AZƏrbaycan respubl kasi təhs L naz rl y azərbaycan döVLƏt qt sad un vers tet
Yüklə 0,6 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Cədvəl 2.1.1. Müəssisə və təsərrüfat təşkilatlarının mənfəəti (mln.manat) LLƏR Məbləğ 2000
539,9 2005
2133,1 2006
2741,3 2007
14070,2 2008
22829,8 2009
13933,9 2010
191112,1 2011
26364,2 2012
26462,6 2013
25636,5 Azərbaycanın statistik göstəriciləri. Bakı, 2011, 2014. Müəssisələrin və təsərrüfat təşkilatlarının mənfəətinin dinamikası yuxarıdakı cədvəl məlumatları ilə xarakterizə olunur. Cədvəl məlumatlarından göründüyü kimi, mənfəətin həcmi 2000-ci ildəki 539,9 mln.manatdan 2013-cü ildə 25636,5 mln.mana çatmışdır. Lakin 2013-cü ildəki məbləğlə, 2011-2012-ci illərdəki mənfəət məbləğinin müqayisəsi isə 2011, 2012-ci illərdəki mənfəət məbləğinin 26364,2 mln.manatdan 2012-cü ildə 25636,5 mln.manata qədər azaldığını göstərir ki, bunu da qənaətbəxş hesab etməe olmaz. Mənfəət formasında müəssisənin maliyyə nəticəsi – maliyyə resurslarının əsas hissəsini təşkil edir. Maliyyə nəticəsi – xərclərin maliyyələşdirilməsi nəticəsində yaranır. Bütün xərclərin müəssisə hesabına ödənilməsi təsərrüfatın maliyyə vəziyyəti və maliyyə sabitliyi üçün əsasdır. Maliyyə nəticəsi – maliyyə resurslarının təzahürünün kateqoriya formasıdır. 33 Maliyyə nəticəsi – maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətinin məqsədi funksiyası kimi də çıxış edir. Maliyyə-təsərrüfat fəaliyyəti prosesində müəssisə, firma və şirkətlər müxtəlif məqsədlər qarşıya qoya bilərlər. Bütün məqsədlər obyektiv və qanunauyğun şəkildə bu və y digər maliyyə nəticəsinin alınması ilə əlaqədardır. Müəssisənin əsas məqsədi maksimum səviyyədə maliyyə nəticəsi ildə etməkdir. Belə maliyyə nəticəsinin əsas forması kimi balans mənfəəti çıxış edir.
qtisadiyyatın ayrı-ayrı sahələrinin müəssisə və təsərrüfat təşkilatlarının mənfəəti (mln.manat)* Sahələr 2005 2010 2011 2012 2013 CƏM
21133,1 19112,1
26364,2 26462,6 25636,3 O cümlədən:
Sənaye 1183,4 17655,2
24730,5 24422,3 23808,1 Kənd təsərrüfatı 7,0 32,4
41,9 27,9
28,2 Nəqliyyat 401,2 191,1
125,1 125,3
132,0 Rabitə
180,1 308,8
333,1 396,6
397,5 Tikinti
127,9 229,3
439,3 548,0
455,4 Ticarət
140,9 248,5
157,8 189,0
134,6 *Azərbaycanın statistik göstəriciləri. Bakı, 2014
Cədvəl məlumatları Azərbaycan Respublikasında müəssisələrin və təsərrüfat təşkilatlarının 2005-2013-cü illərdə mənfəətin həcmini xarakterizə edir. Belə ki, iqtisadiyyatın ayrı-ayrı sahələrində məsələn, sənayedə, rabitədə, tikintidə 2005-ci illə müqayisədə 2013-cü ildə mənfəətin həcminin artımı baş verib. Lakin kənd təsərrüftında nəqliyyatda və ticarətdə isə 2005-ci illə müqayisədə 2013-cü ildə mənfəətin həcmi azalmışdır ki, belə vəziyyəti də qənaətbəxş hesab etmək olmaz. Balans mənfəətini müəssisə satışdan (Sənaye xarakterli məhsul, iş və xidmət), sair satışdan (qeyri-sənaye xarakterli məhsul, iş və xidmətlər), əsas fondların
34 satışından, satışdaneənar əməliyyatlardan (gəlirlərlə xərclər arasındkı fərq kimi) ə ldə edilən mənfəət hesabına formalaşdırır. Bazar münasibətləri şəraitində müəssisənin maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətinin məqsədi onun maliyyə vəziyyəti ilə müəyyən edilir. Müəssisənin qeyri-kafi maliyyə vəziyyəti onun qarşısında maliyyə vəziyyətini yaxşılaşdırmaq məqsədini qoyur. Statistik məlumatlar hələ də iqtisadiyyatda bir çox zərərlə işləyən müəssisələrin mövcudluğunu xarakterizə edir.
Müəssisə və təşkilatların fəaliyyətinin maliyyə nəticələri (mln.manat)
Zərər 2010 2013 2010 2013 Cəmi:
19112,1 25636,5
845,3 1634,8
O cümlədən:
Kənd təsərrüfatı 32,4 28,2
4,7 12,3
Sənaye 17655,2
23808,1 600
1070,3 Tikinti
229,4 455,4
42 164,1
Ticarət 248,5
134,6 16
115,4 Nəqliyyat 191,1 132
92 103,7
*Azərbaycanın statistik göstəriciləri. Bakı, 2011, 2014.
Müəssisə və təşkilatların fəaliyyətinin maliyyə nəticələrini xarakterizə edən cədvəl məlumatlarından göründüyü kimi, 2010-cu illə müqayisədə 2013-cü ildə iqtisadiyyatda mənfəətin həcmi 19112,1 mln.manatdan 25636,5 mln.manata çatdığı halda, zərərlərin həcmi isə əksinə, 2010-cu ildəki 845,3 mln.manatdan 2013-cü ildə 1634,8 mln.manata çatmışdır ki, belə vəziyyəti də qənaətbəxş hesab etmək olmaz. Zərərlərin həcminin artımı iqtisadiyyatın bütün sahələrinə aiddir.
35 Müəssisənin maliyyə vəziyyətini yaxşılaşdırmaq üçün birinci planda ödəməqabiliyyətini möhkəmləndirmək və balansın likvidliyini təmin etmək lazımdır. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, müəssisənin maliyyə sabitliyini və ya daha geniş məna kəsb edən maliyyə vəziyyətini ancaq balansdakı mənfəət və ya zərərlə ə laqələndirmək olmaz. Müəssisənin maliyyə fəaliyyəti anlayışı maliyyədən daha genişdir. Yəni, maliyyə fəaliyyəti ancaq müəssisə maliyyəsini əhatə etmir, yəni, müəssisənin maliyyə fəaliyyəti pul hesablaşmalarının təmin edilməsini, pul gəlirlərinin alınması və xərclərin maliyyələşdirilməsi, pul yığımının və maliyyə resurslarının formalaşması və bölüşdürülməsi ilə əlaqədar əməliyyatları əhatə edir. Müasir dövrdə müəssisələrin çoxtərəfli maliyyə fəaliyyəti plan-proqnoz, cariv ə operativ maliyyə sənədləri əsasında həyata keçirilir. Müəssisələrdə planlaşmanın, tənzimlənmənin və nəzarətin obyektlərini uyğun göstəricilərdə materiallaşdırılmış pul və maliyyə münasibətləri təşkil edir. Müəssisənin maliyyə fəaliyyətinin əsas obyektləri onun maliyyəsinin məzmununu təşkil edən müxtəlif pul-maliyyə münasibətlərindən ibarətdir. Hər bir müəssisənin maliyyə fəaliyyəti müəyyən ölçüdə pul-maliyyə ə məliyyatlarının baş verməsi ilə əlaqədardır, yəni, pul vəsaitinin şərəkəti ilə müşayiət olunan praktiki fəaliyyətdən irəli gəlir. Müəssisənin maliyyə fəaliyyətinin əsas istiqamətini pul fondlarının formalaşması və istifadəsi təşkil edir. Ona görə ki, bu pul fondları vasitəsilə müəssisənin istehsal-təsərrüfat fəaliyyəti təmin edilir, sadə və geniş təkrar istehsal həyata keçirilir.
.
planlaşdırılması sistemi təşkil edir. Maliyyə planlaşdırılmasına daxildir: - müəssisənin ayrı-ayrı bölmələrinin fəaliyyətinin büdcə planlaşdırılması; - müəssisənin fəaliyyətinin sərbəst (kompleks) büdcə planlaşdırılması.
36 Qeyd olunan bu iki prosesə aiddir: Büdcələrin və onların quruluşunun formalaşmsı; büdcələrin formalaşması və istifadəsi üçün məsuliyyət; büdcələrin təsdiqi və icrasına nəzarət. Müəssisənin fəalyyətinin struktur bölmələrinin büdcə planlaşdırılmsının məqsədi aşağıdakılardan ibarətdir: - maliyyə resurslarına qənaət; - qeyri-məhsuldar xərclərin ixtisar edilməsi; - plan göstəricilərin dəqiqliyinin yüksəldilməsi; - məhsulun maya dəyərinə nəzarət.
1.
Müəssisənin struktur bölmələrinin büdcələrinin hər ay planlaşdırılması xərclər, mənfəət, vergilər və s. haqqında dəqiq göstəriciləri müəyyən edir; 2.
Aylıq büdcələr çərçivəsində müəssisənin struktur bölmələri əmək haqqı fondu üzrə qənaətin xərclənməsində böyük sərbəstliyə malikdirlər ki, bu da işçilərin maddi marağını artırır; 3.
Büdcə planlaşdırılması müəssisədə maliyyə resurslarına qənaət rejimini tətbiq etməyə imkan verir. Məqsədəuyğundur ki, müssisələrdə aşağıdakı ara büdcələr formalaşdırılsın: - əməyin ödənilməsi fondunun büdcəsi; - material xərcləri büdcəsi; - enerjinin istehlakı büdcəsi; - amortizasiya büdcəsi; - sair xərclər büdcəsi; - kreditlərin və istiqrazların silinməsi büdcəsi; - vergi büdcəsi. Ə məyin ödənilməsi fondu ilə büdcəyə və dövlət məqsədli fondlara ödəmələr birbaşa əlaqədadır. 37 Amortizasiya büdcəsi müəyyən dərəcədə müəssisənin investisiya siyasəti ilə ə laqədardır. Amortizasiya fonduna yığılan faktiki amortizasiya ayırmaları müvəqqəti olaraq müəssisədə dövriyyə vəsaiti kimi istifadə oluna bilər. Sair xərclər büdcəsi vacib maliyyə xərclərinə qənaət imkanını verir. Kreditlərin və istiqrazların silinməsi büdcəsi kredit və istiqrazların silinməsi üzrə əməliyyatların yerinə yetirilməsinə imkan verir. Bu əməliyyatlar ödəmələrin plan qrafiki üzrə aparılır. Vergi büdcəsi büdcəyə və büdcədənkənar fondlara vergilərin və məcburi ödəmələrin köçürülməsini nəzərdə tutur və bu büdcə bütün müəssisə üzrə planlaşdırılır. Yuxarıda qeyd edilən büdcələr əsasında müəssisədə icmal büdcə tərtib edilir. cmal büdcə gəlirlər və xərclər hissələrindən ibarətdir. Büdcə formalaşan zaman xərclərin əsas maddələri müəyyən edilir; əmək haqqı, material alınması və s. cmal büdcənin tərtib olunması mənfəətin həcmini müəyyən etməyə imkan verir.
1 Məhsul satışından və sair satışdan gəlir 1 Büdcəyə vergilər 2 Satışdankənar əməliyyatlardan gəlirlər 2 Əmək haqqı 3 Plan ilinin əvvəlinə bank hesablarında vəsait qalığı 3 Dövlət məqsədli fondlara ödəmələr 4 Kreditlər və istiqrazlar 4 Xammal və materialın alınması
6 Kredit və faizlər üzrə ödəmələr
7 Sair xərclər Büdcə kəsiri (xərclərin gəlirlərdən artıqlığı) Büdcənin profisiti (gəlirlərin xərclərdən artıqlığı)
38
cmal büdcənin gəlirləri hissəsi satış planı əsasında müəyyən edilir. Burada müəssisənin hesablarındakı vəsait qalığı nəzərə alınır. cmal büdcənin xərc hissəsi isə vergi ödəmələri, əmək haqqı fondu, material xərci, kreditlərin silinməsi və s. xərclər plan-qrafik əsasında tərtib olunur. Müasir dövrdə müəssisələrdə büdcə planlaşdırılmasının avtomatlaşdırılmış sisteminin tətbiqi təklif olunur. Bu isə müəssisələrdə büdcənin icrası haqqında operativ məlumat almağa və zəruri hallarda büdcələrdə dəqiqləşmə aparmağa imkan verər.
39 §2.2. Müəssisənin maliyyə fəaliyyətinin və maliyyə vəziyyətinin qiymətləndirilməsi – maliyyə siyasətinin hazırlanması üçün əsasdır
Müəssisənin maliyyə fəaliyyətinin müvəffəqiyyətlə idarəolunmasının ən vacib şə rtini onun maliyyə vəziyyətinin qiymətləndirilməsi (təhlili) təşkil edir. Ümumiyyətlə, isə müəssisənin maliyyə fəaliyyçtinin təhlilinin nəticələri maliyyə siyasətinin işlənilməsi və hazırlanması üçün baza sayılır. Müəssisənin maliyyə vəziyyəti – onun maliyyə vəsaitinin formalaşması və istifadəsi proseslərini əks etdirən göstəricilərin məcmuu ilə xarakterizə olunur. Bazar iqtisadiyyatı şəraitində müəssisənin maliyyə vəziyyətini onun fəaliyyətinin son nəticələri əks etdirir.
- maliyyə vəziyyətini xarakterizə edən göstəricilərdəi kənarlaşmaları aşkar etmək; - müəssisənin maliyyə vəziyyətinə təsir göstərən amilləri aşkar etmək; - maliyyə vəziyyətindən kəmiyyət və keyfiyyət dəyişikliklərini qiymətləndirmək; - müəyyən tarixə müəssisənin maliyyə vəziyyətini qiymətləndirmək. Beləliklə, təsərrüfat subyektlərində maliyyə fəaliyyətinin idrəolunması siyasətinin işlənilməsi maliyyə-iqtisadi vəziyyətin təhlili bazasında qurulur. Bu zaman aşağıdakılara xüsusi diqqət yetirilir: - maliyyə təhlilinin metodlarına; - alınmış nəticələrin tədqiqinə; - idarə qərarlarının işlənilməsinə.
hesabatlarının təhlili əsasında aparılır. Eyni zamanda maliyyə əmsallarının hesablamaları da hazırlanır.
40
göstəricilərin öyrənilməsi deməkdir. Məqsəd : - əmlakın tərkibinin müəyyən edilməsi; - müəssisənin maliyyə vəziyyətinin müəyyən edilməsi; - xüsusi vəsaitin formalaşma mənbələrinin müəyyən edilməsi; - borc vəsaitinin həcminin hesabalanması; - məhsul satışından gəlirin həcminin qiymətlindirilməsi. Müəssisənin maliyyə fəaliyyətinin təhlili zamanı faktiki göstəricilərlə müəssisə tərəfindən planlaşdırılan göstəricilər müqayisə edilir və kənarlaşmalar aşkarlanır. Üçüncü təhlil ilin axarına və ilin əvvəlinə mühasibat balansındakə göstəricilərin, eləcə də əvvəlki illərin göstəricilərin müqayisəsi yolu ilə həyata keçirilir. Lakin şaquli təhlil ilə balansın ayrı-ayrı göstəricilərinin ümumi yekun göstəricisində xüsusi çəkisini müəyyən etmək məqsədi ilə aparılır. Müəssisənin maliyyə fəaliyyətinin idarəolunması siyasəti işlənilən zaman analitik işi aparmaq üçün aşağıdakı göstəricilərin hesablanması təklif olunur:
: - ödəmənin ümumi əmsalı; - təcili likvidlik əmsalı; - vəsaitin səfərbərliyə alınmasında likvidlik əmsalı. 2. Maliyyə sabitliyi göstəriciləri : - xüsusi və cəlb olunmuş vəsaitin nisbəti; - xüsusi vəsaitlə təmin olunma əmsalı; - xüsusi dövriyyə vəsaitinin manevr edilməsi əmsalı. 3. Resursların intensiv istifadə olunması göstəriciləri : - təmiz aktivlərin təmiz mənfəət üzrə rentabelliyi; 41 - satılan məhsulun rentabelliyi. 4. şgüzar aktivlik göstəriciləri : - dövriyyə kapitalının dövriyyəsi əmsalı; - xüsusi kapitalın dövriyyəsi əmsalı. II. Uçot siyasətinin hazırlanması: Uçot siyasəti – müəssisədə mühasibat uçotunun aparılmasının metod və üsulları sistemi deməkdir. Uçot siyasəti bütün müəssisələr üçün mühasibat uçotu üzrə əsasnaməyə uyğun həyata keçirilir. Müəssisənin maliyyə – iqtisadi vəziyyətinin təhlilinin nəticələrinə ə saslanaraq uçot siyasətinin bü və ya digər vəziyyətinə uyğun variantlar hesablanılır. Uçot siyasəti üzrə qəbul edilmiş qərarlardan büdcəyə və büdcədənkənar fondlara ödənilən venrgilərin sayı və həcmi, balansın quruluşu və bir sıra maliyyə-iqtisadi göstəricilərin əhəmiyyəti asılıdır.
: - xammal və materialın istehsala silinməsi metodu; - az qiymətli tez xarab olan predmetlərin silinmə variantları; - bitməmiş istehsalın qiymətləndirilməsi metodları; - sürətli amortizasiyanın tətbiqi və s. Beləliklə, müəssisənin maliyyə vəziyyətini aşağıdakı göstəricilər xarakterizə edir: - vəsaitin tərkibi və yerləşdirilməsi; - vəsaitin mənbəinin quruluşu; - kapitalın dövriyyəsinin sürəti; - müəssisənin öz öhdəliklərini vaxtında və tam məbləğdə silinməsi qabiliyyəti; - sair amillər.
42 Nəzəriyyə və təcrübədə müəssisənin maliyyə
vəziyyətini qiymətləndirmək məqsədi ilə göstəricilərin dörd səviyyəsi nəzərdə tutulur: I səviyyəsi: Rentabellik. II səviyyəsi: Bazar sabitliyi; III səviyyəsi: Balansın likvidliyi: IV səviyyəsi: Ödəmə qabiliyyət. Müəssisənin maliyyə fəaliyyətinin idarəolunması üçün maliyyə siyasəti hazırlanılan zaman birinci növbədə onun (müəssisə, firma, şirkət və s.) maliyyə-iqtisadi vəziyyəti təhlil olunmalıdır. Belə ki, müəssisənin maliyyə- iqtisadi vəziyyətinin təhlilinin əhəmiyyətini qiymətləndirmək çox çətindir, çünki, müəssisənin maliyyə siyasətinin işlənilməsi üçün onun maliyyə- iqtisadi vəziyyəti baza kimi çıxış edir. Müəssisənin maliyyə-iqtisadi vəziyyətinin təhlili təsərrüfat fəaliyyətinin təhlilinin bir hissəsini təşkil edir. Müəssisənin maliyyəsinin idarə olunması sistemində maliyyə təhlili maliyyə xarakterizə edən məlumatın toplanması, işlənməsi və istifadəsi üsulunu əks etdirir. • Təhlil obyektinin maliyyə vəziyyətinin obyektiv qiymətləndirilməsi; • Əldə edilən maliyyə vəziyyətinin faktorlarınınv ə səbəblərinin aşkar edilməsi; • Maliyyə sahəsində qərarların hazırlanması və əsaslandırılması; • Maliyyə vəziyyətinin yaxşılaşdırılması üçün ehtiyatların aşkar edilməsi və səfərbərliyə alınması; • Bütün təsərrüfat fəaliyyətinin səmərəliliyinin yüksəldilməsi üçün ehtiyatların səfərbərliyə alınması.
- müəssisənin cari və perspektiv əmlak və maliyyə vəziyyətini qiymətləndirmək;
43 - maliyyə təminatı nöqteyi-nəzərindən müəssisənin mümkün və məqsədəuyğun inkişaf templərini qiymətləndirmək; - mümkün vəsait mənbəini müəyyən etmək və onların səfərbərliyə alınmasının məqsəduyğunluğunun qiymətləndirilməsi; - kapital bazarında müəssisənin vəziyyətini yaxşılaşdırmaq. Maliyyə təhlilinin aparılmasında başlıca məqsəd təsərrüfatın maliyyə fəaliyyətinə qiymət verməkdir. Təcrübədə bəzən müsbət nəticələr təsərrüfatın daxili imkanları hesabına olmayıb, xarici təsirlər vasitəsilə əmələ gəlmiş olur. Müasir dövrdə təsərrüfatlar qarşısında duran əsas məsələ əmək məhsuldarlığını yüksəltmək, əsas fondlardan yüksək nəticə əldə etmək, yəni mütərəqqi texnologiyaya keçmək, xammal və materialların istifadəsini təmin etmək, az məsrəflə çox məhsul istehsal etməkdən ibarətdir. qtisadi təhlil istehsal prosesiqə nəzarət etməkdən ibarətdir. qtisadi təhlil istehsal prosesinə nəzarət etməkdə mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Burada iqtisadi təhlil vasitəsilə təkcə kənarlaşmaların aşkar edilməsi məsələsi deyil, təsərrüfat vahidləri arasında əlaqələrin əlverişli olmasına nəzarət etməkdir. Maliyyə təhlilinin məqsədi təsərrüfat subyektlərinin maliyyə vəziyyətini xarakterihə edən göstəricilərin dəyişməsini aşkar və maliyyə vəziyyətinə təsir göstərən amilləri müəyyən etməkdən ibarətdir. Maliyyə təhlilinin obyektini təsərrüfat subyektinin fəaliyyətinin son iş nəticələri və maliyyə vəziyyəti təşkil edir. Müəssisənin maliyyə vəziyyəti dedikdə onun mənfəəti, rentabelliyi, əsas və dövriyyə fondlarının səviyyəsi və s. başa düşülür. Müəssisənin maliyyəsinin idarə olunmasında maliyyə təhlili ən vacib alətdir. Həmin alət vasitəsilə müəssisənin fəaliyyəti araşdırılır, əsas və dövriyyə kanalından istifadə səviyyəsi müəyyənləşdirilir, müəssisənin maliyyə fəaliyyətini xarakterizə edən göstəricilər, məsələn, mənfəət, maya dəyəri, rentabellik və s. plan məlumatları ilə keçən ilin göstəriciləri müqayisəi edilməklə mənfət və müsbət hallar aşkar edilir. Müəssisənin maliyyə vəziyyətinin təhlili zamanı maliyyə sabitliyi, kreditqabiliyyəti, kapitaldan istifadə, mənfəət və s. haqqında xarakteristika verilir.
44 Beləliklə, təsərrüfat subyektlərində maliyyə fəaliyyətinin səmərəli idarə olunmasının ən mühüm şərtlərindən birini maliyyə vəziyyətinin təhlili təşkil edir. Maliyyə təhlili nəticəsində müəssisənin maliyyə vəziyyəti qiymətləndirilir, ödəmə və kredit qabiliyyəti, debitor və kreditor borclarının vəziyyəti və s. müəyyən edilir. Müəssisə, firma və şirkətlərin maliyyə vəziyyətinin qiymətləndirilməsi maliyyə fəaliyyətinin idarəolunması siyasətinin (maliyyə siyasətinin) işlənilməsi üçün əsas istiqamət hesab olunur. Müəssisənin maliyyə vəziyyətinin qiymətləndirilməsi yolu ilə təsərrüfatın maliyyə fəaliyyətinin nəticələrini xarakterizə etmək olar. Müəssisənin maliyyə vəziyyətinin təhlili bir sıra mərhələləri əhatə edir. Məsələn, maliyyə vəziyyətinin əvvəlcədən qiymətləndirilməsi və hesabat dövründə maliyyə göstəricilərinin dəyişilməsini müəyyən etmək; müəssisənin ödəmə və kredit qabiliyyətinin qiymətləndirmək və s. Maliyyə vəziyyətinin təhlili üçün müəyyən metodlardan və üsullardan istifadə olunur. Məsələn, qruplaşma, müqayisə, maliyyə əmsalları və s. Yuxarıda qeyd odunduğu kimi, müəssisənin maliyyə vəziyyəti bir sıra
resurslarının formalaşması və istifadəsi prosesini xarakterizə edir, bazar münasibətləri şəraitində müəssisənin maliyyə vəziyyəti onun fəaliyyətinin son nəticələrini əks etdirir. Müəssisənin fəaliyyətinin son nəticələri onun işçilərini, dövləti, maliyyə və vergi orqanlarını və s. maraqlandırır.
• Maliyyə vəziyyətinin göstəricilərinin dəyişməsinin aşkar edilməsi; • Müəssisənin maliyyə vəziyyətinə təsir göstərən amillərin aşkar edilməsi; • Maliyyə vəziyyətinin kəmiyyət və keyfiyyət dəyişikliklərinin qiymətləndirilməsi; • Müəssisənin maliyyə vəziyyətinin müəyyən dövrə qiymətləndirilməsi; • Müəssisənin maliyyə vəziyyətinin dəyişilməsi tendensiyasının müəyyən edilməsi.
45
növlərini əhatə edir: 1.
Müəssisənin maliyyə vəziyyətinin ümumi qiymətləndirilməsi və hesabat dövrü üçün onun maliyyə göstəricilərinin dəyişilməsi; 2.
3.
Müəssisənin kredit qabiliyyətinin və balansının likvidliyinin təhlili; 4.
Maliyyə nəticələrinin təhlili; 5.
Dövriyyə aktivlərinin istifadəsinin təhlili; 6.
Müəssisənin potensial iflasının qiymətləndirilməsi. Maliyyə təhlininin məqsədi müəssisənin maliyyə vəziyyəti haqqında obyektiv məlumat almaqdır, yəni mənfəət və zərərlər, aktiv və passivlərin quruluşunda, kreditor və debitorlarla hesablaşmalarda olan dəyişiklikləri xarakterizə etməkdir. Müəssisənin iqtisadi-maliyyə fəaliyyətinin təhlilinin əhəmiyyəti böyükdür, çünki, onun bazasında müəssisənin maliyyə siyasətinin işlənilməsi aparılır. Maliyyə təhlili müəssisənin maliyyəsinin idarə olunması sistemində – maliyyə xarakterli məlumatların yığılması və istifadəsi üsullarını əks etdirir. Maliyyə təhlilinin istiqamətlərinə daxildir :
- müəssisənin cari və perspektiv əmlak və maliyyə vəziyyətini qiymətləndirmək; - maliyyə təminatından asılı olaraq müəssisənin mümkün və məqsədli inkişaf tempini qiymətləndirmək; - vəsaitlərin mümkün mənbələrini aşkar etmək və onların səfərbərliyə alınmasının imkanlarını və məqsədliliyini qiymətləndirmək; - kapital bazarında müəssisənin vəziyyətini proqnozlaşdırmaq. Müəssisənin illik hesabatına hər il izahat əlavə olunur. Həmin izahat müəssisənin fəaliyyətini qısa xarakterizə edir. zahatda eyni zamanda sonrakılar göstərilir; müəssisənin istehsal, kommersiya və investisiya fəaliyyətinin növləri; müəssisənin satış bazarlarının yenrləşdiyi ərazilər; ixrac məsələləri; biznes-planın icrasının səviyyəsi; müəssisənin maliyyə resurslarından istifadənin səmərəlilik 46 səviyyəsi və s. məqsədəuyğun olardı ki, izahata müəssisənin iqtisadi-maliyyə fəaliyyətinin göstəricilərinin dinamikası da əlavə edilsin. Müəssisədə maliyyə təhlili vasitəsilə aşağıdakılar tədqiq edilir : - mövcud maliyyə vəziyyətinin səbəbləri; - əsas və dövriyyə vəsaitinin istifadəsinin effektivliyi; - fəaliyyətin həcm göstəricilərinin qarşılıqlı əlaqəsi; - maya dəyəri; - mənfəət və s. Qeyd edilən məsələlərin təhlili üçün əlavə plan və normativ göstəricilər tətbiq edilir.
Maliyyə təhlili zamanı müəssisədə olan işlərin vəziyyəti haqqında bütün məlumatlardan istifadə edir. Rəqabətli maliyyə siyasəti aşağıakıları nəzərdə tutur : - istehsalın təşkilinin və texnologiyasının təkmilləşdirilməsi; - maksimum mənfəətin alınması mexanizminin təşkili. Maliyyə təhlili hesabat bazası əsasında keçmişə və gələcəyə istiqamətləndirilə bilər. Hesabat bazası əsasında təhlil zamanı ancaq müəssisənin maliyyə vəziyyətinin pisləşməsinə səbəb olan amillər aşkarlanır. Lakin müəssisənin gələcəkdə müvəffəqiyyətlə inkişafı üçün mütləq onun inkişafının mümkün variantlarını tədqiq etmək və arzu olunan nəticələrin əldə olunması üçün metodlar hazırlanmalıdır. Qeyd etmək lazımdır ki, perspektiv təhlil aparılmadan nə operativ, nə cari, nə də strategi planlaşmadan danışmaq olmaz. Maliyyə təhlilində bir çox analitik metodlardan istifadə edilir.
- maliyyə vəziyyətinin ümumi təhlili; - likvidliyin təhlili; - maliyyə sabitliyinin təhlili; 47 - iş aktivliyinin təhlili; - maliyyə nəticələrinin və rentabelliyin təhlili; - kapital bazarında müəssisənin vəziyyətinin təhlili. Təsərrüfat subyektlərində təhlilin ən mühüm obyektini maliyyə nəticələri təşkil edir. Maliyyə nəticələrinin tərkibində əsas yer mənfəətə verilir. Çünki mənfəət müəssisənin fəaliyyətinin son nəticələrini qiymətləndirən əsas göstəricidir. Sahibkarlıq fəaliyyəti ilə məşğul olan müəssisələrin maliyyə vəziyyəti onun aktivlərinin yerləşdirilməsi istifadəsi və formalaşması mənbələri ilə xarakterizə olunur.
Müəssisənin maliyyə vəziyyətini müəyyən edən göstəricilər maliyyə planının yerinə yetirilməsi və xüsusi dövriyyə kapitalının mənfəət hesabına tamamlanması, dövriyyə vəsaitinin dövriyyəsinin sürətləndirilməsi hesab olunur. Müəssisənin maliyyə fəaliyyətində əsas yeri dövriyyə vəsaitinin təşkili və istifadəsi tutur. Ona görə də, müəssisənin maliyyə vəziyyəti təhlil edilən zaman dövriyyə kapitalından səmərəli istifadə məsələsinə də xüsusi fikir verilir. Maliyyə təhlili nəticəsində müəssisənin ödəmə və kredit qabiliyyəti, debitor və kreditor borclarının vəziyyəti və s. araşdırılır. Beləliklə, müəssisələrdə maliyyə göstəricilərinin təhlili onun maliyyə fəaliyyətinin idarə olunması prosesinin bir tərəfini əhatə edir. Təhlil nəticəsində müəssisənin bütün resurslarının vəziyyəti, plan ilinin əvvəlinə onun maliyyə imkanları və təsərrüfatçılıq şəraiti müəyyən edilir. Sahibkarlıq fəaliyyətinin nəticəsi kimi mənfəət müəssisənin və dövlətin təlabatlarını təmin edir. Mənfəət mütləq məbləğdə ifadə edilirsə, rentabellik istehsalın səmərəliyinin nisbi göstəricisi hesab olunur. Rentabellik göstəricisinin səviyyəsinə və dinamikasına istehsal-təsərrüfat amillərinin bütün məcmuu təsir göstərir. Bura daxildir; kapital qoyuluşu və onun mənbələri, istehsal resurslarının istifadə dərəcəsi; məhsulun həcmi, kefiyyəti və quruluşu; istehsal məsrəfləri və məhsulların maya dəyəri; fəaliyyət növünə görə mənfəət və onun istifadə istiqamətləri. 48 Rentabellik iqtisadiyyatın bazar iqtisadi kateqoriyası hesab olunur. Rentabellik termininə müxtəlif münasibətlər bildirilir. Kapitalın rentabelliyi (mənfəətin kapitala nisbəti kimi); xərclərin rentabelliyi (mənfəətin maya dəyərinə nisbəti kimi); satışın rentabelliyi (mənfəətin satışdan gəlirə nisbəti kimi) müəyyən edilir. Bazar iqtisadiyyatında mənfəətin gəlir təşkil edən amillərlə və onun yaranması bazası ilə müqayisəsi mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Qeyd etmək lazımdır ki, rentabelliyin yüksəlməsi amili vahid iqtisadi proseslərdən asılıdır. Bazar iqtisadiyyatı şəraitində istehsalın idarə olunması sisteminin təkmilləşdirilməsindən; müəssisələrin resurslarının istifadəsinin səmərəliyinin artırılmasından və dövriyyə vəsaitinin həcminin düzgün müəyyən olunmasından və onun yaradılması mənbələrinin dəqiq müəyyən edilməsindən. Müasir şəraitdə rentabelliyin artırılmasının mühüm amili müəssisələrin resursa qənaət üzrə işi hesab olunur. Məhz bu yolla maya dəyərinin aşağı salınması və mənfəətin artması baş verir. Beləliklə, maya dəyərinin aşağı salınması istehsalın rentabelliyi və mənfəətliliyinin artırılmasının əsas şərtidir. Təbiidir ki, rentabellik göstəricisinin səviyyəsinə və dinamikasına bütün istehsal-təsərrüfat amilləri təsir göstərir; istehsalın və idarəetmənin təşkili səviyyəsi; kapitalın quruluşu və onun mənbələri; istehsal resurslarından istifadə dərəcəsi, istehsal olunan məhsulların həcmi, keyfiyyəti və quruluşu; istehsala məsrəflər və məhsulun maya dəyəri; fəaliyyət növləri üzrə mənfəət və onun istifadəsi. Göstərilən amillərin bir hissəsi müəssisələrin fəaliyyətindən asılıdırsa, digər hissəsi onların fəaliyyətindən asılı deyil. Ona görə də, daxili və ya xarici amilləri müəyyən etməklə rentabellik səviyyəsi təhlil edilir və onun artırılması yolları axtarılır.
Müəssisədə dövriyyə aktivlərinin vəziyyətindən istehsal tskilinin müvəffəqiyyətlə aparılması birbaşa asılıdır. Lakin dövriyyə vəsaitinin 49 çatışmamazlığı istehsal fəaliyyətini iflic edir, istehsal tskili dayanır və son nəticədə müəssisə öz öhdəçiliklərini ödəmək imkanlarına malik olmayacaş və iflasa uğrayacaq. Müəssisədə dövriyyə aktivlərinin vəziyyətinə onların dövriyyəsi bir başa təsir göstərir. Dövriyyə vəsaitinin dövriyyəsindən nəinki müəssisənin təsərrüfat fəaliyyəti üçün minimum həcmdə zəruri vəsaitlərin həcmi asılıdır. Eyni zamanda, ehtiyatların saxlanılması xərclərinin həcmi də əlaqədardır. Bütün bunlar son nəticədə məhsulun maya dəyərində və müəssisənin maliyyə nəticələrində əks olunur. Beləliklə, müəssisələrdə dövriyyə vəsaiti ilə əlaqədar aşağıdakı göstəricilər təhlil edilir:
- dövriyyə aktivlərinin dövriyyəsi; - debitor borcunun dövriyyəsi; - əmtəə-mal qiymətlilərinin ehtiyatının dövriyyəsi. Müəssisələrdə dövriyyə kapitalından istifadəni yaxşılaşdırmaq üçün dövriyyəni həm istehsal, həm də tədavül sferasında sürətləndirməkdən ötrü istehsal, təchizat və satış şərtlərini yaxşılaşdırmaq lazımdır. Bundan başqa, istehsal sferasında maddi qiymətlilərdən istifadə normasını azlatmaq, istehsal müddətini qısaltmaq, tədavül sferasında isə satış və sənəd dövriyyəsini sürətləndirmək, daha mütərəqqi hesabalaşma formalarından istifadəni təşkil etmək lazımdır. Dövriyyə aktivlərinin dövriyyəsinin sürətləndirilməsinin ən mühüm yolları aşağıdakılardır: 1. Məhsulun material tutumunun aşağı salınması; 2. stehsalın intensivlişdərilməsi; 3. Satıcı ilə alıcı təşkilatlar arasında optimal əlaqələrin yaradılması; 4. Müqavilə intizamının möhkəmləndirilməsi; 5. Normallaşdırılmanın təkmilləşdirilməsi. stehsal fondlarından səmərəli istifadə hər şeydən əvvəl əlavə kapital sərf etmədən məhsul istehsalını artırmaq deməkdir. Bazar iqtisadiyyatı şəratində istehsal fondlarının istifadəsinə münasibət ciddi dəyişməlidir.
50 §2.3. Müəssisənin maliyyə fəaliyyətinin idarəolunması sistemi Bazar iqtisadiyyatına keçid ilə əlaqədar olaraq iqtisadiyyatın təşkilati-iqtisadi cəhətdən islahatı bazar münasibətlərinin əsas həlqəsi, yəni subyekti olan müəssisələrin də maliyyə fəaliyyətinin idarəolunması sisteminə köklü təsir göstərdi. Belə ki, müəssisə səviyyəsində məhsul (iş, xidmət) istehsal olunur, resursların qənaətlə xərclənməsi məsələləri həll olunur, yüksək məhsuldarlı texniki, texnologiya tətbiq edilir. Lakin ancaq müəssisə bütün cəmiyyət və hər bir işçi qarşısında sosial məsuliyyət daşıyır. Artıq bu gün və perspektivdə mülkiyyət və hüquqi təşkilati formalardan asılı olmayaraq bütün müəssisələr qarşısında duran əsas məsələni müəssisənin istehlakçıya yüksək keyfiyyətli və ya yeni keyfiyyətlərə malik olan malları vermək qabiliyyəti təşkil edir. Bazar iqtisadiyyatı şəraitində iqtisadiyyatın fəaliyyət prosesi daha dinamikdirg. Bu isə müəssisələrin təşkilinə və fəaliyyət göstərməsinə bir sıra amillərin təsiri xarakteri ilə əlaqədardır. Belə amillərə göstərmək olar; texniki- iqtisadi göstəricilər; sosial-iqtisadi göstəricilər və s. Texniki-iqtisadi göstəricilər (yeni texnikanın tətbiqi, yeni texnologiyanın tətbiqi və s.) müəssisədə əmək məhsulardarlığının yüksəlməsində, təsərrüfat və elmi-texniki əlaqələrin genişləndirilməsində və s. əsas mənbə kimi çıxış edir.
- resurs potensialı; - idarəetmə metodları; - fəaliyyətin əsasları; - sair. Sosial-iqtisadi amillər müəssisədə əməyin, istehsalın və idarəetmənin təşkilinin məqsədəuyğun formalarını müəyyənləşdirir və istehsal münasibətlərinin daima inkişafını zəruri edir. Bazar iqtisadiyyatı şəraitində idarəetmənin xüsusi yeri onunla əlaqədardır ki, ancaq idarəetmə yolu ilə müəssisədə əlaqələri və iqtisadi proseslərin inteqrasiyasını 51 təmin etmək olar. Müəssisənin idarəolunması onun daxili resurslarını xarici mühit ilə əlaqələndirir və bura daxildir; iqtisadiyyatın dövlət tənzimlənməsi, rəqabət və s. Bazar iqtisadiyyatı müəssisənin səmərəli idarəolunması üçün lazımi səviyyədə imkanlar yaradır. Müasir dövr müəssisənin bütün istiqamətlərdcə idarəolunmasının keyfiyyətinin yüksəldilməsini tələb edir. Müəssisənin idarəolunmasının ən mühüm istiqamətini maliyyənin idarəolunması təşkil edir. Bazar iqtisadiyyatı şəraitində müəssisənin idarəolunması bacarığı özünü iki istiqamətdə göstərir: - müəssisənin daxili potensialından tam istifadə etmək; - qəbul olunan idarə qərarlarının iqtisadi cəhətdən əsaslandırılması. Yuxarıda göstərilən istiqamətlər isə öz növbəsində müəssisədə maliyyənin idarəolunmasının üsul və metodlarının təkmilləşdirilməsini tələb edir. Müəssisənin maliyyəsinin idarəolunması bir prosesdir və əsas məqsəd müəssisənin maliyyə vəziyyətini yaxşılaşdırmaq və müəyyən maliyyə nəticələrini ə ldə etməkdir. Firma, şirkət və müəssisələrin maliyyəsinin idarəolunmasının əsasını maliyyə münasibətlərinin idarəolunması konsepsiyası və uyğun maliyyə və iqtisadi köçürmələr təşkil edir. Maliyyənin idarəolunması plan və faktiki pul və qeyri-pul proseslərinin idarə edilməsi deməkdir. Maliyyənin idarəolunması idarəetmənin bir sahəsidir və xüsusi metod, üsul və s. istifadə etməklə həyata keçirilir. Maliyyənin idarəolunması özü də bir sistemdir və bu sistemdə obyektə keyfiyyət təsiri böyük əhəmiyyət kəsb edir. Beləliklə, müəyyən nəticə əldə etmək məqsədi ilə obyektə təsirin metod və üsullarının məcmuu maliyyənin idarəolunmasının mahiyyətini ifadə edir.
1. Dövlətin maliyyəsi siyasəti; 2. qtisadi və sosial siyasətin mənafeyi üçün maliyyədən istifadə; 3. Maliyyə planlaşdırılması; 52 4. Maliyyə qanunvericiliyini hazırlamaq; 5. Dövlət büdcəsinin tərtibi və icrası; 6. Dövlət borcunun idarəolunması; 7. Vergilərin idarəolunması; 8. stiqrazlar və s. idarəolunması. Maliyyənin idarəolunması dedikdə, maliyyədən iqtisadiyyatın idarərolunmasında alət kimi istifadə başa düşülür. Deməli, burada ictimai təkrar istehsal prosesinə maliyyənin təsiri nəzərdə tutulur. Belə təsir kəmiyyət və keyfiyyət istiqamətlərində müəyyən edilir. Məsələn, maliyyənin köməyi ilə müəssisənin işinin keyfiyyət göstəricilərinə təsir göstərmək olar və nəticədə təsərrüfat subyektinin gəliri, mənfəəti artar və rentabelliyi yüksələr. darəetmə aləti ki, maliyyənin keyfiyyət təsiri müəssisə üçün iqtisadi cəhətdən daha məqsədə uyğundur. Maliyyənin keyfiyyət təsiri daxili ehtiyatların sərfərbərliyə alınması və istehsalın bütün sahələrində aktivliyin yüksəldilməsini nəzərdə tutur. Belə təsir müəssisədə iqtisadi həvəsləndirmə fondlarının həcmini keyfiyyət göstəricilərindən asılı edir, maliyyə resurslarının artmasında maraq yaradır, dövlətin mənafeyi ilə müəssisə işçilərinin mənafeyinin uyğunlaşmasına şərait yaradır. Maliyyənin idarəolunmasına iki isitiqamətdə baxmaq olar. darəetmə aləti kimi maliyyənin xarici və daxili təşkili (maliyyənin özünün idarəolunması) bir-biri ilə qarşılıqla əlaqədədir. Maliyyənin daxili təşkili bütün təkrar istehsal prosesinə maliyyə mexanizminin aktiv təsiri məqsədinə tabedir. Hər bir təsərrüfat subyekti (müəssisə, firma, şirkət, səhmdar cəmiyyət və s.) iqtisapdi sistemin elementini təşkil edir. Kommersiya fəaliyyəti göstərən hər bir müəssisə təsərrüfat, istehsal və maliyyə fəaliyyətində öz tərəfdaşları ilə qarşılıqla münasibətlərdə olur. Maliyyə resurslarının formalaşması və istifadəsi prosesində müəssisənin digər bazar subyektləri ilə maliyyə münasibətləri baş verir. Müəssisədə baş verən bütün maliyyə münasibətlərinin səmərəli təşkili ancaq maliyyənin idarəolunmasından birbaşa asılıdır
|