu cur Dövlət dəstəyi nəinki kənd təsərrüfatının stimullaşdırılmasına oz
musbət təsirini göstərmiş əksinə, bu getdikcə həmin sektorun zəifləməsinə səbəb olmuşdur.
Belə ki, becərilən məhsulların Dövlət tərəfindən qabaqcadan müəyyən olunmuş qiymətə
alınması əhalidə müəyyən arxayıncılıq yaratdığından onların keyfiyyəti xeyli aşağı
duşmuşdur ki, bu da sonda həmin məhsulların alış dəyərindən aşağı qiymətə satılması və
Dövlət budcsəi vəsaitinin luzumsuz itkisi ilə nəticələnmişdir.
Bundan sonra aparılmış uzunmüddətli araşdırmaların və bu sahə üzrə uğur qazanmış
qabaqcıl dövlətlərin tətbiq etdikləri təcrubələrin dərindən oyrənilməsinin nəticəsi olaraq
ölkədə kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalının inkişaf etdirilməsi və bu növ üzrə aparılan
sığorta işinin stimullaşdırılması məqsədilə 2005-ci ildə Türkiyə Respublikasının “Tarım
Siqortaları Kanunu” (Kənd təsərrüfatı məhsullarının sığortası haqqında qanun) qəbul
edilmişdir. Artıq 01.07.2006-cı ildən tarixdən başlayaraq qardaş ölkənin 90 bölgəsində pilot
layihəsi kimi qeyd olunan qanun tətbiqinə başlanılmışdır.
Yeri gəlmişkən qeyd etmək lazımdır ki, dövlət dəstəyi olan kənd təsərrüfatı
məhsullarının təbii fəlakətlərdən sığortalanması zamanı bağlanılan sığorta müqavilələrinə
tətbiq edilən tariflər bölgələr üzrə muxtəlifdir. Buna səbəb həmin bölgələrdə təbii fəlakətlərin
baş vermə ehtimalının muxtəlif olmasıdır ki, bu da Türkiyə Respublikasının Cevrə və Orman
Bakanlığı (Ekologiya və Təbii Sərvətlər
Nazirliyi) tərəfindən müəyyənləşdirilməklə rəsmən təsdiq olunmuşdur. Qeyd olunan qanunun
qəbul edilməsində əsas məqsəd, aqrar sahədə aparılan sığorta işinin inkişaf etdirilməsi
məqsədilə əhalinin kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalı ilə məşğul olan təbəqəsinə Dövlət
dəstəyinin verilməsindən, baş vermiş sığorta hadisələri nəticəsində vətəndaşlara dəymiş
zərərin əvəzinin ən qısa zamanda ödənilməsindən, kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalına
və onların sığortalanması işinə bütün ölkə ərazisində nail olmaqdan, baş vermiş təbii
fəlakətlər nəticəsində əhaliyə dəymiş zərərin aradan qaldırılması zamanı Dövlət büdcəsi
vəsaitinin xərclənməsinə müəyyən mənada qənaət etməkdən və s. ibarət olmuşdur. Ölkədə bu
növ sığorta işinin keyfiyyətli aparılması, qeyd olunan qanunun tələblərinin düzgün yerinə
yetirilməsi, bağlanmış müqavilələr üzrə daxil olmuş sığorta haqlarının vahid bir mərkəzdə
toplanılması, həmcinin baş vermiş sığorta hadisələrinə görə sığorta ödənişlərinin verilməsi
istiqamətində şəffaflığın təmin olunması məqsədi ilə Dövlət tərəfindən qısa adı TARSİM
olan Tarım Siqortaları Havuzu (Kənd təsərrüfatı məhsullarının sığortası fondu) yaradılmışdır.
Kənd təsərrüfatı məhsullarının sığortası fondunun əsas gəlirləri sığorta təşkilatları tərəfindən
bu növ üzrə baglanılmış sığorta müqavilələrinə görə alınaraq fonda ödənilən sığorta haqları,
bağlanılmış sığorta müqavilələri üzrə hesablanmış sığorta haqlarında Dövlətin payı, daxil
olmuş sığorta haqlarının investisiyasından əldə olunan gəlirlər, bağlanılmış təkrarsığorta
müqaviləsinə görə alınan komisyon mukafatları, zərurət yaranacağı halda alınan kreditlər,
büdcə vəsaiti hesabına daxil olan əlavə pul vəsaitləri, və s. ibarətdir.
Xərcləri isə baş vermiş sığorta hadisələri üzrə veriləcək sığorta ödənişləri, fondun idarə
olunması məqsədilə cəkilən xərclər, bağlanılmış sığorta müqavilələri üzrə sığortacılara
verilən komisyon mukafatlar, bağlanmış təkrarsığorta müqavilələrinə görə ödəniləcək
təkrarsığorta haqqı, reklam və işlərin aparılması xərcləri, zərərlərin müəyyən olunması
məqsədilə cəkilən xərclər, alınmış kreditlər üzrə əsas borc və faiz məbləğlərinin ödənilməsi,
bu qanunla müəyyən olunmuş digər ödəmələr və İşlətici Şirkətə ödəniləcək işlətmə haqqıdır.
Türkiyə Respublikası qanunvericiliyinə əsasən Tarım Siqortaları Havuzunun (Kənd
təsərrüfatı məhsullarının sığortası fondunun) gəlirləri bütün növ vergi və rusumlardan
azaddır. Fondun idarə olunması Dövlət dəstəyi olan kənd təsərrüfatı məhsullarının
sığortalanmasına razılıq almış sığorta təşkilatları tərəfindən qurulmuş ortaq bir İşlədici Şirkət
tərəfindən həyata kecirilir. Fondu idarə edən Şirkətin əsas vəzifəsi, bağlanmış sığorta
müqavilələrinin ucotunun aparılmasından, sığortalılar tərəfindən ödəniləcək sığorta
haqlarının vaxtlı-vaxtında ödənilməsinə nəzarət etməkdən, qəbul edilmiş risklərin daxili və
ya xarici təkrarsığortacılara təkrarsığortaya verilməsindən və bu məqsədlə müvafiq
danışıqların aparılmasından, baş vermiş sığorta hadisəsi nəticəsində dəymiş zərər məbləğinin
vaxtında müəyyən edilməsindən və bununla bağlı müvafiq işlərin aparılmasından, qəbul
olunmuş qərarların icra edilməsindən, bu növ sığortanın aparılması işi üzrə statistik
göstəriciləri hazırlamaqdan, fonda daxitl olmuş vəsaiti qanunvericiliklə müəyyən olunmuş
qaydada investisiya etməkdən, kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalı ilə məşğul olan
vətəndaşları məlumatlandırmaq məqsədilə əhali arasında reklam və təbliğat işlərini
aparmaqdan, və s. ibarətdir.
Şirkətin il ərzində görəcəyi bütün işlər, o cumlədən; sığorta ödənişlərinin verilməsi,
vəsaitlərin investisiyaya yönəldilməsi, reklam xarakterli tədbirlərin həyata kecirilməsi və s.
barədə qərarlar 7 nəfərdən ibarət bir tərkibdə formalaşmış Ümumi Şura tərəfindən qəbul
olunur və şirkət müdiri görülmüş işlər barədə mutəmadi olaraq Şura qarşısında müvafiq
hesabat verir.
Ümumi Şuranın tərkibi Kənd Təsərrüfatı Nazirliyindən iki nəfər, Xəzinə
Mustəşarlığından iki nəfər, Türkiyə Sığortacılar Birliyindən bir nəfər, Aqrar Palatalar
Birliyindən bir nəfər və İşlətici Şirkətdən bir nəfər olmaqla hər biri uc il müddətinə
secilməklə formalaşdırılmışdır. Qanuna görə qeyd olunan şuranın sədri Kənd Təsərrüfatı
Nazirliyinin nümayəndəsi olmalıdır.
Sözügedən qanunun tələblərinə əsasən kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalı ilə
məşğul olan vətəndaşların konullu şəkildə bağladıqları sığorta müqaviləsinə görə
ödəyəcəkləri sığorta haqqı məbləğinin 50 faizi Dövlət büdcəsi vəsaiti hesabına ödənilir.
Dövlət dəstəyi olan kənd təsərrüfatı məhsulları sığortasının əhatə dairəsi təminat verilən
risklər göstərilməklə hər il Türkiyə Respublikasının Nazirlər Kabineti tərəfindən müəyyən
olunur.
Dövlətin dəstəyi ilə aparılan kənd təsərrüfatı sığortası əsasən dörd qrupa bolunmüşdur.
Bunlar, bütün növ bitki məhsullarının (meyvə, tərəvəz və tarla məhsulları) sığortası, bütün
növ istilikxana məhsullarının (parnik məhsulları) sığortası, heyvanların (süd verən cins
inəklərin) həyat sığortası və bütün növ ev quşlarının sığortası növləridir.
Göstərilən quruplar üzrə verilən sığorta təminatı, bütün növ bitki (ölkə ərazisində
becərilən bütün növ kənd təsərrüfatı) məhsullarına - dolu, yanğın, fırtına, burulğan (tornado)
və don vurma, bütün növ istilikxana (parnik) məhsullarına – dolu, yanğın, fırtına, burulğan
(tornado) və ucqun, heyvanların həyat sığortasına -bütün növ heyvan xəstəlikləri, doğum,
cərrahi müdaxilə, ilan və zəhərli həşəratların sancması, bütün növ qəzalar, ot və ya digər
yemlərdən zəhərlənmələr, yanğın və gün vurma nəticəsində meydana gələn olum yaxud
məcburi kəsilmə, ev quşlarının sığortası – isə bütün növ quş xəstəlikləri, bütün növ qəza və
zəhərlənmələr, məcburi kəsilmələr, bütün növ təbii fəlakətlər və yanğın risklərini əhatə edir.
Qeyd olunan qanunun tələblərindən yararlanmaq arzusunda olan vətəndaşlar və ya
sahibkarlar tərəfindən aşağıda qeyd olunan tələblərə əməl olunması məcburidir:
-
becərdikləri bitki məhsullarını sığorta etdirmək istəyən şəxslərin qanunla müəyyən
olunmuş qaydada qeydiyyata durması;
-
süd verən cins inəkləri sığorta etdirmək istəyən şəxslər tərəfindən heyvanların gün və
ya ay ərzində necə litir süd verməsi barədə müvafiq orqana məlumat verməklə tələb
olunan qaydada qeydiyyata durması və baytar xidmətindən vaxtlı-vaxtında istifadə
etməsi;
-
bütün növ istilikxana məhsullarını sığorta etdirmək istəyən şəxslər tərəfindən
müvafiq qarşısıalınma tədbirlərinin görülməsi;
-
ev quşlarını sığorta etdirmək istəyən şəxslər tərəfindən isə quşların qapalı şəraitdə
saxlanılması və müvafiq gigiyenik tədbirlərin görülməsinə ciddi əməl olunması.
Məlumat üçün qeyd etmək lazımdır ki, Türkiyə Respublikasında süd verən cins
inəklərin qeydiyyatı ilə məşğul olan xüsusi dövlət qurumu mövcuddur ki, burada da əsas
məqsəd ölkə ərazisində bu növ üzrə sahibkarlıq fəaliyyəti ilə məqşğul olan şəxslər tərəfindən
il ərzində nə qədər süd və süd məhsullarının istehsal olunmasınnın statistikasını aparmaqla
yanaşı, onların müvafiq vergi orqanlarında qeydiyyata durmalarını təmin etməkdən ibarətdir.
Bəhs olunan qanunun tələblərinə əsasən kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalı ilə
məşğul olan vətəndaşlar tərəfindən yuxarıda göstərilən tələblərə ciddi əməl olunmaqla yanaşı
Dövlət dəstəyi olan kənd təsərrüfatı məhsulları növləri üzrə sığorta müqaviləsi bağlandıqdan
sonrakı müddət ərzində baş vermiş və ya verəcək istənilən dəyişiklik barədə dərhal müvafiq
orqanlara və sığortacıya məlumat verilməlidir.
Kənd təsərrüfatı məhsullarının sığortası haqqında qanunun tələblərindən yararlanmaq
istəyən şəxslər yuxarıda qeyd olunan tələblərə əməl etməklə könüllü olaraq oz istəkləri
barədə Dövlət dəstəyi olan kənd təsərrüfatı məhsullarının sığortalanmasına razılıq almış
sığorta təşkilatının yaxınlıqdakı təmsilcisinə yazılı və ya şifahi şəkildə müraciət edib müvafiq
sığorta müqaviləsi bağlaya bilərlər.
Qanunvericiliyə əsasən sığortalının ödəyəcəyi sığorta haqqı məbləğinin ilkin hissəsi
müqavilənin bağlandığı və ya ən geci sığorta polisinin təqdim olunduğu gün ödənilməlidir.
Əks təqdirdə sığorta polisi sığortalıya təqdim olunsa belə bağlanılmış sığorta müqaviləsi
etibarsız hesab olunur və fond vətəndaş (sığortalı) qarşısında hec bir ohdəlik daşımır.
Sığorta müqaviləsi bağlanıldıqdan və sığorta polisi sığortalıya təqdim olunduqdan
dərhal sonra agentin və ya nümayəndənin təmsil etdiyi sığorta təşkilatı bağlanılmış sığorta
müqaviləsi barədə “Tarım Siqortaları Havuzu”nu idarə edən şirkətə ətraflı məlumat verməklə
tam və ya qismən alınmış sığorta haqqının fonda ödənilməsini təmin edir.
Sığorta təşkilatı tərəfindən yazılı şəkildə şirkətə gondərilən məlumatda sığortalının
müvafiq orqanlarda qanunvericiliyə uyğun qeydiyyata durması, bağlanmış müqavilə üzrə
müəyyən olunmuş sığorta haqqında Dövlətin payı, sığortalı tərəfindən ödəniləcək sığorta
haqqının qalan hissəsinin hansı müddətlərdə ödənilməsi və s. kimi məlumatlar mütləq oz
əksini tapmalıdır.
Sözü gedən qanunun tələblərinə əsasən Dövlət dəstəyi olan kənd təsərrüfatı
məhsullarının sığortalanmasına razılıq almış sığorta təşkilatları tərəfindən kənd təsərrüfatı
məhsullarını istehsal edən şəxslərlə yuxarıda qeyd olunan növlər üzrə sığorta müqaviləsi
bağlanıldıqda onlara yalnız işlədici şirkət tərəfindən hazırlanmış və Şuranın qərarı ilə təsdiq
edilmiş vahid sığorta polisi təqdim edilməlidir.
Kənd təsərrüfatı məhsullarının sığortası haqqında qanunun tələblərinə əsasən dövlət
dəstəyi olan kənd təsərrüfatı məhsullarının sığortalanmasına razılıq almış sığortacı qeyd
olunan növlərdən (dövlət dəstəyi verilən növlər) bağladığı sığorta müqavilələri üzrə
gələcəkdə baş verə biləcək sığorta hadisələrinə görə hec bir ohdəlik daşımır. Sığortacı yalnız
bağladığı sığorta müqavilələrinə görə alınacaq sığorta haqqından (tam məbləğdən) müəyyən
faizi məbləğində komisyon mükafat alır. Şirkətin (sığortacının) risk ohdəliyi yalnız o halda
yarana bilər ki, sığortacı bağlanılmış sığorta müqaviləsi üzrə müəyyən məbləğdə riski
fonddan (havuzdan) oz uzərinə təkrarsığortaya qəbul etmiş olsun.
Kənd təsərrüfatı məhsullarının sığortası haqqında qanunun tələblərinə əsasən meyvə,
tərəvəz və bütün növ tarla məhsullarının sığortalanması zamanı müəyyən olunmuş sığorta
haqqı məbləğindən Dövlətin payı (sığorta haqqının 50 faizi) cıxıldıqdan sonra qalan məbləğin
10 faizi müqavilənin bağlandığı və ya sığorta polisinin verildiyi gün digər hissəsi isə ən geci
məhsul yığımının sonunadək, istilikxana (parnik) məhsulları, heyvanların həyat sığortası və
ev quşlarının sığortası növləri üzrə isə Dövlətin payı cıxıldıqdan sonra qalan məbləğin 25
faizi müqavilənin bağlandığı və ya sığorta polisinin verildiyi gün digər hissəsi isə ən coxu 5
dəfəyə olmaqla sığortalı tərəfindən ödənilə bilər.
Sığorta haqqının qalan hissəsi sığortalı tərəfindən qabaqcadan müəyyən olunmuş
vaxtlarda ödənilmədikdə bunun üçün qanunvericiliklə müəyyən olunmuş məbləğdə dəbbə
pulu (faiz) hesablanır. Sığortalı tərəfindən ödəniləcək sığorta haqqının ödənilməsi təkrarən
gecikdirildiyi təqdirdə sığortacı müəyyən vaxt verməklə onun ödənilməsini sığortalıdan tələb
etmək və ya bağlanmış müqaviləni ləğv etmək huququna malikdir. Müqavilə etibarsız hesab
olunduğu zaman sığortalının ödəyəcəyi sığorta haqqı məbləği müqavilənin qüvvədəolma
günlərinə bölünür və müqavilənin bağlandığı tarixdən fondun məsuliyyət daşıdığı müddətə
duşən məbləğ sığorta haqqından cıxılmaqla qalan hissəsi sığortalıya qaytarılır.
Dövlət dəstəyi olan kənd təsərrüfatı məhsulları növundən bağlanılmış sığorta
müqavilələrinə görə təminat verilmiş risklərdən hər hansı biri üzrə sığorta hadisəsi baş
verdikdə sığortalı tərəfindən qanunvericiliklə müəyyən olunmuş müddət ərzində sığortacının
mərkəzi ofisinə və ya ağentinə, yaxud sığorta polisində göstərilən unvanlara qanunvericiliklə
müəyyən olunmuş müddət ərzində mütləq məlumat verilməlidir. Məlumatda sığortalının adı,
soy adı və unvanı, VOEN-nin və ya sığorta polisinin nömrəsi, hadisənin baş vermə səbəbi və
dəqiq vaxtı, bütün növ bitki və bütün növ istilikxana məhsulları sığortalarında-zərər cəkmiş
məhsulun növu, yerləşdiyi rayon və kənd, heyvanların həyat və ev quşlarının sığortasında isə
zərər cəkmiş heyvana dair bütün məlumatlar göstərilməlidir.
Sığortalı tərəfindən “bütün növ bitki məhsullarının sığortası növu” üzrə 5 iş günu,
“istilikxana məhsulları”, “heyvanların həyat sığortası” və “bütün növ ev quşlarının sığortası”
növləri üzrə isə isə ən geci 24 saat ərzində yuxarıda qeyd olunan unvanlardan birinə məlumat
verilməlidir.
Baş vermiş sığorta hadisəsi barədə məlumat verilməklə yanaşı sığortalı tərəfindən
aşağıda göstərilənlərə əməl olunması vacibdir:
-
sığorta hadisəsinin erkən baş verməsi nəticəsində zərər cəkmiş məhsulu yenisi ilə
əvəz etmək imkanı olduğu təqdirdə tarlanın şumlanması üçün sığortacının razılığını
almaq;
-
sığorta hadisəsinin baş verdiyi tarixdən zərərin müəyyən edilməsi tarixinədək ötən
müddət ərzində zərər dəyməmiş məhsulların və ya heyvanların məhv olmaması
məqsədilə müvafiq tədbirlər gormək;
-
baş vermiş sığorta hadisəsi nəticəsində dəymiş zərərin müəyyən edilməsi məqsədilə
şirkətin və ya sığortacının nümayəndələrinə müvafiq şərait yaratmaq və lazımi
sənədləri onlara təqdim etmək;
-
tələb olunacağı təqdirdə, hadisənin baş vermə səbəblərini və dəymiş zərər məbləği
ilə ekspert tərəfindən müəyyən olunmuş zərər məbləğini müqayisə etmək üçün
lazımi sənədləri sığortacının və ya şirkətin nümayəndəsinə təqdim etmək;
-
dəymiş zərər məbləği ekspert tərəfindən müəyyən olunana qədər zərər məbləğinin
artırılması məqsədilə hec bir qərəzciliyə yol verməmək.
Kənd təsərrüfatı məhsullarının sığortası haqqında Türkiyə Respublikası Qanununun
tələblərinə əsasən tarım siğortaları havuzunu idarə edən şirkət, sığorta hadisəsinin baş
verməsi barədə məlumatı aldıqdan dərhal sonra oz ekspertlərini (aqronom və ya baytar
həkimi) hadisə yerinə gondərməyə borcludur. Ekspert tərəfindən hadisə yerinə baxış
kecirildikdən, baş vermiş sığorta hadisəsi nəticəsində dəymiş zərər məbləği və müvafiq akt
tərtib olunduqdan sonra ən geci 30 gün ərzində sığorta ödənişi məbləği Şuranın qərarına
əsasən tarım siqortaları havuzunu idarə edən şirkət tərəfindən bank vasitəsilə sığortalıya
ödənilir.
Bu qanuna görə baş vermiş sığorta hadisəsi nəticəsində zərər cəkmiş şəxsə ödənilən
sığorta ödənişinin cəmi istənilən halda ümumi sığorta məbləğinin 80 faizindən artıq ola
bilməz.
Qeyd edək ki, qanunun bu tələbi sığortalanmış əmlakın gələcəkdə baş verə biləcək
hadisələrdən qorunması üçün sığortalılar tərəfindən müvafiq qarşısıalınma tədbirlərinin, o
cumlədən; istilikxana sistemlərinin işlək vəziyyətdə tutulması, quşların qapalı şəraitdə
saxlanılması, gigiyenik tədbirlərin görülməsi və s. kimi işlərin dəqiq və vaxtlı-vaxtında
həyata kecirilməsi məqsədilə nəzərdə tutulmuşdur ki, burada da əsas məqsəd kənd təsərrüfatı
məhsullarının istehsalı ilə məşğul olan və oz əmlakını sığorta etdirmiş şəxslərdə yarana
biləcək arxayıncılığın qarşısını almaqdan ibarətdir.
Sözügedən qanunun tələblərinə əsasən sığorta hadisəsinin baş verməsi zamanı dəymiş
zərər məbləğinin sığortalının günahı ucbatından artdığı subut olunacağı təqdirdə hesablanmış
sığorta ödənişi məbləğindən həmin fərq cıxılmaqla yerdə qalan hissəsi vətəndaşa ödənilir.
Kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalı ilə məşğul olan vətəndaşlara verilən Dövlət
dəstəyinin tərkib hissəsi olaraq qanunda həmcinin fonda daxil olmuş sığorta haqlarının
ümumi məbləği baş vermiş sığorta hadisələrinə görə veriləcək sığorta ödənişlərindən az
olduqda ödənişin qalan hissəsinin büdcə vəsaiti hesabına ödənilməsi də nəzərdə tutulmuşdur.
Qeyd etmək lazımdır ki, analoji təcrubə aqrar sahənin inkişaf etdirilməsi, ölkə
ərazisində istehsal olunan kənd təsərrüfatı məhsullarını artırılması, bu sahə üzrə aparılan
sığorta işinin stimullaşdırılması, həmcinin təbii fəlakətlər nəticəsində kənd təsərrüfatı
məhsullarının istehsalı ilə məşğul olan əhaliyə dəymiş zərərin aradan qaldırılması zamanı
büdcə vəsaiti xərclərinin azaldılması məqsədilə İspaniyada artıq 1978-ci ildən tətbiq edilir.
Ölkədə aparılmış uzunmüddətli müşahidələr subut etmişdir ki, büdcədə nəzərdə tutulmuş
vəsaitin cox olmasına baxmayaraq bu rəqəm təbii fəlakət nəticəsində dəymiş zərər
məbləğinin Dövlət tərəfindən ödənilməsi zamanı cəkilən xərclərdən xeyli aşağıdır. Bu isə bir
daha subut edir ki, kənd təsərrüfatı məhsullarının sığortalanmasına dövlət tərəfindən verilən
dəstək ölkədə aqrar sahənin, o cumlədən, qeyd olunan sahə üzrə aparılan sığorta işinin
inkişafına müsbət təsir göstərməklə yanaşı dövlətə də müəyyən fayda vermiş olur.
Bununla yanaşı, qeyd etmək lazımdır ki, bir çox ölkələrdə də bu və ya digər formada
sığorta və ya zəmanət fondları fəaliyyət göstərir.
Kredit zəmanətləri sahəsində Yaponiyanın təcrübəsi olduqca maraqlıdır. Belə ki, 1929-
cu ildə yaşanan iqtisadi böhranın ölkə iqtisadiyyatına, xüsusilə KOS-lara ciddi mənfi təsir
göstərməsini nəzərə alaraq, sahibkarlıq fəaliyyətinin maliyyələşdirilməsini asanlaşdırmaq və
iflasları azaltmaq məqsədilə hökumət müxtəlif tədbirlər həyata keçirmişdir. Bu çərçivədə ən
əhəmiyyətli tədbirlərdən biri Tokio şəhərində 1937-ci ildə maliyyə institutları, ticarət və
sənaye təşkilatları və Tokio Paytaxt Hökumətinin (Tokyo Metropolitan Government) də daxil
olduğu 156 üzv tərəfindən maliyyələşdirilən Kredit Zəmanət Korporasiyasının yaradılması
olmuşdur. 1939-cu ildə Kiotoda, 1942-ci ildə isə Osakada bənzər korporasiyalar yaradılmış
və bu korporasiyaların sayı 1947-1951-ci illər ərzində 45 əyaləti, əlavə olaraq, 4 böyük şəhəri
əhatə edəcək şəkildə artırılaraq 51-ə çatdırılmışdır. Hazırda Yaponiyada 52 Kredit Zəmanət
Korporasiyası və 1951-ci ildə yaradılan Kredit Zəmanət Korporasiyaları Milli Federasiyası
fəaliyyət göstərir. Yaponiyadakı Kredit Zəmanət Sisteminin “Kredit zəmanətləri” və “Kredit
sığortaları” olmaqla iki əhəmiyyətli funksiyası var. Bunlardan “Kredit zəmanətləri” maliyyə
institutlarını KOS-lara verilən kreditlərdən yaranan risklərə qarşı qoruyarkən, Yaponiya
Maliyyə Korporasiyası (JFC) tərəfindən maliyyələşdirilən “Kredit sığortaları” isə “Kredit
zəmanətlərini” sığortalayır. Ancaq kənd və meşə təsərrüfatı, balıqçılıq kimi bəzi fəaliyyət
sahələri bu sistemə daxil edilməmişdir.
Yaponiyada ilk kredit zəmanəti qurumu 1937-ci ildə qurulsa da, konkret olaraq, aqrar
sahəni əhatə edən kredit zəmanəti sisteminin yaradılmasına 1961-ci ildə “Aqrar Kredit Fondu
Assosiasiyası haqqında Qanun”un qəbul edilməsindən sonra başlanılmışdır. Həmin qanuna
əsasən, 1961-1962-ci illərdə 46 yerli hökumət tərəfindən paytaxt şəhərlərdə Aqrar Kredit
Fondu Assosiasiyaları formalaşdırılmışdır. 47-ci assosiasiya isə 1972-ci ildə Okinavada
yaradılmışdır. Qanun 1966-cı ildə yenidən nəzərdən keçirilmiş və “Kənd Təsərrüfatı Kredit
Zəmanəti və Sığortası Qanunu” adını almışdır. Qanundakı düzəlişə əsasən, milli səviyyədə
“Aqrar Kredit Sığortası Assosiasiyası” yaradılmış və həmin quruluş 1987-ci ildə “Kənd
Təsərrüfatı, Meşəçilik və Balıqçılıq Kredit Fondu”na birləşdirilmişdir.
Yaponiyada “Kənd Təsərrüfatı Kredit Zəmanəti Sistemi” yerli səviyyədə fəaliyyət
göstərən “Vilayət Assosiasiyaları” və milli səviyyədə fəaliyyət göstərən “Kredit
Fondları”ndan təşkil olunmuşdur. Bu sistemdə “Vilayət Assosiasiyaları” fermerlərin kənd
təsərrüfatı kooperativlərindən aldıqları kreditlərə zəmanət verir. “Kredit Fondları”
assosiasiyaların öhdəliklərini sığortalayır. Bu iki qurum milli hökumətin, yerli hökumətlərin
və kənd təsərrüfatı kooperativ qurumlarının verdiyi qrant və investisiyalarla maliyyələşdirilir.
Əvvəlki illərdə zəmanət sistemi yalnız subsidiyalaşdırılmış xüsusi borclara (Aqrar Sektor
Modernizasiya Kreditləri) tətbiq edildiyi halda, 1990-cı ildən etibarən sistemin əhatə dairəsi
olduqca genişləndirilmişdir.
Yaponiyada aqrar sektor kreditləri baxımından dövlət tərəfindən maliyyələşdirilən
“Kənd Təsərrüfatı, Meşəçilik və Balıqçılıq Maliyyə Korporasiyası” da mühüm rol
oynamışdır. Əsasən, hökumət tərəfindən subsidiyalaşdırılan orta və uzunmüddətli kreditlərin
təmin edilməsində iştirak edən bu qurumla birlikdə 4 qurum 2008-ci ildə birləşdirilərək
Yaponiya Maliyyə Korporasiyası (JFC) yaradılmışdır.
Qeyd edək ki, Yaponiya nümunəsindəki bu cür spesifik ixtisaslaşma dünya təcrübəsində
geniş yayılmamışdır. Kənd təsərrüfatında risklər yüksək olduğundan yuxarıda da qeyd
etdiyimiz kimi, ölkələr ümumilikdə bu sektorda sığorta mexanizmlərinin inkişaf etdirilməsi,
kənd təsərrüfatı kreditləri üçünsə zəmanət fondlarının yaradılması təcrübəsinə üstünlük
verirlər. Əksər ölkələrdə istər kredit sığorta fondu (məsələn, ABŞ Kənd Təsərrüfatı Kredit
Sığorta Fondu), istərsə də kredit zəmanəti fondu (məsələn, Litva Kənd Yerlərinin Kredit
Zəmanəti Fondu) adlandırılmasından asılı olmayaraq, bu qurumlar oxşar funksiyaları icra
edirlər və fəaliyyət mexanizmlərini sadə şəkildə aşağıdakı formada göstərmək olar.
Kənd təsərrüfatında kredit zəmanətləri fondları yalnız dövlət sərmayəsi ilə qurula
biləcəyi kimi, dövlət-özəl sektor əməkdaşlığı, dövlət-beynəlxalq fond əməkdaşlığı və ya
dövlət-özəl sektor-beynəlxalq fond əməkdaşlığı sayəsində də formalaşdırıla bilər. Məsələn;
-
Dövlət sərmayəsi ilə: Nigeriya, Sloveniya, Belçıka.
-
Dövlət-özəl sektor əməkdaşlığı ilə: Türkiyə, Fransa, Çex.
-
Dövlət-beynəlxalq fond əməkdaşlığı ilə: Litva, Estoniya.
-
Dövlət-özəl sektor-beynəlxalq fond əməkdaşlığı ilə: Rumıniya, İspaniya.
Fondlar tərəfindən zəmanət üçün təqdim edilən təminatın maksimum səviyyəsi də bir-
birindən fərqlənir. Məsələn, bu həddin Nigeriyada (Kənd Təsərrüfatı Kreditlərinin Nəzarət
Sxemi Fondu) 75 faizə, ABŞ-da (Kənd Təsərrüfatı Kreditlərinin Sığorta Fondu) 95 faizə,
Rumıniyada (Kənd Yerlərinin Kredit Zəmanəti Fondu) 100 faizə çıxa biləcəyi məlum olur.
Bəzi ölkələrdə isə, maksimum limit faizlə deyil, konkret məbləğlə ifadə olunur (məsələn,
Türkiyədə Kredit Zəmanəti Fondu). Litva nümunəsində (Kənd Yerlərinin Kredit Zəmanəti
Fondu) bəzi kreditlər üçün həm məbləğlə, həm də faizlə maksimum hədd
müəyyənləşdirilmişdir.
Eyni zamanda, müxtəlif ölkə təcrübələrində zəmanət üçün nəzərdə tutulan müddətlərdə
böyük fərqlərin olduğu müşahidə edilir. Həmçinin müxtəlifliklər riskin paylaşdırılması,
komisyon və ya ödəniş haqlarının həcmində özünü büruzə verir.
Dünya təcrübəsində kredit zəmanəti fondları, ümumilikdə bütün KOS-ları və fermer
təsərrüfatlarını ehtiva edə biləcəyi kimi, sadəcə kənd təsərrüfatının və kənd yerlərinin inkişafı
məqsədilə sahəvi fondlar da yaradılmaqdadır. Sahəvi fondlar hətta müvafiq sahə üzrə də öz
prioritet istiqamətlərini müəyyənləşdirirlər
Ümumiyyətlə, OECD kənd təsərrüfatının maliyyələşdirilməsi və kredit infrastrukturu ilə
bağlı keçid iqtisadiyyatı ölkələri üçün aşağıdakıların nəzərə alınmasını məsləhət görür:
-
Kredit Zəmanəti Sistemi azad maliyyə bazarlarında çox əhəmiyyətli və effektivdir.
Lakin bu sistemin fəaliyyəti üçün bəzi ön şərtlərin və ya iqtisadi infrastrukturun
mövcud olması zəruridir. İlk öncə, maliyyə müqaviləsi anlayışı insanlar tərəfindən
qəbul edilməlidir. Əgər hər 10 nəfərdən biri krediti ödəməsə, təminat ödənişinin
dərəcəsi kreditin geri qalan hissəsinin 10 faizini keçməlidir. Bu tendensiya sistemin
çökməsinə gətirib çıxaracaqdır. Ona görə də, hökumətin rolu fermerləri ətraflı
məlumatlandırmaqdan ibarət olmalıdır.
-
Hökumət dəqiq mexanizm müəyyən etməli və bu mexanizm barədə hamını
məlumatlandırmalıdır. Kənd təsərrüfatının maliyyələşməsi sahəsində bu qaydalara
riayət etməyənlər cəzalandırılmalıdır. Hökumət kənd təsərrüfatı maliyyə bazarına
nəzarəti gücləndirməlidir.
Bunlarla yanaşı üç məsələnin də olduqca əhəmiyyətli olduğu vurğulanır: “Yığım
səfərbərliyi”, “Kredit defolt nisbəti” və “Əməliyyat xərcləri”.
Beynəlxalq təcrübənin təhlili göstərir ki, bir sıra ölkələrdə kiçik kənd təsərrüfatı
kreditlərinin spesifik problemlərinin həlli ixtisaslaşmış kooperativ kredit instutlarının
(təşkilatlarının) yaradılması hesabına mümkün olmuşdur. Bəzi kooperativ banklar fəaliyyət
genişliyinə və şəxsi kapitalının həcminə görə ilk iiyirmi kommersiya bankları sırasına
daxildirlər. Bunlara Holland Rabobank (Rabobank), Alman Rayffayzen-banklar şəbəkəsi
(reiffeisen-banken), Fransa Kredi-Aqrikol (Credit Agricole), Amerikan Farm Kredit Sistem
(Farm Credit System) kimi bankları aid etmək olar. Sadalanan bankların fərqləndirici cəhəti
onların kooperativ kimi yaranışındadır: ilk dövrdə onlar ölkələrinin dəstəyi (Almaniya,
İsveçrə) və ya təşəbbüsü (ABŞ, Fransa, Yaponiya) ilə kredit kooperativlərinin əsasında
yaradılmışdır. Keçmiş sosialist ölkələrində müassir kredit kooperativlərin və bankların
(Litvada Mərkəzi kredit birliyi, Bolqarıstanda kredit kooperativləri birliyi, Sloveniyada
kredit fəaliyyəti və s.) dinamik inkişafı, həmçinin iqtisadi baxımdan inkişaf edən-Tailand
(Kənd təsərrüfatı və kənd təsərrüaftı kooperativləri üçün bank- The bank for Agriculture and
Agricultural Cooperatives), İndoneziya (Kənd bankları Rakyat-The Village Banks ( unit
Desa) of Bank Raykat İndonesia), Banqladeş (Qramin Bank-Grameen Bank)-kənd təsərrüfatı
sahəsinin dövlət tərəfindən sığortalanması şərti ilə yerli əhalinin vəsaiti hesabına
birləşdirilməsi yolu ilə kreditləşməsi sxeminin çox uğurla işləməsini sübut edir.
Kooperativ kredit təşkilatlarının müvəfəqiyyətinin əsasını kredit götürən üzv şəxslərin
kollektiv məsuliyyəti (özünəməxsus dairəvi zəmanət) və gəlirlərin qeyri-ənənəvi (toplanılmış
paya görə deyil, kredit gönövülüşü həcminə uyğun) bölgüsü təşkil edir. Kredit götürənlərin
arasında qeyri-formal olaraq qonşuluq münasibətlərinin olması pay sahibləri tərəfindən
kooperativlərin fəaliyyətinə demokratik nəzarət olunmasında köməklik edir (müştərinin zəif
tanınması ilə əlaqəli yaranan assimmetrik informasiya və risklərin qarşısını alır). Məhz bu
səbəbdən hökümət və banklar ayrı-ayrı xırda borcalanlarla deyil , kooperativ pay sahibləri ilə
işləməklə daha az risk etmiş olurlar (qeyd etsək ki bu həm də banklar tərəfindən kredit
əməliyyatı xidmətinə sərf olunan inzibati xərcləri azaldır) . Bu cür kredit təşkilatlar əsasən
xüsusi kooperativ, antitrest və vergi qanunvericiliyi əsasında müəyyən edilir. Bir çox
ölkələrdə dövlət xarici kreditorlar tərəfindən kooperativlərə keçirilən vəsaitlərinə zamin
durur
(məsələn,
Amerika
Birləşmiş
Ştatlarında fermerlərə verilən kreditlərin
maliyyələşdirilməsi üzrə Federal Korporasiya-Federal Farm Credit Banks Funding
Corporation -sərbəst pul bazarını cəlb etmək məqsədilə 100 % zəmanətli xüsusi istiqrazlar
buraxır .
Yaponiyada ixtisaslaşmış kənd təsərrüfatı kredit təşkilatları 1890-cı ildə
yaradılıb.Yaponiyanın İpoteka Bankı (İB) 1896-cı ildə yaranıb və onun baçlıca vəzifəsi düyü
sahələrinin və dağ yamacı torpaq sahələri və meşələrin girov qoyulması ilə uzunmüddətli
kreditlərin verilməsi idi.
1896-cı ildən 1900-cü ilədək Kənd təsərrüfatı və Sənaye Bankları prefekturası meydana
gəldi, 1899-cu ildə Xokkaydo Kolonial ( müstəmləkə ) Bankı yaradıldı. 1900-cu ildən sonra
Kənd təsərrüfatı Kooperativ Kredit Assosiasiyalarının sələfləri- Sənaye Kooperativ
Assosiasiyaları (SKA)- ilk dəfə olaraq kasıb kəndlilərə torpaqlarının girov gönövülməməsi
şərti ilə kiçik kredit təklif edirdilər. Yuxarıda qeyd etdiyimiz kredit təşkilatları dövlət
tərəfindən birdəfəlik subsidiya və ya vergilərdən azad olunması ilə yardım aldılar.İpoteka
Bankı (İB) Sənaye Kooperativ Assosiasiyaları (SKA) kimi ikinci dünya müharibəsinə qədər
Yaponiyanın kənd təsərrüfatında kəndlilərə qısa və uzunmüddətli ssudalar verən yeganə və
başlıca kredit təşkilatı olaraq qalmışdır.
İkinci dünya müharibəsindən sonra Yaponiyanın kooperativ kənd təsərrüfatı sistemində
yığılmış maliyyə fondu tədricən ticarət və sənaye sahəsinə yönəldi. Ölkədə torpaq islahatları
keçirildi və torpaq qeyri likvid ( satılmayan) oldu. Məhz bu səbəbdən kooperativ banklar
kommersiya banklarına çevrildilər, kənd təsərrüfatının maliyələşməsi isə yalnız Meşəçilik,
Balıqçılıq və Kənd Təsərrüfatı Xüsusu Maliyə Hesabı imkanlarına reallaşırdı. 1953-cü ildə
bu Hesab Maliyyə Korporasiyası statusu aldı. O vaxtdan bəri praktik olaraq Korporasiya
bütün maliyələşmələri ya birbaşa hökümətin dövlət büdcəsindən, ya da xüsusi vasitəçilərin
köməyi ilə alır.
İnkişaf etmiş ölkələrin kooperativ maliyə təşkilatları bank sistemini əvəz etmir. Onların
əsas funksiyaları yerlərdə fermerlərə kredit verilməsi və kəndlərdə digər fəaliyyətləri həyata
keçirməkdir. 80-ci illərdə Almaniya Federativ Respublikasın kredit kooperasiyaları
sistemində ölkənin bütün maliyyə depozitlərinin 27 faizi cəmlənmişdi və o, (böyük bir hissəsi
kənd təsərrüfatına keçirilən) kreditlərin ümumi həcminin 24 faizini təmin edirdi.
Finlandiyada 1984-cü ildə ümumi depozit qoyuluşunun 25 faizi kooperativ bankların, ümumi
verlimiş kredit həcminin 26 faizi, o cümlədən , kənd təsərrüfatının maliyələşdirilməsində 58
faiz paya sahib olmuşdur. 80-cı illərin əvvəlində Hollandiyada kənd təsərrüfatı üçün verilən
kreditlərin həcmi ümumi fermerlərə verilən kreditlərin həcminin 90 faizindən
artığını,Yaponiyada 80 faizini, Fransada təqribən 70-75 faizini, Portuqaliyada 60 faizdən
yuxarı, Belçikada 50 faiz, İsveçrədə 45 faiz, ispaniyada 30 faizini təşkil etmişdir. Hazırda
ABŞ-da Fermaların Kredit Sistemi torpaq alışı üzrə kreditlərin 1/3-ni, qısa və uzun müddətli
kreditlərin isə 1/6-ni reallaşdırır.
Bu kimi kooperativ kredit təşkilatlarına misal olaraq Mərkəzi və Şərqi Avropa
ölkələrindəki təşkilatları göstərə bilərik. Polşada kənd təsərrüfatının kreditləşməsinə, istehsala
, emala, kənd təsərrüfatı mallarının satışı və inkişafdan geri qalmış sahələrə verilən kreditlərin
90 faizə qədərinin verilməsi kooperativ bank sistemindən keçir.
Polşada sosializm kənd bank sisteminin islahatı üçün hüquqi baza 1994-cü ildə
yaradılmışdı. Hal-hazırda Polşa kooperasiya sistemi üç səviyyədən ibarətdir: kredit
ittifaqlarının mərkəzi bankı (BGZ), 9 regional və 1200 lokal kooperasiya bankı. Bundan
başqa, paralel olaraq islahat vaxtı BGZ himayəsindən çıxmış və sərbəst olmuş üç kooperasiya
bankı mövcuddur. Lakin, BGZ-in başçılığı ilə kooperasiya banklarının sistemi müqayisəli
üstünlüklərə malikdir, çünki hökumət üç-beş il ərzində yenidən strukturlaşdırma keçirməyi və
kənd banklarının ümidsiz borclarını silməsini öz öhdəsinə götürmüşdür. Xüsusi olaraq bunun
üçün 1995-ci ildə bank zəmanətlərinin Fondu (Banking Guarantee Fund) və orta və kiçik
biznesin müəssisələri üçün Girov fondu (Loan Collateral Fund for Medium and Small
Enterprises) yaradılmışdır.
Litvada kredit ittifaqları haqqında qanun fevral 1995-ci ildə təsdiq edilmişdi. 2009-cu
ildə ölkədə payçıların ümumi miqdarı 76,1 min nəfər olan ,aktivləri isə 520,6 milyon lt (150,8
milyon avro) təşkil edən 66 kredit ittifaqı müvəffəqiyyətlə fəaliyyət göstərirdi. Kredit
ittifaqları Litvanın Mərkəzi kredit ittifaqına birləşdirilmişdir, hansı ki, ödəmə qabiliyyətinin
və kredit ittifaqlarının likvidliyinin, onların fəaliyyətinə nəzarətin və kooperasiya kadrlarının
təliminin saxlanılması üçün cavab verir. Litva kooperativləri dövlətin maliyyə dəstəyindən
istifadə edir. 2006-cı ildən başlayaraq yenidən yaradılmış kooperativlər tərəfindən təşkilat
xərclərinin kompensasiyasına maliyyə vasitələri ayrılır. Fəaliyyətin birinci ilində kooperativə
maliyyə köməyinin ölçüsü 40 min lt-ya (11,6 min avro) çata bilər. Kənd təsərrüfatı
kooperativlərinin yaradılmasının genişləndirilməsinin digər forması onlara vergi güzəştlərinin
təqdim olunmasıdır. Kooperasiyanın inkişafı həmçinin Avropa Birliyinin maliyyə dəstəyi ilə
həvəsləndirilir. "2007-2013-cü il Litvanın kəndinin İnkişaf proqramı"nda kənd əhalisinin
həyat keyfiyyətin yaxşılaşmasına, çox sahəli iqtisadiyyatın formalaşması, həmçinin
kooperativlərin inkişafının stimullaşdırılması yolu ilə 81 milyon avro ayırılmışdır. Kənd
kredit kooperativlərinin ittifaqları həmçinin Bolqarıstanda, Ukraynada, Moldaviyada,
Latviyada və keçmiş sosializm blokunun digər ölkələrində yaradılmışdır.
Kredit təşkilatlarının inkişafında birmənalı olaraq dövlətin rolu vardır. Müzakirələr
aparılır ki, sistemin yenidən qurulmasında dövlət hansı səviyyədə iştirak etməlidir:
münasibətlərin yaradılması çərçivəsindən və ilkin kapitalın maliyələşməsinin nəzarətinə
qədər olan hissə. Moldova, Bolqarıstan və Rumıniyada hökumət kənd təsərrüfatı kredit
kooperasiyalarının gənc sistemini dövri kapitalla təmin etmək məqsədi ilə Dünya Bankından
borc aldı.
Bu baxımdan Cənubi Koreyanın təcrübəsi maraqlıdır. Belə ki, kredit kooperativləri
burda 60-cı ilərdə yaranmış, təkcə kredit verməklə deyil, həmçinin əhalinin pullarının cəlb
edilməsi, marketinq işləri və digər istehsal funksiyalarını da yerinə yetirməklə hər kənd
icmasında yaxşı işləyirdi. Başlanğıcda, 1961-ci ildə bütun fondun 57 faizi dövlət büdcəsindən
gəlmiş, yalnız 20 faizi əhalinin əmanətləri təşkil edirdi. Buna baxmayaraq 1974-cü ildə
əmanətlər fondun ümumi həcminin 51 faizini, dövlət tərəfindən qoyulan pullar isə azalaraq
19 faiz olmuşdur. Kreditlərin həcmi qısa dövrdə, cəmi 13 il müddətində 4 dəfə artmışdır.
Digər tərəfdən Banqladeşdə Qramin-bank heç bir yardım olmadan fəaliyyətə
başlamışdır ( 2007-ci ildə iqtisadiyyat üzrə Nobel mükafatı laureantı prof. Məhəmməd Yunus
tərəfindən yaradılıb). Dünya Bankının və donor təşkilatlarının kooperativ kredit təşkilatları
yolu ilə çoxsaylı kredit təklifləri rədd edilmişdir. Heç də həmişə bu yolla verilən kreditlər
kooperativ kredit təşkilatlarının işinin qurmasına müsbət təsir etmirdi. Bəzən kooperativ
kredit təşkilatları Hindisitan və digər Asiya ölkələrinə verilən kreditlərin geri qaytarılmaması
səbəbi ilə tez bir zamanda süquta uğrayırdılar.
Banqladeş əhalisinin kasıb olması ( illik yığım miqdarı 1 nəfər üçün 5-10 ABŞ dollar),
Qramin-bankın aktivlərinin birləşdirilməsinin imkansız olmasını göstərir və bu Rusiyada
mikrokredit verilişinin inkişafı üçün təcrübə kimi baxıla bilinməz.
İnkişaf etmiş ölkələrdə kredit kooperativ təşkilatlarının yaradılması cəhtləri indidə
davam etdirilir. Məsələn, Misirdə kiçik və orta sahibkarlığın dəstəklənməsi sistemi təkcə
kommersiya bankları tərəfindən deyil, həmçinin qeyri-dövlət təşkilatları tərəfindən
yaradılmış yerli təşkilatların köməyi ilə mümkün olur. 2008-ci ildə bu məqsədlə 28 milyard
misir funtu və ya ümumi banklar tərəfindən verilən kreditin 7.9 faizi həcmində pul
ayrılmışdır.
Azərbaycanla yanaşı. keçmiş sovet ittifaqı ölkələrində: Tacikistan, Özbəkistan,
Moldova, Ukrayina, Qığızıstan və Qazaxıstanda mikro-kredit təşkilatları bazarında kredit
kooperativləri ilə yanaşı dövlət, bələdiyyə və xüsusi fondlar, həmçinin iş ortaqları və
təşkilatları fəalyyət göstərirlər. Kredit kooperativləri, ittifaqlar və assosasiyaların fəaliyyəti
lisenziyalaşdırılır. Özbəkistan, Qazaxıstan və Qırğızıstanda müstəsna hal olaraq bu işlər
Mərkəzi Bankın üzərinə düşür. Ukrayna və Azərbaycanda isə liseziyalaşma məslələri
maliyyə xidməti bazarında səlahiyyətli dövlət orqanının üzərinə düşür.
Kənd təsərrüfatına verilən kreditlərlə məşqul olan kooperativ kreditləşmə sisteminin
vacib elementi verilən kreditlərin zəmanəti və girov məsələsidir. Misal üçün, Litvanın kənd
təsərrüfatına verilən kreditlər üzrə sığorta fondu kifayət ediləcək qədər girov qoymaq
gücündə olmayan borclananları sığortalamaq məqsədilə 1995-ci ildə (1.8 milyon avro kapital
həcmi) yaradılmışdır. Fermerlər üçün maksimum sığorta miqdarı 116 min avro, şirkətlər
üçün isə 260 min avro müəyyən edilmişdir. Sığorta haqqı-5.5 faiz, onun da 1.1 faizini müştəri
ödəyir, qalan hissəsini isə dövlət konpensasiya edir. Bunlarla bağlı ölkəmizdə işlər görülmüş
olsada kəndlərdə heç də yaxşı nəticələrə nail olunmadı.
ABŞ və Avropada kredit kooperativlər sisteminin inkişafı bir-birinə çox oxşasa da bəzi
suallarda fərqli xüsusiyyətlər meydana çıxır.
Misal üçün ABŞ və Fransada kəndli fermer və əhali heç vaxt öz vəsaitlərini kredit
kooperativlərinə yatırmırdılar. Almaniya və Hollandiyada (RABO-bank), əksinə kapitalın
əsas hissəsini yerli əhali və xarici investisiya hesabına əldə olunmuş əmanətlər təşkil edirdi.
Rusiya, ABŞ, Yaponiyada kreditlər yalnız istehsal yönümlü kənd təsərrüfatına verilirdi. Bu
yaxınlarda ABŞ-da Fermer Kredit Sistemi (FCS) kənd təsərrüfatında sosial infrastrukturun
inkişafı üçün kreditlər təklif edir. Yalnız son zamanlar FCS az da olsa aqrobiznesin inkişafı
ilə əlaqəli fəaliyyətləri də maliyələşdirir (Əgər bu istehsalçının özünə aid olarsa). Eyni
zamanda Almaniya və Hollandiyada kənd təsərrüfatı üçün ehtiyac olunan kreditlərin həcmi
ümumi həcmin 5 faizini keçmir. Ən başlanğıcdan burda bir konsepsiya olmuşdur-tək kənd
təsərrüfatının deyil, “rayonun inkişafı naminə istənilən kiçik fəaliyyətin inkişafının
stimullaşdırılması”.
Yığım hissəsinin formalaşdırılmasında da fərqlər var. Fermer Kredit Sisteminin
fərqləndirici cəhəti qismində müştərilər arasında daimi olaraq payların yığımının
olmamasıdır. Kooperativ üzvlərinin payı yalnız kredit götürdüyü müddətdə, kreditin 5 faizi
miqdarında təşkil edir. Pay-gönövülmüş kreditin həcmindən asılı olaraq artıb və ya azala
bilər, borcun ödənildiyi zaman tam qaytarılmalıdır. Üzvün elektron hesabında Fermer Kredit
Sistemə üzv olmaq və xidmətlərdindən istifadə etmək imkanı üçün simvolik olaraq 5 dollar
görsənir.Sistemin aktivləri mövcud üzvlərinin kooperativ əmlakları hesab olunur.
Almaniya və Hollandiyada payın miqdarı hər bir üzv üçün simvolik olaraq bərabər təyin
olunur. Kredit alışının həcmi payın həcmindən deyil, girovun qiyməti və borc verilərkən tələb
olunan digər öhdəliklərin sığorta olunmasının qiymətləndirilməsindən asılıdır.
Çevrilişdən öncəki Rusiyada paylar əvvəlcədən müəyyən edilirdi, üzvlər kooperativə
üzv olduqdan sonra bir neçə illər ərzində payı formalaşdıra bilərdilər. Kreditin maksimal
həcmi sərt şəkildə yığılmış payın həcminə bərabər tutulurdu.
Kooperativin öhdəliklərində onun üzvlərin kollektiv məsuliyyət prinsipi heç də hər
yerdə mövcud deyil. Misal üçün, bu ABŞ-da yoxdur. əksinə Hollandiyada RABOBANK-ın
hər bir üzvü 5000 quldenin avro ekvivalenti məbləğində digər üzvləri ilə bütün öhdəliklərdə
eyni dərəcədə məsuliyyət daşıyırlar. Rusiyada üzvlər kooperativin yerinə yetirdikləri işlərdə
onların paylarının həcmləri miqdarında məsuliyyət daşıyırdılar (həcmcə eyni olmayan).
Hollandiyanın RABOBANK-ı gəlirlərin bölünməsi baxımından səciyyəvi xüsusiyyətə
malik deyildir. Belə ki, gəlir üzvlər arasında bölünməyərək rezerv fondda yığılırdı. Bu fond
bankın şəxsi kapitalı həcminin artırılmasına, yerli sahibkarların və kooperativ üzvlərinin
tələbi ilə əlavə xidmətlərin həyata keçirilməsi və gözlənilən itkilərin aradan qaldırılmasına
xidmət edirdi. Bundan başqa Hollandiya Mərkəzi Bankı tərəfindən müəyyən olunmuş ehtiyat
norması da yerinə yetirilmiş olurdu.
Rusiyada gəlir üzvlük haqqı ödənişi qismində götürülmüş kredit həcmindən asılı olaraq
bölüşdürülürdü. Belə olduğu halda kreditin dəyəri ucuzlaşırdı.
Qərbi avropa ölkələrində kooperativlər-100 illik inkişaf yolu keçmiş kredit
kooperativlərinin sadə forması olan rayffayzen tipinin məhsuludur. Təkamül nəticəsində bu
struktur çoxlu klassik-kredit tərəfdaşlıq xüsusiyyətlərini itirmişdir. Belə ki, kooperativ
bankın pay sahibləri kənd təsərrüfatında məşqul olmayan şəxlərdir və onlar bu sahəyə
xeyriyyəçilik məqsədi ilə deyil, yüksək gəlir götürmək məqsədilə pul qoymuşlar.
Bankın idarə edilməsində “bir üzv-bir səs” prinsipinə əməl olunur, payçıların böyük bir
qismini, əsasən- işçi sinfin təmsilçiləri kooperativ bankları kooperasiyaların spesifik təşkilati-
hüquqi forması kimi fərqləndirirlər.
Sözsüz ki, təşkilatların təcrübəsi və Qərbi Avropa ölkələrin kooperativ banklarında
sistemin işləməsi, iqtisadi inkişaf etmiş Qərbi Avropa və Cənub-Şərqi Asiyanın kooperativ
sisteminin öyrənilməsi əhəmiyyətlidir. Qeyri-stabil bazar iqtisadiyyatı şəraitində biz bu
təcrubələrdən ən azı bizim öz milli kredit kooperasiya sistemimizi təkmilləşdirə bilən sistem
nümunəsi kimi istifadə edə bilərik. Lakin, bunun üçün ilk növbədə dövriyyə kapitalının
maliyyə dəstəyi və kooperativ yönümlü kiçik maliyə təşkilatların fəaliyyətini müəyyən
edəcək normativ-hüquqi bazanın yaradılmasında daimi olaraq dövlətin məqsədyönlü təsiri
olmalıdır. Dünyada sığortanın inkişaf meyillərini təhlil edərkən, sığorta nəzarəti və biznesi ilə
bağlı qəbul edilmiş yeni beynəlxalq prinsip və standartlarıla tanış olarkən, ayrı-ayrı
beynəlxalq konfrans və forumlarda iştirak edərkən çox tez-tez rastlaşdığımız mövzulardan
biri də İslam sığortası və ya təkaful anlayışları ilə bağlıdır. Bu anlayışlar əksər hallarda
sinonim kimi işlənsə də, əslində onlar arasında müəyyən fərq var ki, bu da təkafulun İslam
sığorta modellərinin Şəriət alimləri tərəfindən daha geniş şəkildə qəbul edilmiş bir qrupunu
əhatə etməsindədir. Təkaful əməliyyatlarının həcminin dünya maliyyə sistemində analoqu
olmayan sürətlə inkişafı, habelə maliyyə böhranlarının bu sistemdən demək olar ki, təsirsiz
ötüşməsi (təkcə bir faktı demək kifayətdir ki, 2007-2010-cu illər arasında təkaful
əməliyyatlarının həcmindəki artım illik 28 % təşkil etmişdir) istər beynəlxalq təşkilatlar,
istərsə də ayrı-ayrı transmilli korporasiyaların son vaxtlar təkafulla bağlı nəzəri və təcrübi
tədqiqatlara vaxt və pul sərf etmələrinə səbəb olmuşdur.
“Təkaful” sözü ərəb mənşəli “kəfələ” sözündən götürülmüş, təmin etmək, bir kəsə
kömək etmək və ya bir kəsin qayğısına qalmaq mənalarını daşıyır. Təkaful birgə məsuliyyət,
qardaşlıq, həmrəylik, qarşılıqlı əməkdaşlıq, yaxud yardımlaşma əsasında müəyyən riskə qarşı
maliyyə təminatı imkanı yaratmaq üçün formalaşdırılan münasibətlər sistemidir. Dünyanın ən
yeni, lakin ən dinamik sığorta institutu olan təkafulun tarixi dolayısı ilə 14 əsr əvvələ - ərəb
tayfaları arasında geniş yayılmış və İslam Şəriətində də qəbul edilmiş “əl-əqilə” doktrinasına
qədər gedib çıxır. Bu prinsip sonralar həyatın bir çox sahələrində, xüsusən də dəniz
tacirlərinin zərərlərinin qrup üzvlərinin birgə vəsaitləri hesabına formalaşdırılan fonddan
ödənilməsi sistemində geniş tətbiq edildi. Lakin peşəkar fəaliyyət olaraq, ilk təkaful şirkəti
1979-cu ildə Sudanda təsis edilmişdir. Hazırda dünyada 150-yə yaxın müstəqil təkaful şirkəti,
200-dən artıq isə sığorta şirkətlərinin “təkaful pəncərəsi” mövcuddur.
Ən ümumi şəkildə desək, təkaful bir qrup şəxsin hər birinin müəyyən məbləğdə pul
vəsaiti qoyaraq, qarşılıqlı köməkləşmə və könüllü yardım prinsipləri əsasında, qrup
üzvlərindən hər birinin məruz qala biləcəyi zərərli hadisələrdə maliyyə yardımı göstərməyə
imkan verən ümumi fond (iştirakçılar fondu və ya təkaful fondu) yaradılmasını nəzərdə tutan
maliyyə mexanizmidir. İslam hüququnun məcmusu olan Şəriətə görə insanlar arasındakı
bütün münasibətlərdə ədalətli rəftar mövcud olmalıdır. Bu səbəbdən istismarın – bu və ya
digər yolla kiminsə haqqı çatmadığı bir şeyi əldə etməsi hallarının aradan qaldırılması üçün
ədalətsiz varlanmanın bütün yolları, həmçinin zəruri olmayan risk və ya möhtəkirlik (böyük
qazanc vəd edən, lakin həddən artıq riskli olan sərmayə qoyuluşu) əlamətləri daşıyan
əməliyyatlar qadağan edilir.
Müasir fiqh alimləri İslam şəriətinə uyğunluq baxımından kommersiya sığortası ilə
əməkdaşlıq sığortasını (sığorta terminologiyasında daha çox “qarşılıqlı sığorta” kimi ifadə
olunur) bir-birindən fərqləndirirlər. Sığorta terminologiyasında kommersiya sığortası
dedikdə, gəlir əldə etmək məqsədilə özəl müəssisə kimi təsis edilmiş, müəyyən haqq
müqabilində risklərin qəbul edilməsi üzrə fəaliyyət göstərən şirkətlərin fəaliyyəti, əməkdaşlıq
və ya qarşılıqlı sığorta dedikdə isə, iştirakçıların (sığortalıların) risklərinin bölüşdürülməsi
məqsədilə təsis edilmiş və onlara məxsus sığorta fondunun idarə edilməsi ilə məşğul olan
təşkilatların fəaliyyəti başa düşülür. Şəriət alimlərinin əksəriyyətinin, o cümlədən Fətvalar
üzrə Daimi Komitənin, Müsəlmanların Ümumdünya Liqasının Məkkə şəhərində yerləşən
İslam Fiqhi Şurasının, İslam Konfransı Təşkilatının Ciddə şəhərində yerləşən Beynəlxalq
İslam Fiqhi Şurasının fətvalarında əks olunan rəyə görə, kommersiya sığortasında Şəriətlə
qadağan olunan əməliyyatlar mövcuddur, lakin təkaful və tədamun (qarşılıqlı yardım və
əməkdaşlıq) mexanizmləri vasitəsilə həyata keçirilən əməkdaşlıq sığortası (qarşılıqlı sığorta)
isə halal və icazəlidir.
Təkaful sığorta konsepsiyasının İslam şəriətinə uyğun qaydada həyata keçirilən
alternativ mexanizmidir. Başqa sözlə, müsəlman ölkələrində, həmçinin müsəlmanların çox
yaşadığı bir sıra digər ölkələrdə tətbiq olunan təkaful Şəriətə uyğun qaydada iştirakçıları
(ənənəvi sığortada “sığortalılar”) və operatorları (ənənəvi sığortada “sığortaçılar”) cəlb
etməklə qarşılıqlı risk bölüşdürülməsinin həyata keçirildiyi sistemdir. Təkaful mahiyyət
etibarı ilə qarşılıqlı müdafiə əsasında risk bölüşdürülməsini ehtiva edən ənənəvi sığortanın
qarşılıqlı (əməkdaşlıq) sığorta əməliyyatları ilə oxşardır. Təkafulun ənənəvi sığortadan
iqtisadi baxımdan fərqi risklərin qiymətləndirilməsi, həmçinin təkaful fondunun idarə
edilməsindədir. Digər fərqlər isə sığortaçı və sığortalı arasındakı münasibətlərdə təzahür edir.
Təkaful əməliyyatları İslamın qadağan etdiyi hər hansı əməlin ünsürünü istisna edir.
Təkafulun mahiyyəti həm də ondan ibarətdir ki, bu cür münasibətlərə cəlb olunan tərəflər
bərabərlik əsasında bir-birinə yardım etmək məqsədilə riskli hadisələrin nəticələrinə şərik
olmaqla Şəriət prinsiplərinə riayət edərək münasibət qururlar. Bu zaman Quranın “Yaxşılıq
etməkdə və pis əməllərdən çəkinməkdə əlbir olun, günah iş görməkdə və düşmənçilik
etməkdə bir-birinizə kömək göstərməyin. Allahdan qorxun”(Quran, əl-Maidə surəsi, 2-ci ayə)
ayəsindəki əmr və qadağa əsas götürülür. Baş verən hadisələrin zərərli nəticələrinin hər hansı
bir qrup arasında bölüşdürülməsi insanların sosial rifahına əlavə təminat baxımından
mühümdür.
Təkaful əməliyyatlarının təcrübədə daha çox üç əsas modelindən istifadə olunur ki,
bunların əsas fərqi təkaful fondunu iştirakçıların adından idarə etməsinə görə operatorun
haqqının hansı əsasda ödənilməsində təzahür edir:
1.
Dostları ilə paylaş: |