Azərbaycan Respublikası İqtisadi İnkişaf Nazirliyi İQTİsadi İslahatlar
Yüklə 2,09 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- İQTİSADİ İSLAHATLAR ELMİ TƏDQİQAT İNSTİTUTU
- «Üzümçülük və şərabçılıq sahəsində mütərəqqi beynəlxalq sığorta və lizinq xidmətləri təcrübəsinin öyrənilməsi
- Azərbaycan Respublikasında üzümçülük və şərabçılıq sahəsində sığorta və lizinq xidmətlərinin inkişafı istiqamətləri və siyasətə dair tövsiyələr
- GİRİŞ Problemin qoyuluşu
- Layihənin məqsədi və vəzifələri.
|
1
Azərbaycan Respublikası İqtisadi İnkişaf Nazirliyi İQTİSADİ İSLAHATLAR ELMİ TƏDQİQAT İNSTİTUTU YE KUN HESABA T 2012 «Üzümçülük və şərabçılıq sahəsində mütərəqqi beynəlxalq sığorta və lizinq xidmətləri təcrübəsinin öyrənilməsi, müvafiq təklif və tövsiyələrin hazırlanması»
GİRİŞ 1. Müasir dövrdə üzümçülük və şərabçılıq sahəsində sığorta və lizinq xidmətlərinin təşkilinin nəzəri-metodoloji əsasları 2. Mütərəqqi beynəlxalq təcrübənin icmalı 3. Azərbaycan Respublikasının kənd təsərrüfatı, o cümlədən üzümçülük və şərabçılıq sahəsində sığorta və lizinq xidmətlərinin mövcud vəziyyətinin analitik təhlili və qiymətləndirilməsi 4. Azərbaycan Respublikasında üzümçülük və şərabçılıq sahəsində sığorta və lizinq xidmətlərinin təşkilinin və tənzimlənməsinin hüquqi-normativ, institusional və iqtisadi əsasları 5. Azərbaycan Respublikasında üzümçülük və şərabçılıq sahəsində sığorta və lizinq xidmətlərinin inkişafı istiqamətləri və siyasətə dair tövsiyələr İSTİFADƏ EDİLMİŞ MƏNBƏLƏR
Problemin qoyuluşu: Məlum olduğu kimi, Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 15 dekabr 2011-ci il tarixli 1890 nömrəli Sərəncamı ilə “2012-2020-ci illərdə Azərbaycan Respublikasında üzümçülüyün inkişafına dair Dövlət Proqram”ı təsdiq edilmişdir. Proqramın əsas məqsədi əhalinin təzə və keyfiyyətli süfrə üzümünə olan tələbatının daha dolğun ödənilməsi, şərabçılıq və üzüm məhsulları emalı müəssisələrinin xammalla təminatının yaxşılaşdırılması, şərab və üzüm məhsullarının ixracının artırılması üçün
ölkədə üzümçülüyün inkişafının stimullaşdırmasından ibarətdir. Burada əsas hədəfləri isə əhalinin üzüm və üzüm məhsullarına, emal müəssisələrinin xammala olan tələbatının daxili istehsal hesabına ödənilməsi, yeni iş yerlərinin yaradılması, əhalinin, xüsusilə kənd əhalisinin gəlirlərinin artırılması, dövlət və bələdiyyə büdcələrinə daxilolmalar artırılmaqla, kəndlərdə sosial şəraitin daha da yaxşılaşdırılması, üzümçülük və şərabçılıqla bağlı olan digər sahələrin inkişafı və s. təşkil edir. Qeyd olunanlar müasir dövrdə kənd təsərrüfatının o cümlədən üzümçülük və şərabçılıq sahəsinin inkişafında mühüm rol oynayan vasitələr kimi sığorta və lizinq xidmətlərinin səmərəli təşkilini daha da aktuallaşdırır. Belə ki, təbii fəlakətlər nəticəsində fermerlərə dəymiş zərərin qarşılanması, onların banklara olan borclarının qaytarılması (zəmanətlə bağlı öhdəliklərin yerinə yetirilməsi), lizinq xidmətlərinin fermerlər üçün əlyetərliliyinin təmin olunması və s. bu kimi məsələlərin həlli müvafiq sahələrdə kreditləşmənin, sığortanın və lizinqin təşkili üzrə beynəlxalq təcrübənin araşdırılması və mütərəqqi mexanizmlərin seçilməsini və yerli xüsusiyyətlər nəzərə alınmaqla tətbiq edilməsi üçün elmi cəhətdən əsaslandırılmış təklif və tövsiyələr hazırlanmasını nəzərdə tutur. Üzümçülük və şərabçılıq sahəsində sığorta və lizinq xidmətlərinin təkmilləşdirilməsinin zəruriliyi sahənin özünəməxsus xüsusiyyətləri ilə də bağlıdır. Belə ki, üzümçülük kənd təsərrüfatının ən çox kapital tələb edən sahəsidir və yeni əkilmiş üzüm plantasiyalarının bar vermə dövründən asılı olaraq əkinə sərf olunmuş maliyyə vəsaitləri 4-5 il müddətinə dövriyyədən çıxarılmış olur, həmçinin bu dövrdə əkin sahələrinə xidmət üçün də xeyli əlavə vəsaitlər də tələb olunur. Ona görə də sözügedən Dövlət Proqramının Tədbirlər Planının 2.4.16-cı bəndində “Üzümçülük sahəsində mütərəqqi beynəlxalq sığorta xidmətləri təcrübəsinin tətbiqi” adlı tədbir də yer almışdır. Qeyd edilənlər üzümçülük və şərabçılıq sahəsində sığorta və lizinq xidmətləri üzrə mütərəqqi beynəlxalq təcrübənin öyrənilməsi və onun əsasında, yerli xüsusiyyətlər də nəzərə alınmaqla, bu sahədə siyasətə dair təklif və tövsiyələrin hazırlanması üçün tədqiqatların aparılmasının aktual olduğunu göstərir.
Layihənin əsas məqsədi üzümçülük və şərabçılıq sahəsində təbii fəlakətlərin və digər risklərin yaratdığı fəsadların qarşılanması və müasir texnologiyaların tətbiq imkanlarının genişləndirilməsi üçün sığorta və lizinq üzrə mütərəqqi beynəlxalq təcrübənin öyrənilməsi və onun əsasında. yerli xüsusiyyətlər də nəzərə alınmaqla, müvafiq sahədə siyasətə dair təklif və tövsiyələrin hazırlanmasından ibarətdir. Bu məqsədə nail olmaq üçün aşağıdakı vəzifələrin yerinə yetirilməsi qarşıya qoyulmuşdur: -
metodoloji əsaslarının araşdırılması və müasir dövrün xüsusiyyətləri nəzərə alınmaqla ümumiləşdirilməsi;
- Müvafiq sahədə mütərəqqi beynəlxalq təcrübənin öyrənilməsi; -
lizinq xidmətlərinin inkişafı üzrə mövcud vəziyyətin araşdırılması, bu sahədə problemlərin müəyyən edilməsi; -
sahələrdə lizinq və sığortanın inkişafı üzrə siyasətə dair təklif və tövsiyələrin hazırlanması. Tədqiqatın metodologiyası. Yuxarıda qeyd olunan məqsəd və vəzifələrə uyğun olaraq, tədqiqatın metodologiyası mövzu üzrə mövcud elmi-təcrübi əsərlərdə əks olunmuş nəzəri baxışlar və metodoloji yanaşmalar nəzərə alınmaqla, müvafiq tədqiqat üsullarının köməyi ilə aparılan stolüstü araşdırmalara (müvafiq sahədə nəzəri-metodoloji yanaşmaların və dünya təcrübəsinin öyrənilməsi və ümumiləşdirilməsi, ölkədə vəziyyətin təhlili və qiymətləndirilməsi, inkişaf perspektivlərinin və təkmilləşdirmə istiqamətlərinin müəyyən edilməsi, təklif və tövsiyələrin hazırlanması), maraqlı tərəflərlə müzakirə və müsahibələrə, həmçinin ekspert qiymətləndirməsinə əsaslanır.
Layihənin yerinə yetrilməsində sistemli yanaşma tətbiq olunmaqla analitik-statistik təhlil, müqayisəli təhlil, dinamik sıraların təhlili, ÜÇİT (SWOT) təhlil, ekspert qiymətləndirilməsi və s. bu kimi tədqiqat üsullarından istifadə olunmuşdur. Tədqiqatın informasiya bazası: Tədqiqat prosesində Azərbaycan Respublikasının müvafiq qanunvericilik aktlarından və digər hüquqi-normativ sənədlərindən, İqtisadi İnkişaf Nazirliyi, Kənd Təsərrüfatı Nazirliyi, Maliyyə Nazirliyi, Vergilər Nazirliyi, Mərkəzi Bank, Dövlət Statistika Komitəsi, Dövlət Gömrük Komitəsi kimi dövlət təşkilatlarının, əlaqədar elmi-tədqiqat müəssisələrinin, QHT- lərin, beynəlxalq təşkilatların və müfafiq sahədə fəaliyyət göstərən sahibkarların və onların birliklərinin məlumatlarından (müvafiq statistik icmallar, hesabatlar, bülletenlər də daxil olmaqla), internet resurslardan və digər mənbələrdən toplanmış materiallardan geniş istifadə edilmişdir.
Layihə çərçivəsində aparılan tədqiqatlar nəticəsində üzümçülük və şərabçılıq sahəsində sığorta və lizinq xidmətlərinin təşkilinin nəzəri-metodoloji əsasları və bu sahələrdə mütərəqqi beynəlxalq təcrübə öyrənilmiş və müasir dövrün xüsusiyyətləru nəzərə alınmaqla ümumiləşdirilmişdir; ölkədə kənd təsərrüfatı, o cümlədən üzümçülük və şərabçılıq sahəsində sığorta və lizinq xidmətlərinin hazırki vəziyyətinin sistemli təhlili və qiymətləndirilməsi aparılmış, mövcud inkişaf meyilləri və problemlər aşkarlanmış, yerli xüsusiyyətlər və beynəlxalq təcrübə nəzərə alınmaqla. inkişaf meyillərinin gücləndirilməsi və problemlərin həlli yolları və həyata keçirilməsi zəruri olan siyasət tədbirləri müəyyənləşdirilmişdir; müvafiq sahədə hüquqi-normativ, təşkilati-idarəetmə və iqtisadi əsaslarının təkmilləşdirilməsi ilə əlaqədar əməli təklif və tövsiyələr hazırlanmışdır.
MÜASİR DÖVRDƏ ÜZÜMÇÜLÜK VƏ ŞƏRABÇILIQ SAHƏSİNDƏ SIĞORTA VƏ LİZİNQ XİDMƏTLƏRİNİN TƏŞKİLİNİN NƏZƏRI - METODOLOJI ƏSASLARI
1.1. Sığorta xidmətlərinin təşkilinin nəzəri-metodoloji əsasları
Məlumdur ki, bir sıra təbii fəlakətlər və bədbəxt hadisələr (dolu, don vurma, qasırğa, sel, yanğın və s.), eyni zamanda, cəmiyyətin öz inkişafı prosesində meydana çıxan qabaqcadan proqnozlaşdırıla bilməyən müəyyən problemlər və gözlənilməz hadisələr (müharibələr, maliyyə böhranları, bazar konyunkturunun kəskin dəyişməsi, qəzalar və s.) iqtisadi proseslərə ciddi mənfi təsir göstərirlər. Bir çox hallarda bu proselərin qarşısının alınması və ya təsərrüfatlara dəyən ziyanın qarşılanması bir subyektin imkanları daxilində mümkün olmur. Buna görə də, belə proseslərin mənfi nəticələrinin aradan qaldırılması və ya mümkün qədər azaldılması üçün cəmiyyətdə müəyyən ehtiyat fondlarının yaradılmasına ehtiyac duyulur. Bu cür ehtiyat fondları həm natural, həm də dəyər formasında yaradılır. Belə fondların yaradılması və istifadəsi sığorta xidmətlərinin yaranmasını şərtləndirmişdir. Aydındır ki, sığorta riskləri aradan qaldırmır. Amma göstərilən hallarda ayrı-ayrı subyektlərə dəymiş maddi ziyanın böyük bir hissəsi sığorta vasitəsilə qarşılana bilər. Ümumilikdə, mövcud ədəbiyyatda sığortaya şəxslərin əmlakı, həyatı, sağlamlığı, mülki məsuliyyəti, həmçinin qanunvericiliklə qadağan olunmayan fəaliyyəti, o cümlədən sahibkarlıq fəaliyyəti ilə əlaqədar olan əmlak mənafelərinin müdafiəsi sahəsində riskin ötürülməsinə və ya bölüşdürülməsinə əsaslanan münasibətlər sistemi kimi tərif verilir. Başqa sözlə, sığorta - ixtisaslaşdırılmış təşkilatlar (sığorta şirkətləri) tərəfindən sığorta etdirənlərin sığorta haqlarından (mükafatlarından) formalaşan, sığorta hadisəsi nəticəsində sığorta etdirənə dəyən zərərin ödənildiyi sığorta fondunun hesabına fiziki və hüquqi şəxslərin əmlak maraqlarının qorunması ilə bağlı olan münasibətlər sistemidir. Tarixi mənbələrin məlumatlarına görə, sığortanın ilkin formaları qədim zamanlarda meydana gəlmişdir. Hətta quldarlıq cəmiyyətlərində bu günki sığorta müqaviləsinin xüsusiyyətlərinə malik olan könüllü sazişlər olmuşdur. Bizə gəlib çatmış ən qədim sığorta qaydaları Talmud kitablarında da öz əksini tapmışdır. Sığorta əməliyatlarına bənzər əməliyyatlara qədim Şumеr (Mеsapotomiyada əyalət – е.ə. 4-3 minilliklərdə artıq Mеsapotomiyada (“iki çay, yəni Dəclə və Fərat çayları arasında” Ur, Uruk və Laqaş kimi ilk sinifli cəmiyyətlər-dövlətlər yaranmışdı)) tarixində də rast gəlinir (daşınma müddətində yüklərinin məhv olması halında bu yüklərin sahiblərinin (yеrli tacirlərin) maraqlarını qorumaq məqsədilə onlara müəyyən maliyyə təminatı və ya pul vəsaiti (borc şəklində və ya ümumi xəzinə yaradılması formasında) vеrilirdi. Daha sonralar Babildə (bizim е.ə XIX-XI əsrlərdə Mеsapotomiyada şəhər, Babilistanın paytaxtı) “borc vеrən tacirlər” adlı xüsusi qrup mеydana gəldi. Onlar, “uzunmüddətli səyahətə çıxan” (o zaman idxal-ixrac əməliyyatlarını məhz bеlə adlandırıdılar) həmkarlarına borc vеrir və daşıma müddətində yük oğurlandıqda və ya məhv olduqda vеrdikləri pulu gеri tələb еtmirdilər. Buna kommersiya sığortasının ilkin forması kimi baxılır. Qədim dövrdə Misir piramidaları, firon еhramları, Solomon (təqribən е.ə. 970-931) qəsri kimi tikintilərdə işləyən fəhlələr bədbəxt hadisə nəticəsində bədən xəsarəti alan və ya həlak olan yoldaşlarının və ya onların ailələrinin xеyrinə qarşılıqlı yardım xəzinəsi (daxılı) təşkil еdirdilər. Bu isə artıq fərdi qəza sığortasının ilkin ünsürlərini özündə əks еtdiridi. Aralıq dənizində sürətlə inkişaf еdən dəniz ticarəti dünyada sığortanın ilkin formalarının inkişafına da zəmin yaratdı. Dеmosfеn (təqribən е.ə. 384-322) öz yazılarında Afinada
formalaşmış bеlə bir praktikadan bəhs еdirdi: ssuda alan tacir aldığı ssudanı yalnız öz işlərini (səyahətini) uğurla başa vurduqda qaytarırdı və bu zaman aldığı borcdan əlavə 30% əlavə haqq ödəyirdi. Faiz o qədər yüksək müəyyən еdilmişdi ki, bu zaman yığılan kapital dəniz risklərinə təminat vеrmək üçün yeterli ola bilsin. Bu əməliyyatı tam mənada sığorta adlandırmaq mümkün olmasa da, bu onu göstərir ki, o dövrdə artıq sığortanın müəyyən ünsürləri özünü biruzə vеrirdi. Roma impеriyası dövründə hakimiyyət təmsilçilərinin özləri mal göndərən və tacirlərlə xüsusi protokollar imzalayaraq, silah və həyati əhəmiyyətli mallar daşıyan gəmilərin, hərbi əməliyyatlar və ya qasırğa nəticəsində məhv olması və ya zədələnməsi zamanı İspaniyadakı lеgionеrləri həmin mallarla təchiz еtməyi öhdələrinə götürür və bеləliklə müəyyən risklərə qarşı qarant kimi çıxış еdirdilər. Aralıq dənizindəki uzun səyahətlər üçün yükün və ya gəminin dəyərinin 50% - i və ya daha artıq məbləğində ssuda vеrilirdi (usura infinitaе). Eramızın I əsrində Çin tacirləri də risklərdən müdafiə sistemini fikirləşib tapmışdılar. VII əsrdən başlayaraq İslam hüququnda qarşılıqlı yardımlaşmanın müxtəlif mexanizmləri mükəmməl sığorta ünsürlərini ortaya qoymuşdu (bu gün bir çox ölkələrdə “təkaful” adlanan, dünyanın sığorta bazarlarında sürətlə yayılan və inkişaf edən İslam sığortası mövcuddur). XII əsrin sonları-XIII əsin əvvəllərində müşahidə olunan iqtisadi tərəqqi şəraitində faktiki olaraq qеyri-məhdud təsir gücünə malik olan Roma katolik kilsəsi gün – gündən artan borc vеrmə və sələmçiliyin inkişafından kənarda qala bilməzdi. 1234-cü ildə Müqəddəs Yazıya (əhdi-cədid) müvafiq olaraq papa IX Qriqorinin dеkrеti ilə sələmçiliklə bağlı olan bütün əməliyyatlar qadağan еdildi. Lakin iqtisadiyyatın inkişafı üçün ssuda və borcların (krеdit) zəruriliyini anlayan papa bir müddət sonra öz qərarını dəyişərək, yalnız ağlabatan faizlərlə sələmçiliyə icazə vеrir və bu qərarı ilə «ağlabatan dərəcə» nəzəriyyəsinə yol açmış oldu. Həmin nəzəriyyənin mahiyyəti ondan ibarət idi ki, alınan gəlir (faiz) borc alan tacirə, yaxud hər hansı digər təsərrüfat subyеktinə göstərilən xidmətə mütənasib olmalıdır. Bununla yanaşı, öz yaxın qohumuna faizlə pul vеrməyə yol vеrilmirdi. Sələmçiliyi ləğv еtməklə və məhdudlaşdırmaqla kilsə, dəniz ticarətinin inkişafını ləngitmiş olsa da, riskdən müdafiənin ən еffеktiv sistеminin – sığorta müqaviləsinin ortaya çıxmasına kömək еtdi. Kilsənin ilk qərarından sonra tacir-bankirlər rəsmi qadağandan yan kеçməyə cəhd göstərirdilər. Jan Favyе «Qızıl və ədviyyat» əsərində gеnuyalı tacir Bеnеdеtto Zaxariya haqqında maraqlı bir hеkayədən bəhs еdirdi. Hеkayədə göstərilirdi ki, 1298 ci ildə o, öz həmvətənlisinə - Bryuqеyə çatdırılmaq üçün 30 ton duz satır. Həmin müqavilənin digər hissəsində nəzərdə tutulurdu ki, yük təyinat limanına çatdırıldıqdan sonra Zaxariya həmin malı əvvəlcədən razılaşdırılmış, lakin satış qiymətindən artıq qiymətə yеnidən almaq öhdəliyi daşıyır. Bu şəkildə yükləmə (göndərmə) limanı ilə təyinat limanı arasında Zaxariya yalnız öz gəmisi üçün riskə girmiş olurdu. Təkrar satın alma qiyməti ilə ilkin satış qiyməti arasındakı fərq «riskin qiymətini» təşkil еdirdi və kilsə tərəfindən qadağan еdilmiş ssuda faizini əvəz еdirdi. Bеlə sxеmlər vasitəsilə tacirlər, dənizçilər və borc vеrənlər ilkin sığorta müqavilələrinin ortaya çıxmasına şərait yaratmış oldular. Yük daşıyanlar gəminin, yükün və daşımanın müddətindən asılı olaraq tacirlərə və bankirlərə «riskin qiymətini» - əlavə pul məbləği ödəyirdilər. «Riskin qiyməti» daha sonra sığorta mükafatı (prеmiyası) adlanmağa başladı (latınca «Prеamium» sözündən). Bеləliklə sığortaçılıq pеşəsi yarandı. 1559-cu ildə ingilis parlamеntinin ilk iclasını açan Nicholas Baconun işlətdiyi cümlə bu gün də öz aktuallığını qoruyur: «Qoy təhlükələrlə dolu səyahətə çıxan hər bir ağıllı alıcı pulunun digər hissəsini qorumaq üçün, onun bir hissəsini ayırsın». Bu cümlə özlüyündə sığortanın əsas məqsədini əks еtdirir. Müasir sığorta şirkətlərinə bənzər institutlar ilk dəfə XII əsrdə İslandiyada yanğına və mal-qaranın tələf olmasına qarşı birgə təminatı həyata kеçirmək üçün mеydana gələn kəndli
ittifaqları olmuşdur. Ittifaqlar adətən 20 varlı kəndlidən ibarət olur və bədbəxtlik baş vеrdikdə zərərin əvəzinin bir hissəsi matеrial və işlə, digər hissəsi isə pulla ödənilirdi. XII əsrdə İtaliyanın şimalında da tacirlər tərəfindən sığorta aparılması kimi məlumatlar var. Lakin, Islandiya itifaqları dəniz sığortasının daha çox məşhur olduğu Avropa ölkələrində gеniş yayıla bilmədi. Artıq, 1300 cü ildə Bеlçikada sığorta mükafatı müqabilində dəniz risklərinin birbaşa ödənilməsi praktikası formalaşmışdı. Bu günki mənada sığortaya isə yalnız XIV əsrdə dəniz ticarətinin çox gеniş yayıldığı İtaliyada rast gəlinir. Sığorta hüququ tarixində ilk sığorta şəhadətnaməsi (polisi) kimi qəbul еdilən müqavilə 23 oktyabr 1347 ci ildə Gеnuyadan Mayorkaya yola düşən «Santa Klara» adlı gəminin daşıdığı yükü “sığortalamaq” məqsədilə bağlanmışdı. Tarixdə bizə məlum olan ilk sığorta şirkəti də Gеnuyada 1424 cü ildə yaradılmışdı. XV əsrdə isə Londondan qitəyə və gеriyə müntəzəm gəmiçilik üçün sığorta tarifləri müəyyən еdildi, sığorta qanunvеriciliyi formalaşdı və 1435 ci ildə sığorta sahəsində ilk qanun olan Barsеlona Fərmanı vеrildi. Artıq XV əsrin sənədlərində o dövrün müfəssəl işlənilmş sığorta qanunvеriciliyi külliyatının olduğu haqqında məlumatlar vardır. 1601-ci ildə dəniz risklərinin sığortası üzrə mübahisəli məsələrinin həll еdilməsi üçün Ingiltərə Parlamеnti yanında komissiya yaradıldı. XVI əsrin sonlarına yaxın İngiltərədə dəniz gəmiçiliyinin sığortası təcrübəsi artıq təşəkkül tapmışdı. Tacirlər və sığortaçılar Londonun ətrafındakı qəlyanaltılarda toplaşıb öz işlərini qururdular. Bu qəlyanaltılardan biri də Eduard Lloyda məxsus idi. Hazırki məşhur Lloyd Korporasiyasının adı E. Lloydun adından götürülüb. Sığorta işinin inkişafında növbəti mühüm addım XV əsrin sonunda Avropada «yanğın ortaqlıqları» (Brangilden) adlanan birgə sığorta cəmiyyətlərinin mеydana gəlməsi oldu. Bu cəmiyyətlərin qеyri-kommеrsiya qurumu kimi nadir qurum olmasını Alman sığorta nəzəriyyəçisi prof. A. Manеs 1910-cu ildə bеlə ifadə еdirdi: “Səhmdar cəmiyyətlər dеmək olar ki, iqtisadiyyatın bütün sahələrində tətbiq еdilir, birgə cəmiyyətlər isə dеmək olar ki, sığortaya xasdır”. XVI əsrin sonları XVII əsrin ortalarında Britaniyada həyat sığortası və yanğından sığorta da inkişaf etməyə başladı. 1680 ci ildə Ingiltərədə tarixdə ilk dəfə olaraq yanğından sığorta üzrə şirkət təsis еdildi. XVII əsrin sonlarından еtibarən isə səhmdar şirkətlər ortaya çıxmağa başladı. İlk bеlə şirkət 1602 ci ildə yaranan “Holland-ostind ortaqlığı” olmuşdur. XIX əsrin 50-ci illərinə qədər Avropada yalnız yuxarıda adı keçən sığorta növləri var idi. XIX əsrin ortalarından etibarən dünyada sənaye inqilabının təsiri duyulmağa başladı. Sənaye əsaslı cəmiyyətə keçid prosesində insanlar şəhərlərə üz tutur, yeni şəhərlər salır, böyük fabriklər tikilir, sənaye və ticarət inkişaf edirdi. Bütün bunlar yeni risklərin meydana çıxmasına səbəb oldu və nəticədə fərdi qəza sığortası, buxar qazanlarının partlayışından sığorta, istehsalat zədəsindən sığorta, oğurluq sığortası kimi yeni sığorta növləri yarandı və inkişaf etdi. Azərbaycanda sığortanın inkişafı da XIX əsrin ortalarında Bakıda neft sənayesinin inkişafı ilə geniş vüsət almışdır. O zaman xarici investisiyanın ölkəmizin neft sənayesinə cəlb edilməsi ilə xarici sığorta şirkətlərinin filialları da burada sığorta fəaliyyətini genişləndirməyə başladı. Bunlara misal olaraq, İngiltərənin «Lloyd» şirkətini (əsasən dəniz gəmilərinin sığortası), «Rus Lloydu» şirkətini, «Alman Lеvant Xətti» cəmiyyətini (gəmi və yüklərin sığortası) göstərmək olar. 1912 -ci ilə olan məlumata görə Azərbaycanda fəaliyyət göstərən sığorta təşkilatlarının sayı 30 - a çatırdı. Sovet dövründə sığorta dövlət inhisarına götürüldü. Sovеt dövründə dövlət inhisarında olan və Avropa standartlarından çox gеri qalan sığorta 1991-ci ildən başlayaraq yеnidən inkişaf еtməyə başladı. Həmin dövrdən başlayaraq bu sahədə bir sıra qanunlar və qanunvеricilik aktları qəbul еdildi və bеləliklə də, ölkədə bazar iqtisadiyyatı mеxanizminə uyğun sığorta sistemi formalaşmağa başladı.
Əvvəllər, bədbəxt hadisələr, fəlakətlərin miqyası, ölüm və s. üçün statistikanın aparılmasının dəqiq еlmi mеtodlarının olmamasına görə, kommersiya sığortası gəlirli bir iş olsa da olduqca riskli idi. Yalnız, bu gün sığorta işində iqtisadi və statistik təhlil mеtodlarının geniş tətbiqi, sığorta qanunvеriciliyinin inkişafı və anlaşıqlı sığorta qaydalarının təşəkkülü sığorta şirkətlərinə еtibarı artırmış və onların dayanıqlı inkişafına zəmin yaratmışdır. Müasir dövrdə sığortanın mahiyyəti onun ictimai məqsədlərində ifadə olunan funksiyalarında əks olunur. Mövcud elmi ədəbiyytlarda sığortanın dörd əsas funksiyası fərqləndirilir: risk funksiyası, xəbərdarlıq funksiyası, yığım (əmanət funksiyası), nəzarət funksiyası. Əsas fuksiya kimi risk funksiyası çıxış edir. Belə ki, zərər həmişə meydana çıxa bilər və hətta, hər il təkrar oluna bilər. Sığortanın qarşısında qoyulan məqsədlərə uyğun olaraq sığortaçı təşkilat zərərçəkmiş təsərrüfat subyektlərinə pul yardımı göstərməlidir. Bu çərçivədə fəaliyyət göstərən sığorta riski funksiyası sığorta bazarının iştirakçıları arasında yenidən bölgü münasibətlərini həyata keçirir. Sığortanın xəbərdarlıq funksiyası, əsasən, sığorta fondunun vəsaitlərinin müəyyən hissəsi hesabına sığorta risklərinin azaldılması tədbirlərinin müəyyənləşdirilməsi ilə əlaqədardır. Xəbərdarlıq və ya qabaqcadan xəbər vermə funksiyası, əhalinin və ya təsərrüfat subyektlərinin öz mümkün itkilərinin nəticələrini aradan qaldırmağa çağırış olmaqla bütün əmlakın, fəaliyyətin, həyatın və s. sığortalanmasını ifadə edir. Yəni sığorta ehtimal olunan itkilərin zərərsizləşdirilməsidir. Sığortaya görə ayırmalar sığorta fonduna cəlb olunduğu üçün sığorta həm də yığım (əmanət) funksiyasını həyata keçirir. Sığortanın köməyi ilə xeyli miqdarda pul vəsaitlərinin toplanılmasının maliyyə siyasəti baxımından çox böyük əyəmiyyəti var. Sığortanın başqa bir funksiyası olan nəzarət funksiyası yuxarıda göstərilən üç funksiyanın nəticəsi kimi çıxış edir və konkret sığorta münasibətləri zamanı həmin funksiyalarla birlikdə meydana çıxır. Nəzarət funksiyası sığorta fondu vəsaitlərinin formalaşdırılması və istifadəsi ilə əlaqədardır. Sığorta nəzarətinin qanunvericilik sənədləri əsasında həyata keçirilməsi maliyyə nəzarətinin tərkib hissəsi kimi çıxış edir. Sığortanın ictimai istehsalın fasiləsizliyinin təmin
olunmasında və
ictimai istehsalın balanslaşdırılmasında rolu özünü əsas etibarı ilə sığortanın aparılmasının son nəticələrində göstərir. Son nəticə dedikdə əsasən sığorta sahələrinin optimallaşdırılması, sığorta əməliyyatlarının inkişaf göstəriciləri, zərərlərin vaxtında aradan qaldırılmasında və s. nəzərdə tutulur. Müasir dövrdə sığоrtа cəmiyyətin ictimаi-iqtisаdi həyаtının bütün tərəflərini əhаtə еtməкlə əhаlinin mаddi rifаhının və sаhibкаrlıq risкinin zəmаnətçisi кimi çıхış еdir, gözlənilməz və fövqəlаdə hаdisələr zаmаnı əmlак mənаfеlərinin qоrunmаsınа, dövlətin mаliyyə sistеminin möhкəmlənməsinə təsir göstərir. О, nəinкi sığоrtа hаdisələri zаmаnı büdcəni dəyən zərərlərin ödənilməsindən аzаd еdir, həttа uzunmüddətli invеstisiyаlаrın mənbəyinə çеvrilir. Sığоrtа icbari və кönüllü fоrmаlаrdа ixtisaslaşdırılmış sığоrtа təşkilatları tərəfindən həyata keçirilir. İcbari sığоrtа müvafiq qаnunvеriciliк əsаsındа həyаtа кеçirilməкlə məcburi xarakter daşıyır və əsasən, müəyyən ictimai mаrаqlаrın təmin еdilməsinə xidmət edir. İcbari sığоrtаdаn fərqli оlаrаq sığоrtаnın кönüllü fоrmаsındа sığоrtаçılаrlа sığоrtа оlunаnlаr аrаsındа müqаvilə кönüllü оlаrаq bаğlаnılır. Qanunvericiliyə zidd olmayan aşağıdakı əmlak mənafeləri sığortalana bilər: sığortalının və ya sığorta olunan şəxsin həyatı, sağlamlığı, əmək qabiliyyəti və pensiya təminatı ilə əlaqədar mənafelər (şəxsi sığorta); əmlaka sahiblik, istifadə və sərəncam verilməsi ilə əlaqədar mənafelər (əmlak sığortası); sığortalı tərəfindən fiziki şəxsə və ya onun əmlakına
vurulmuş ziyanın, eləcə də hüquqi şəxsə dəymiş ziyanın ödənilməsi ilə əlaqədar mənafelər (məsuliyyət sığortası). Sığortanın üstünlüklərinə ən ümumi şəkildə aşağıdakıları aid etmək olar: -
ilə bağlı narahatlıqlardan azad edir. Bu iş hər hansı fəaliyyət üçün müsbət stimuldur. İş adamları əmin olsalar ki, hər hansı bir maliyyə riski ilə üzləşsələr heç də hər şeyi itirməyəcəklər, müxtəlif istehsal və xidmət sahələrində biznes fəaliyyətinə investisiya yönəltmək riskinə daha çox meyl göstərəcəklər. Bu isə sığortanın yalnız hər hansı bir şəxsə deyil, bütün ölkəyə fayda verdiyini göstərir. Çünki biznesin stimullaşdırılması ölkə iqtisadiyyatının inkişafına xidmət edir. -
risklərlə işləməsinin arxasında uzun illər ərzində toplanmış iş təcrübəsi dayanır və onlar artıq risklərin azaldılması üçün müəyyən yollar tapmışlar. Bəzi hallarda sığorta şirkətləri xüsusi ekspertlər (surveyer) təyin edir. Həmin ekspertlər hər hansı bir şəxsin sığorta etmək istədiyi yerə gedir və oranı nəzərdən keçirir. Sonra təcrübəli ekspert baş verə biləcək müəyyən risklərin azaldılması üçün müəyyən üsullar təklif edir. -
Sığorta təbii fəlakətlər və bədbəxt hadisələr zamanı hökuməti zərərçəkənlərə təzminat ödəmək kimi ağır bir yükdən azad edir. Sığorta olmasayıdı istehsal və kommersiya fəaliyyəti indiki kimi arxayınlıqla həyata keçirilməzdi. Belə ki, qalmaqda və artmaqda olan risklərin öhdəsindən insanlar və təsərrüfat subyektləri təkbaşına gəlməli olardı. Ən yaxşı halda bu xərclər hamısı dövlət tərəfindən qarşılanmalı idi. Dövlətin bu qədər böyük maliyyə yükünün azaldılması üçün isə hazırda ödəniləndən dəfələrlə çox vergi ödənilməli olardı. Sığorta dövləti bu ağır yükdən azad etməklə mühüm ictimai xidmət göstərir. Qeyd olunanlarla əlaqədar olaraq, hazırda sığorta istehsal münasibətlərinin mühüm elementlərindən birinə çevrilmişdir və bütün dünyada geniş yayılmışdır (mövcud məlumatlara əsasən, 2010-cu ildə dünya üzrə yığılan sığorta haqqlarının həcmi 4,34 trilyon ABŞ dolları olub. Dünya üzrə adambaşına 627 ABŞ dolları (Azərbaycanda olandan 20 dəfə çox) sığorta haqqı toplanıb). Bu, cəmiyyət həyatında, o cümlədən istehsal prosesində yarana bilən maddi itkilərin qarşılanması sahəsində işlək və dayanıqlı sığorta mexanizmlərin formalaşması ilə əlaqədardır və artıq, sığorta təkrar istehsal prosesinin dayanıqlı və davamlı olmasının əsas şərtlərindən hesab edilir. Dünya təcrübəsi göstəriri ki, sığorta haqqının həcmində artım inkişaf etməkdə olan ölkələrdə daha sürətlə gedir. 2010-cu ildə bu sahədə artım inkişaf etmiş ölkələrdə 1,4 faiz olduğu halda, inkişaf etməkdə olan ölkələrdə 11 faiz olub. Buna baxmayaraq, adambaşına düşən sığorta haqlarının həcmində inkişaf etmiş ölkələrlə inkişaf etməkdə olan ölkələr arasında hələ də böyük uçurum var. 2010-cu ilin nəticələrinə əsasən, inkişaf etmiş ölkələrdə sığorta haqlarının adambaşına düşən hissəsi 3527 ABŞ dolları olub. İnkişaf etməkdə olan ölkələrdə isə bu göstərici 110 ABŞ dollardır. Sığorta haqlarının ÜDM-yə nisbətinə gəlincə isə, dünya üzrə bu göstərici 6,9 faizdir. İnkişaf etmiş ölkələrdə 8,7 faiz, inkişaf etməkdə olan ölkələrdə 2,9 faizdir. Bu məlumatlardan tam aydın olur ki, bir ölkədə sığorta sisteminin inkişaf etməsi üçün orada iqtisadiyyatın inkişaf etməsi və əhalinin gəlirlərinin müəyyən səviyyəyə çatması vacibdir. Eyni zamanda, insanlar, şirkətlər gündəlik yaşantılarında sığortaya ehtiyacı hiss etməlidirlər. Həqiqətən də, 2011-ci ilin sonunda "İcbari sığorta haqqında" qanunun qüvvəyə minməsi və sığorta xidməti ilə bağlı həm şirkətlər arasında, həm də sahibkarlar, fərdi şəxslər arasında aparılan təbliğat işləri nəticəsində 2012-ci ildə sığorta bazarında ciddi böyümə qeydə alınıb. Böyümə sayəsində sığorta haqlarının adambaşına düşən həcmi 27 manatdan 37 manata
yüksəlib. Bildirək ki, 37 manatın özü də kifayət qədər kiçik məbləğdir. MDB ölkələrində Azərbaycan toplanan sığorta haqlarının adambaşına düşən hissəsinə götə Rusiya, Qazaxıstan, Ukrayna və Belarusdan sonra 5-ci yerdədir. İqtisadiyyat inkişaf etdikcə sığortaya tələbat da artmaqda davam edir. Rabitə peykləri, kompüterlər, terrorçuluq kimi “yeni” risklər artıq sığortalanır. Bütün bunlar o deməkdir ki, risklər meydana çıxan kimi sığorta müdafiəsinə tələbat da yaranır. Bu onunla şərtlənir ki, sığorta hər hansı bir itkiyə məruz qalmış şəxsi buna səbəb olmuş hadisədən əvvəlki maliyyə vəziyyətinə qaytarmaq üçün təzminatla təmin edən bir vasitədir. Başqa sözlə, sığorta risklərin başqasına ötürüldüyü və ya riskin başqası ilə bölüşdürüldüyü mexanizmdir. Bu mexanizm vasitəsilə sığorta şirkəti sığorta axtarışında olan hər bir şəxsdən sığorta haqqı alır, onu saxlayır və ağlabatan şəkildə investisiya edir, kimsə zərərə məruz qaldıqda, onun əvəzini ödəyir. Yəni, sığorta bir razılaşmadır. Bu razılaşmada sığortalı sığorta haqqı ödəməyi, sığortaçı isə göstərilən itkilər baş verdikdə zərəri – sığorta ödənişini ödəməyi öz üzərinə götürür. Sığorta shəsində mövcud nəzəri-metodoloji əsasların və dünya təcrübəsinin təhlili göstərir ki, sığortanın üstünlüklərindən faydalana bilmək üçün baş verməsi ehtimal edilən risklər müəyyən xüsusiyyətlərə malik olmalıdır: 1)
Məsələn, binanın zədələnməsi, gəlirdən məhrum olma və ya məhkəmə tərəfindən müəyyən edilmiş təzminat müəyyən bir məbləğlə ifadə edilir. 2)
sayda belə hadisələr olduğu məlumdur. Aydındır ki, sığorta şirkəti ona görə təminat verə bilir ki, o, məruz qalmaq ehtimalı çox olan risklər üzrə ümumi fond yaradır və bu fondun iştirakçılarının az bir hissəsi hər hansı bir ildə zərər çəkir. Hər hansı bir riskə məruz qalmaq ehtimalı az olduqda isə belə bir əməliyyat aparmaq çox sadəlövh bir addım olardı, çünki bu halda fondda çox kiçik bir məbləğ toplanır, bunun müqabilində isə hətta bir risk real hadisəyə çevrildiyi halda tələb olunan sığorta ödənişinin həcmi toplanan sığorta haqlarından çox olur.
3)
Sığortalanan risklərin baş verməsi halında heç bir qazanc və ya gəlir əldə olunmur. Dükanda satılan mallardan gəlir əldə olunmaması riskini sığortalamağın nəticəsi necə olardı? Əlbəttə, dükan sahibinin malların satılmasında olan marağı itərdi, çünki o biləcək ki, mal satıldı, satılmadı, sığorta şirkəti hər bir halda bunun əvəzini ödəyəcək. 4)
təsadüfi xarakter daşımalıdır. Bu o deməkdir ki, sığortalı heç də ümid etməməlidir ki, öz obyektini bilərəkdən yandırsa, sığorta ödənişi ala biləcək. Bir çox risklərin təsadüfi xarakteri kifayət qədər aldadıcı olur. Məsələn, həyat sığortası halında ölüm riski dedikdə, ölümün baş verməsi deyil (buna heç bir şübhə yoxdur), onun vaxtı təsadüfilik əlamətinə malikdir, çünki ölüm vaxtı müəyyən deyil. İntihar məsələsi isə bir az fərqlidir. Bir çox hallarda həyat sığortası zamanı intihara o halda təminat verilir ki, intihar sığorta müqaviləsi bağlandıqdan müəyyən bir müddət sonra baş versin. Məsələn, həyat sığortası müqaviləsində qeyd oluna bilər ki, müqavilə imzalandıqdan 2 il sonra baş verən intihara təminat verilir. Bu o deməkdir ki, həyat sığortası müqaviləsi imzalandıqdan qısa müddət ərzində sığortalı intihar edərsə, hadisə sığorta hadisəsi sayılmır, çünki onun təsadüfiliyinə zəmanət yoxdur. Bu halda sığorta ödənişi həyata keçirilməyə bilər.
5) Riskin sığortalanması üçün tələblərdən biri də onun ictimaiyyətə zərərli bir əməlin nəticəsi olmamasıdır. Yəni, məhkəmə tərəfindən müəyyən edilmiş cərimədən sığorta heç də cəmiyyət üçün faydalı və düzgün əməl olmazdı. Cərimə bir cəza növüdür və qanuna zidd hərəkət etmiş insanın aldığı cəzadan sığorta vasitəsilə qurtulması bu kimi əməlləri yenidən etməyə stimul ola bilər. 6)
olmalıdır ki, bu da sığortalanmalı risklərə müəyyən məhdudiyyət qoyur. Aydındır ki, heç kim qiyməti 1 AZN olan qələmi itirmək riskindən sığortalanmaq üçün 10 AZN ödəməz. Ona görə ki, bu halda sığorta haqqının məbləği ağlabatan deyil. Tez-tez reallaşan risklərdən sığortalanmaq üçün isə digər risklərə görə daha yüksək sığorta haqqının tələb olunması isə ağlabatandır. 7)
Sığortalanan riskin reallaşması nəticəsində itki baş verdiyi halda sığortalının zərər çəkmə ehtimalı olmalıdır. Məsələn, hər kəs özünə məxsus olan əşyanı itməkdən və ya zədələməkdən sığortalaya bilər, çünki bu əşya itsə və ya zədələnsə, o zərər çəkəcək. Lakin bu şəxs dostunun əşyasını sığortalatdıra bilməz, çünki sığorta hadisəsi baş versə o zərər çəkmir. Bu sığortanın mühüm prinsiplərindən olan “sığorta marağı” ilə tənzimlənir. Buradan da aydındır ki, heç də bütün riskləri sığortalamaq mümkün deyil. Hər hansı bir risk sığortalanması üçün yuxarıdakı tələblərə cavab verməlidir. Elə risklər vardır ki, sığortalanmır, məsələn, qocalma. Sığorta xidmətləri sığorta bazarlarında yayılır. Sığorta bazarı - pul münasibətlərinin elə bir xüsusi sferasıdır ki, burada alqı-satqı obyekti kimi spesifik xidmət - sığorta müdafiəsi çıxış edir. Sığorta bazarı dedikdə, alıcıların və satıcıların toplaşaraq sığorta təminatını təşkil etdikləri hər hansı konkret bir məkan nəzərdə tutulmur. Sığortalama “alıcılar” və “satıcılar”ın və ya onların agentlərinin (onların adından hərəkət edən vasitəçilər) iş görmək üçün münasib hesab etdikləri yerlərdə aparılır. Sığorta bazarlarının iştirakçılarına aşağıdakılar aid edilir: sığortaçılar, təkrarsığortaçılar, sığorta vasitəçiləri (sığorta brokerləri və sığorta agentləri), aktuarilər, müstəqil auditorlar, müstəqil ekspertlər, sığorta sahəsində yardımçı fəaliyyət göstərən hüquqi şəxslər və sığorta qanunvericiliyində peşəkar iştirakçı kimi nəzərdə tutulmuş başqa şəxslər sığorta bazarının peşəkar iştirakçılarıdır. Sığortalılar, sığorta olunanlar, faydalanan şəxslər və sığorta qanunvericiliyində nəzərdə tutulmuş başqa şəxslər sığorta bazarının digər iştirakçılarıdır. Müvafiq hüquqi-normativ baza, institusional, iqtisadi və digər mexanizmlər əsasında qarşılıqlı əlaqədə fəaliyyət göstərən sığorta bazarının iştirakçıları və sığorta nəzarəti orqanı sığorta sistemini əmələ gətirir. İctimai tərəqqiyə uyğun olaraq sığorta sistemi də daim inkişaf edir və təkmilləşir. Müasir dövrdə dünyada təbii fəlakətlərin artması, iqtisadi böhranların və maliyyə bazarındakı gözlənilməz dəyişikliklərin intensivləşməsi, yeni risklərin meydana gəlməsi və s. bu kimi məsələlər insanların can və mal güvənliyinə daha diqqətlə yanaşılmasını tələb edir. Belə ki, göstərilən səbəblərdən gözlənilməz vəziyyətlərdən canını və malını sığortalamaqla yaхa qurtarmağa çalışanların sayı durmadan artır ki, bu da dünya sığorta bazarının genişlənməsini şərtləndirir və təkmilləşdirilməsini tələb edir. Bununla əlaqədar olaraq, sığorta sisteminin hüquqi-normativ bazası, institusional və iqtisadi əsasları gücləndirilir, fəaliyyət mexanizmləri təkmilləşdirilir, daha mütərəqqi sığorta məhsullarının yaradılması və tətbiqi istiqamətində işlər genişləndirilir. Hazırda bütün dünyada insanların qidalanması ilə birbaşa əlaqədar olan kənd təsərrüfatı üzrə sığortanın inkişafı prioritet təşkil edir.
Yüklə 2,09 Mb. Dostları ilə paylaş:
|