AZƏrbaycan mġLLĠ elmlər akademġyasi məHƏMMƏd füzulġ adına Əlyazmalar ġnstġtutu



Yüklə 2,9 Kb.
Pdf görüntüsü
səhifə5/15
tarix23.02.2017
ölçüsü2,9 Kb.
#9538
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   15

Xətainin əsərlərinin elmi-tənqidi mətnini f.e.d. Əzizağa Məmmə-
dov  hazırlayaraq,  1973-cü  ildə  nəĢr  etdirmiĢdir.  Xətainin  zəngin 
ədəbi irsi içərisində “Divan”ından baĢqa, “Dəhnamə” adlı məĢhur 
əsəri və təlimi-didaktik mahiyyətdə yazılmıĢ “Nəsihətnamə” məs-
nəvisi vardır.  
“Dəhnamə”  məsnəvisinin  elmi-tənqidi  mətnini  hazırlayan 
zaman  Ģairin  ölümündən  11  il  sonra  üzü  köçürülmüĢ  və  əslinə 
daha çox yaxın olan “Divan”ın DaĢkənd nüsxəsinin haĢiyələrində 
yazılmıĢ mükəmməl “Dəhnamə” əsas  götürülmüĢdür. ġərti olaraq 
I  DaĢkənd  nüsxəsi  adlandırılan  “Dəhnamə”nin  bu  əlyazması 
(942/1535)  əsas  götürülüb,  Sankt-Peterburq  (1036/1626),  II  DaĢ-
kənd  (XVIII  əsr),  Bakı  (1019/1610),  Məzari  ġərif  (XVII  əsr)  əl-
yazmaları və Bakı çapı (1948-ci il) ilə müqayisə edilmiĢdir.  
Bu kitaba daxil olan Xətainin digər bir əsəri “Nəsihətnamə” 
məsnəvisidir.  “Nəsihətnamə”nin  elmi-tənqidi  mətninin  tərtibində 
“Divan”ın  Britaniya  muzeyi  nüsxəsində  yazılmıĢ  “Nəsihətnamə” 
əsas götürülmüĢdür.  
Ərəb əlifbası ilə tərtib edilmiĢ Xətai “Əsərləri”nin II cildinə 
“Dəhnamə”  və  “Nəsihətnamə”  məsnəviləri  daxil  edilmiĢdir.  ġah 
ismayıl  Xətai  “Əsərləri”  II  cildinin  elmi-tənqidi  mətni  müəyyən 
prinsiplər əsasında hazırlanmıĢdır. 
“Kitabi-Dədə  Qorqud”un  Azərbaycanda  ən  mükəmməl 
nəĢri  1988-ci  ilə  aiddir.  Həmin  nəĢri  BDU-nun  professorları 
F.Zeynalov  və  S.Əlizadə  tərtib  etmiĢlər.  Onlar  abidənin  tənqidi 
mətnini  hazırlamıĢ,  nüsxə  fərqlərini  araĢdırmıĢ,  Ģərhlər  və  tarixi, 
coğrafi  qeydlər  yazmıĢ,  mətnin  sadələĢdirilmiĢ  variantını  hazırla-
mıĢ və əhatəli, məzmunlu müqəddimə yazmıĢlar.  
Əlyazmalar  Ġnstitutunun  əməkdaĢı,  mərhum  Prof.  ġamil 
CəmĢidov  da  “Kitabi-Dədəm  Qorqud”  dastanının  elmi-tənqidi 
mətnini Drezden əlyazması əsasında 1995-ci ildə nəĢr etdirmiĢdir. 
Alim  1999-cu  ildə  isə  “Kitabi-Dədəm  Qorqud”un  tarixi,  coğrafi, 

Vüsalə Musalı.  Mətnlərin nəşrə hazırlanması problemləri
 
 
76 
 
tekstoloji  tədqiqi  və  Drezden  əlyazmasının  dürüstləĢdirilmiĢ  elmi 
mətnini çap etdirmiĢdir. 
XV əsrdə Azərbaycanda yaĢayıb-yaratmıĢ məĢhur türk Ģairi, 
alimi  və  filosofu  Dədə  Ömər  RövĢəninin  həyatı,  yaradıcılığı  və 
əsərləri f.e.d. Azadə Musayeva tərəfindən tədqiqata cəlb olunmuĢ-
dur.  RövĢəni  əsərlərinin  elmi-tənqidi  mətni  2003-cü  ildə  iĢıq  üzü 
görmüĢdür. Dədə Ömər RövĢəni “Divan”ının elmi-tənqidi mətni 7 
əlyazma  nüsxəsi  əsasında  hazırlanmıĢdır.  Bu  nüsxələr  aĢağıda-
kılardan ibarətdir: 
Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Əlyazmalar Ġnstitutu 
B – 778/2938; 
Vatikan Apostol kitabxanası nüsxəsi Vat. Truco 244; 
Sankt-Peterburq ġərqĢünaslıq Ġnstutu B – 1206; 
Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Əlyazmalar Ġnstitutu 
B – 3972/2372; 
Ġstanbul Topqapı nüsxəsi H – 928; 
Marburq Dövlət kitabxanası nüsxəsi Ms.or.oct. 2270; 
Upsala Universitet kitabxanası U – 502. 
Elmi-tənqidi  mətnin  tərtibində  RövĢəni  əsərlərinin  orijinala, 
müəllif mətninə  yaxın  olmasına səy  göstərilmiĢdir. Əsas  götürül-
müĢ əlyazma ilə müqayisədə baĢqa nüsxələrdəki fərqlər – söz, ifa-
də,  misra,  beyt  fərqləri  və  onların  yerləĢdirilmələri  hər  səhifənin 
sonundakı çıxarıĢda dəqiq verilmiĢdir.   
RövĢəni əsərlərinin elmi-tənqidi mətninə müəllifin məsnəvi-
ləri və divanı daxil edilmiĢdir. Buna görə də mətn vahid deyil, bir 
qədər fərqli prinsiplər əsasında hazırlanmıĢdır. Belə ki, elmi-tənqi-
di mətndə məsnəvilər, qəsidələr, qəzəllər, tuyuqlar və s. baĢlıqlarla 
bölmələrə  ayrılmıĢdır.  Elmi-tənqidi  mətnin  hazırlanmasında  əsas 
götürülmüĢ Əlyazmalar Ġnstitutunda mühafizə olunan B – 778 Ģif-
rəli  əlyazma  nüsxəsinin  strukturuna  istinad  edildiyinə  baxmaya-
raq,  bəzən  baĢlıqlar  baĢqa  nüsxələrdən  götürülmüĢ  və  ya  heç  bir 
nüsxədə  olmadıqda  bölmənin  doğurduğu  baĢlıq  əlavə  edilərək 
düzbucaqlı mötərizəyə 
[
…….
]
 alınmıĢdır.  

Vüsalə Musalı.  Mətnlərin nəşrə hazırlanması problemləri
 
 
77 
 
Məsnəvilər  baĢlıqlara  ayrılmıĢ,  ardıcıl  sıralanmıĢ  hissələri 
isə hər beĢ beytdən bir nömrələnmiĢdir: 5, 10, 15, 20 və qəzəllər, 
qəsidələr  də  hər  biri  beləcə  nömrələnmiĢdir.  Müxəmməs,  tərkib-
bənd, tərcibbəndlərin quruluĢu bəndlərlə bir növ bölgülü olduğun-
dan, yalnız bəndləri nömrələnmiĢdir. Hər qəzəl ayrıca səhifədə ya-
zılmıĢdır.  Tüyuq,  qitə  və  lüğəzlər  isə  özləri  ardıcıl  nömrələn-
miĢdir.    
Əlican  Qövsi  Təbrizi  görkəmli  Azərbaycan  Ģairi,  Səfəvilər 
dövründə inkiĢaf etmiĢ anadilli Ģeirimizin ən tanınmıĢ nümayəndə-
lərindən  biri  olmuĢdur.  Əlican  Qövsi  Təbrizinin  lirikası  həm  öz 
dövründə, həm də ölümündən keçən yüzilliklərdə ədəbiyyatĢünas-
lar  tərəfindən  yüksək  qiymətləndirilmiĢdir.  ġairin  “Divan”ını 
müxtəlif xəttatlar dəfələrlə köçürülmüĢdür.  
Qövsi “Divan”ının elmi-tənqidi mətni f.e.n. P.Kərimov tərə-
findən  nəĢrə  hazırlanmıĢ  və  2005-ci  ildə  iki  cilddə  çap  olunmuĢ-
dur. Kitabın birinci cildində Qövsi Təbrizinin həyatı,  yaradıcılığı, 
“Divan”ınin elmi-tənqidi mətninin hazırlanma xüsusiyyətləri haq-
qında məlumat verilmiĢdir. Daha sonra Qövsinin qəzəlləri təqdim 
olunmuĢdur. Ġkinci cild isə Qövsi “Divan”ının elmi-tənqidi mətni-
ni əhatə edir.  
Qövsi  “Divan”ının  elmi-tənqidi  mətni  tərtib  edilərkən  onun 
dörd əlyazma nüsxəsindən – Bakı, Tiflis, London, Ġstanbul nüsxə-
lərindən, həmçinin ayrı-ayrı mənbələrdəki Ģeirlərdən istifadə olun-
muĢdur. “Divan”ın Bakı nüsxəsi 918, Tiflis nüsxəsi 4200, London 
nüsxəsi  3382,  Ġstanbul  nüsxəsi  2767  beytdən  ibarətdir.  Bunların 
içində  daha  mükəmməl  hesab  edilən  və  tərtib  edilən  Qövsi 
“Divan”ının  əsasında  duran  Tiflis  nüsxəsində  448  qəzəl,  1  mü-
rəbbe, 1 müxəmməs, 1 müsəddəs, 3 tərcibənd, 2 tərkibbənd vardır.  
ġairin “Divan”ının elmi-tənqidi mətni tərtib edilərkən mətn-
Ģünaslıqda hakim olan belə bir fikir əsas götürülmüĢdür ki, yalnız 
tənqidi  nəĢr  klassik  Ģairin  yaradıcılıq  irsinin  öyrənilməsi  və  elmi 
təhlili üçün zəmin ola bilər və tənqidi mətn olmadan heç bir digər 
iĢ həyata keçirilə bilməz.  

Vüsalə Musalı.  Mətnlərin nəşrə hazırlanması problemləri
 
 
78 
 
Qövsi  “Divan”ının  elmi-tənqidi  mətnini  əhatə  edən  ikinci 
cilddə  4146  beytdən  ibarət  orijinal  yazıda  (ərəb  əlifbası  ilə)  nəs-
təliq xətti ilə köçürülərək təqdim olunmuĢdur. Bunlar 513 qəzəl, 3 
tərcibənd, 1 tərkibbənd, 2  müxəmməs, 1 müsəddəs, 1 mürəbbeni 
əhatə edir.  
Beləliklə,  Qövsi  Təbrizinin  “Divan”ı  ilk  dəfə  olaraq  müm-
kün qədər tam Ģəkildə oxuculara təqdim olunmuĢdur. Qövsi əsər-
lərinin gələcəkdə əldə edilə biləcək yeni nüsxələri Ģeirin həyat və 
yaradıcılığı  barədə  daha  geniĢ  təsəvvür  əldə  etməyə  kömək  edə-
cəkdir.     
Xətai  Təbrizi  Azərbaycan  Ģeirinin  XV  əsrdəki  davamçıla-
rından biridir. O, Sultan Yaqubun adına “Yusif və Züleyxa” əsəri-
ni  qələmə  almıĢdır.  Bu  əsərin  neçənci  ildə  və  harada  yazılması 
məlum  deyildir.  “Yusif  və  Züleyxa”  məsnəvisinin  elmi-tənqidi  
f.e.n. Təyyar Əkbərov tərəfindən hazırlanmıĢ və 2004-cü ildə iĢıq 
üzü görmüĢdür. 
“Yusif  və  Züleyxa”nın  elmi-tənqidi  mətninin  hazırlanması 
zamanı  yeddi  nüsxədən  (hamısı  Bakı  nüsxələridir)  istifadə  olun-
muĢdur. Əlyazmaların demək olar ki, hamısı Azərbaycanın müxtə-
lif  bölgələrində  XVIII  və  XIX  əsrlərdə  köçürülmüĢdür.  Belə  əl-
yazmalar bilavasitə Azərbaycanla bağlı olduğundan, dilimizin  fo-
netik,  leksik  və  qrammatik  quruluĢunu  öyrənmək,  lüğət  fondu  ilə 
tanıĢ olmaq, bu gün üçün arxaikləĢmiĢ sözləri müəyyənləĢdirmək, 
xüsusilə  Azərbaycan  dilinin  əsrlər  boyu  inkiĢaf  tarixini  izləmək 
üçün son dərəcə böyük əhəmiyyətə malikdir.  
Elmi-tənqidi  mətnin  tərtibi  zamanı  aĢağıdakı  prinsiplərə 
əməl olunmuĢdur: 
1.
 
Ġstifadə  edilən  əlyazmalar  ərəb  əlifbasının  əbcəd  sırası  ilə 
iĢarələnmiĢdir; 
2.
 
Tərtib edilmiĢ mətndəki beytlər rəqəmlə nömrələnmiĢdir; 
3.
 
Sərlövhə  fərqi  meydana  çıxdıqda,  ulduz  və  rəqəmdən 
istifadə edilmiĢdir;    
4.
 
Söz, misra və beyt fərqi rəqəmlə göstərilmiĢdir. 

Vüsalə Musalı.  Mətnlərin nəşrə hazırlanması problemləri
 
 
79 
 
XI əsr Ģairi Ġsanın “Mehri və Vəfa” adlı əsəri ana dilimizin 
inkiĢaf mərhələlərini öyrənmək baxımından böyük maraq doğurur. 
Əsərin  elmi-tənqidi  mətni  Aysel  ġərifova  tərəfindən  hazırlanaraq 
2005-ci ildə çap olunmuĢdur. “Mehri və Vəfa” məsnəvisinin elmi-
tənqidi  mətninin  tərtibində  istifadə  olunmuĢ  əlyazma  nüsxələri 
Ģərti olaraq aĢağıdakı ixtisarlarla iĢarələnmiĢdir: 

 
AMEA  Məhəmməd  Füzuli  adına  Əlyazmalar  Ġnstitutunda 
mühafizə  olunan  məsnəvinin    B  –  7768  Ģifrəli  əlyazması. 
ġərti olaraq “A” nüsxəsi; 

 
Əlyazmalar Ġnstitutunda mühafizə olunan məsnəvinin  B – 
5666  Ģifrəli  ikinci  əlyazma  nüsxəsi.  ġərti  olaraq  “B” 
nüsxəsi. 
Elmi-tənqidi  mətnin  çıxarıĢlarında  fərqləri  göstərmək  üçün 
aĢağıdakı iĢarələrdən istifadə edilmiĢdir: 
1.
 
Söz  və  ifadə  fərqləri  ardıcıl  olaraq  rəqəmlərlə  iĢarələn-
miĢdir; məs.: 1, 2, 3. 
2.
 
Əlyazma  nüsxələrində  müxtəlif  variantlarda  olan  misra, 
beyt, qitələr “ * ” iĢarəsi ilə göstərilərək, rum rəqəmləri ilə 
sıralanmıĢdır. Məsələn: I
*
 , II
*
, III

 və s.  
3.
 
Hər hansı bir əlyazmada olmayan misra, beyt və qitələr “ – 
“ iĢarəsi ilə göstərilərək, rum rəqəmləri ilə sıralanmıĢdır.  
Ġsanın  “Mehri  və  Vəfa”  məsnəvisinin  elmi-tənqidi  mətni 
ərəb əlifbası əsasında klassik üslubda tərtib edilmiĢdir. Məsəvinin 
tənqidi mətni tərtib edilərkən AMEA Məhəmməd Füzuli adına Əl-
yazmalar  Ġnstitutundakı  B  –  7768  Ģifrəli  əlyazma  əsas  götürül-
müĢdür. 
XIV əsrin tanınmıĢ  Ģair  və ədəbiyyatĢünaslarından olan  ġə-
rəfəddin  Həsən ibn  Məhəmməd  Rami Təbrizinin poetika sənəti-
nin  bədii  təsvir  və  ifadə  vasitələri  haqqındakı  3  nəzəriyyəsindən 
(vəzn, qafiyə və bədii fiqurlar) birinə həsr olunmuĢ “Həqayiq ül-
hədayiq”  (“Bağçalar  həqiqətləri”)  əsərinin  elmi-tənqidi  mətni 
2007-ci ildə Nizami Məhərrəmov tərəfindən çap olunmuĢdur.  

Vüsalə Musalı.  Mətnlərin nəşrə hazırlanması problemləri
 
 
80 
 
XV əsrdə yazıb-yaratmıĢ ġahi Səbzəvarinin “Divan”ının el-
mi-tənqidi  mətni  f.e.d. Kamil  Allahyarov tərəfindən hazırlanaraq, 
2007-ci  ildə  nəĢr  olunmuĢdur.  Belə  ki,  ġahi  “Divan”ının  dörd  əl-
yazma nüsxəsi hələ onun həyatda olduğu dövrdə yazılmıĢdır. ġahi 
divanının  elmi-tənqidi  mətninin  hazırlanmasında  bu  nüsxələrdən 
ikisi tədqiqata cəlb olunmuĢdur. Ümumiyyətlə isə, mətnin tərtibin-
də  on  bir  əlyazma  nüsxəsi  və  iki  çap  nüsxəsindən  istifadə  edil-
miĢdir. Ġstifadə olunmuĢ əlyazmaların bir-biri ilə müqayisəsindən 
və alınmıĢ nəticələrin təhlilindən aydın olmuĢdur ki, Ģeirlərin ço-
xunda ayrı-ayrı ifadələr və misralar müəllif tərəfindən sonralar bir 
daha təshih edilmiĢ, onlara yeni mənalar verilmiĢdir. Bunun nəti-
cəsində müxtəlif əlyazmalar müxtəlif müəllif düzəliĢlərini əks et-
dirirlər.  
Tənqidi  mətnin  tərtibinə  cəlb  olunmuĢ  əlyazmalar  müəllif 
düzəliĢləri əsasında qruplaĢdırılmıĢ, mətn ilkin redaksiya əsasında 
tərtib edilmiĢ, sonrakı redaksiyalar isə xəttatların səhvlərindən və 
düzəliĢlərindən  ayrılmıĢdır.  Beləliklə,  ġahi  “Divan”ının  elmi-tən-
qidi  mətnində  istifadə  olunan  bütün  nüsxələr  müəllif  redaksiyası 
əsasında 2 qrupa bölünmüĢdür: 
1.
 
Ġlkin müəllif mətnini əhatə edən əlyazmalar; 
2.
 
Sonrakı  redaksiyaları  əhatə  edən  əlyazmalar  və  Ġstanbul 
daĢbasma nüsxəsi.    
Məhəmməd  Füzuli  “Divan”ının  elmi-tənqidi  mətni  f.e.n. 
Hacı Mail Əliyev tərəfindən doqquz əlyazma nüsxəsi və iki qədim 
çap kitabının tekstoloji araĢdırılması və müqayisəsi yolu ilə hazır-
lanmıĢ  və  1996-cı  ildə  “ġərq-Qərb”  nəĢriyyatında  çap  olunmuĢ-
dur.  Kitabın  elmi  redaktorları  akademik  H.Araslı,  prof.  C.Qəhrə-
manov və f.e.d. M.Adilovdur.  
Füzuli  “Divan”ının  elmi-tənqidi  mətninin  hazırlanması  za-
manı AMEA Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar Ġnstitututunda 
mühafizə olunan M – 236 Ģifrəli əlyazma nüsxəsi və Ġstanbul Uni-
versiteti kitabxanasında saxlanılan 5465 Ģifrəli əlyazma əsas götü-
rülmüĢdür.  

Vüsalə Musalı.  Mətnlərin nəşrə hazırlanması problemləri
 
 
81 
 
Dahi Azərbaycan Ģairi Füzulinin “Leyli və Məcnun” əsərinin 
elmi-tənqidi  mətni  Ayna  Babayeva  tərəfindən  hazırlanmıĢ  və 
1996-cı ildə “ġərq-Qərb” nəĢriyyatında iĢıq üzü görmüĢdür. Kita-
bın redaktoru f.e.n. Hacı Mail Əliyevdir.  
Füzulinin  500  illik  yubileyi  münasibətilə  “Leyli  və  Məc-
nun”  elmi-tənqidi  mətni  ilk  dəfə  əski  əlifbada  oxuculara  təqdim 
olunmuĢdur. Elmi-tənqidi mətnin hazırlanması zamanı doqquz əl-
yazma  nüsxəsi  (Bakı,  Sankt-Peterburq,  London,  DaĢkənd  nüsxə-
ləri) və iki çap kitabından (1890-cı il Ġstanbul nəĢri və 1958-ci il 
Bakı nəĢri) istifadə olunmuĢdur. Tədqiqata cəlb olunmuĢ əlyazma 
mətnlərini müqayisə etdikdən sonra məlum olmuĢdur ki, bunların 
arasında Sankt-Peterburq nüsxəsinin mətni orijinala daha yaxındır. 
Ona görə də bu əlyazma nüsxəsi əsas nüsxə kimi qəbul edilmiĢ və 
elmi-tənqidi mətn onun əsasında tərtib olunmuĢdur.   
Süleyman Çələbi Bursalının  (?-1422) 1409-cu ildə tamam-
ladığı “Vəsilətün-nicat” adlı əsəri Yaxın və Orta ġərqdə, xüsusilə 
vətəni  Türkiyədə  ən  çox  sevilən,  oxunan  əsərlərdən  biri  sayılır. 
ġairin  AMEA  Əlyazmalar  Ġnstitutunda  mühafizə  olunan  onlarla 
əlyazması bu abidənin Azərbaycanda da geniĢ yayıldığını təsdiqlə-
yir.  Süleyman  Çələbinin  “Vəsilətün-nicat”  əsərinin  elmi-tənqidi 
mətni f.e.n. L.Süleymanova tərəfindən hazırlanmıĢ və 2006-cı ildə 
iĢıq üzü görmüĢdür. Əsərin elmi-tənqidi mətni doqquz nüsxə əsa-
sında  hazırlanmıĢdır.  Əsas  götürülmüĢ  əlyazma  ilə  müqayisədə 
baĢqa nüsxələrdəki  fərqlər, söz, ifadə, misra, beyt  fərqləri və on-
ların  yerdəyiĢmələri,  hər  səhifənin  sonundakı  çıxarıĢlarda  veril-
miĢdir.  Mətnin  ümumi  səhifələnməsindən  baĢqa,  əsərin  bölümlə-
rindəki beytlər ayrı-ayrılıqda nömrələnmiĢdir.   
Əlyazmalar Ġnstitutunda klassik abidələrimizin tədqiqi, elmi-
təndqiqi  mətnlərinin  hazırlanması  və  nəĢri  məsələləri  bu  gün  də 
davam etdirilməkdədir. Əlyazmalar Ġnstitutunun əməkdaĢları tərə-
findən  1950-ci  ildən  indiyə  kimi  nəĢr  olunmuĢ  əsərlər  haqqında 

Vüsalə Musalı.  Mətnlərin nəşrə hazırlanması problemləri
 
 
82 
 
məlumat  almaq  üçün  nəĢrlərin  biblioqrafiyasına  nəzər  salmaq  ki-
fayətdir
107

Əlyazmalar  Ġnstitutunda  nəĢr  olunmuĢ  monoqrafiyalar,  tər-
cümə  abidələri,  kataloq  və  biblioqrafiyalar,  transfoneliterasiyalar 
klassik irsimizin öyrənilməsinə qiymətli töhfədir. Bunların arasın-
da son illərdə nəĢr olunmuĢ f.e.d. M.Adilovun “Azərbaycan paleo-
qrafiyası”  (2010),  prof.  A.Musayevanın  “Əlyazma  kitabı  və  XV-
XVI  əsrlər  Azərbaycan  ədəbiyyatı”  (2002),  “Türkiyədə  yaranan 
Azərbaycan  ədəbiyyatı  və  Xəlilinin  “Firqətmanə”si”  (2010), 
“Bağdadda  yaranan  Azərbaycan  ədəbiyyatı  və  Ruhi  Bağdadi  di-
vanı” (2011), f.e.d. N.GöyüĢovun “Füzuli: düĢüncə və ruhun poe-
tikası”  (2012),  prof.  M.Nağısoylunun  “XVI  əsr  Azərbaycan  tər-
cümə  abidəsi  “ġühədənamə”  (2003),  “Əhmədinin  “Əsrarnamə” 
tərcüməsi” (2005), “XVI əsr Azərbaycan tərcümə əsəri “Kəvami-
lüt-təbir” (2011), f.e.d. C.Nağıyevanın “Əbdürrəhman Cami əsər-
lərinin  Bakı  əlyazmaları”  (2009),  f.e.n.  P.Kərimovun  “XVII  əsr 
anadilli  Azərbaycan  lirikası”  (2011),  “XVII  əsr  anadilli  Azər-
baycan poeziyası” (2012) kimi çox dəyərli kitabların adlarını çək-
mək  mümkündür.  Qeyd  olunanlardan  əlavə  Əlyazmalar  Ġnstitutu-
nun əməkdaĢları tərəfindən müxtəlif əlyazmalar tərcümə və trans-
foneliterasiya olunaraq çap edilmiĢdir.  Bu  kitablardan  “ġeyx Səfi 
təzkirəsi”ni  (2006),  Mürtəzaqulu  xan  ġamlunun  “Divan”ını 
(2006), “Təsir Təbrizinin türkcə Ģeirləri”ni (2011), Sadiq bəy Əf-
Ģarın  “Türkcə  məktublar”ını  (2012),  “Kitabi-Battal  Qazi”  (2009) 
və digərlərini qeyd etmək olar.  
AMEA  Z.Bünyadov  adına  ġərqĢünaslıq  Ġnstitutunun  “Mən-
bəĢünaslıq və mətnĢünaslıq” Ģöbəsində yazılı abidələrinin öyrənil-
məsi, tərcüməsi və nəĢri sahəsində ciddi və məqsədyönlü tədqiqat 
iĢləri yerinə yetirilmiĢdir. Bu Ģöbədə mətnĢünaslıq sahəsində fun-
                                                           
107
 Azərbaycan MEA Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar Ġnstitutu nəĢrlərinin 
biblioqrafiyası (1950-2006). Bakı, 2007; Azərbaycan MEA Məhəmməd Füzuli 
adına Əlyazmalar ĠnstitutunəĢrlərinin biblioqrafiyası (1950-2010).  
www.elyazmalarinstitutu.com. 

Vüsalə Musalı.  Mətnlərin nəşrə hazırlanması problemləri
 
 
83 
 
damental iĢlərin həyata keçirilməsi akademik Ə.Əlizadənin adı ilə 
bağlıdır. 
1958-ci  ildə  yaranmıĢ  AMEA  ġərqĢünaslıq  Ġnstitutunda 
“MətnĢünaslıq  və  mənbələrin  nəĢri”  Ģöbəsinə  akademik  Ə.Əliza-
dənin uzunmüddətli rəhbərliyi ġərq ədəbi abidələri, xüsusən, fars-
dilli  abidələrin  nəĢrində  yeni  dövrün  baĢlanğıcını  qoymuĢdur.  Bu 
dövrdə  orta  əsr  müəlliflərinin  əsərlərinin  elmi-tənqidi  mətnləri 
nəĢrə  hazırlanmıĢdır.  Onların  arasında  Fəzlullah  RəĢidəddinin 
"Came ət-təvarix"i mühüm yer tutur. Bu əsərin II cildinin I hissəsi 
və III cildi bilavasitə Ə.Əlizadə tərəfindən, I cildin birinci hissəsi 
isə  onun  baĢqa  müəlliflərlə  birgə  fəaliyyəti  nəticəsində  hazırlan-
mıĢ və nəĢr edilmiĢdir. 
Akademik  Ə.Əlizadə  Məhəmməd  ibn  HinduĢah  Naxçıvani-
nin "Dəstur əl-katib fi-təyin əl-məratib" əsərinin elmi-tənqidi mət-
ninin  hazırlanmasında  fəal  iĢtirak  etmiĢdir.  1977-ci  ildə  "Dəstur 
əl-katib"in  mətninin  hazırlanmasına  görə  o,  Azərbaycan  SSR-nin 
dövlət mükafatı ilə təltif olunmuĢdur. 
ġöbə  əməkdaĢları  tərəfindən  çox  sayda  digər  qiymətli  orta 
əsr  farsdilli  mənbələri  tərcümə  edilmiĢ  və  nəĢrə  hazırlanmıĢdır. 
Onların  sırasına  Azərbaycan  tarixçisi  Bəkr  əl-Kutbi  əl-Əhərinin 
"Tarixe-ġeyx  Uveys"  əsəri də  daxildir. Bu  əsər  həm  Azərbaycan, 
həm  də  rus  dilinə  M.Kazımov  və  V.Piriyev  tərəfindən  Leyden 
Universiteti kitabxanasında saxlanan yeganə əlyazma nüsxəsi əsa-
sında tərcümə olunmuĢdur. Həmin müəlliflər tərəfindən XIV əsrin 
tarixi  hadisələrinə  həsr  olunmuĢ,  Azərbaycan  və  qonĢu  ölkələrlə 
bağlı olan daha iki əlyazması tərcümə edilmiĢdir. Bunlar orta  əsr 
tarixçisi,  coğrafiyaĢünası  və  dövlət  xadimi  Həmdullah  Mustovfi 
Qəzvininin  "Zeyle-tarixi-qozide"  və  onun  oğlu  Zeynəddinin 
"Zeyle-tarixe-qozide" əsərləridir. 
ġöbədə tərcümə olunmuĢ tarixi xarakterli farsdilli mənbələrə 
daha bir böyük əsər daxildir. Bu, XVI əsr tarixçisi Əbdi bəy ġira-
zinin  "Təkmilət-ül-əxbar"  əsəridir.  Əsərin  tərcüməçisi  və  müqəd-
dimə ilə Ģərhlərin müəllifi f.e.n. Ə.R.Rəhimovdur. 

Vüsalə Musalı.  Mətnlərin nəşrə hazırlanması problemləri
 
 
84 
 
Akademik  Z.M.Bünyadov  və  t.e.n.  H.Məmmədovun  səyləri 
nəticəsində  Ġrəvan  əyalətinin,  Naxçıvan  sancağının  və  Gəncə-Qa-
rabağ əyalətinin icmal dəftərləri müfəssəl araĢdırma, qeyd və Ģərh-
lərlə Azərbaycan dilinə tərcümə olunaraq nəĢr edilmiĢdir. Hazırda 
bu istiqamətdə araĢdırmalar t.e.n. ġ.Mustafayev tərəfindən davam 
etdirilir.  Məsələn,  "Tiflis  əyalətinin  müfəssəl  dəftəri"  və  "Lori 
vilayətinin icmal dəftəri" Osmanlı türkcəsindən Azərbaycan dilinə 
çevrilərək çap etdirilmiĢdir. E.Arıklı tərəfindən "Ərdəbil livasının 
müfəssəl  dəftəri"nin  nəĢr  etdirilməsi  bu  istiqamətin  Ġnstitutda 
uğurla aparılmasını bir daha təsdiq edir. 
ġərqĢünaslıq Ġnstitutunun alimləri tənqidi mətnlərin hazırlan-
ması  və  tarixi  mənbələrin  tərcüməsi  ilə  yanaĢı,  ġərq  xalqlarının 
ədəbi  abidələrinin tədqiqi üzrə də çox böyük və  ciddi  tədqiqatlar 
aparmıĢlar.  Orta  əsrlər  dövrünə  aid  ġərq  ədəbiyyatı  dühalarının 
çoxsaylı  əsərləri ĢərqĢünas mütəxəssislərin səyi  nəticəsində öyrə-
milmiĢ,  tərcümə  olunmuĢ  və  çapa  hazırlanmıĢdır.  Bu  əsərlər  ara-
sında  dahi  Nizami  Gəncəvinin  "Xəmsə"si  mühüm  yer  tutur. 
"Xəmsə"  mətnlərinin  üçünün  -  "Məxzənül-əsrar",  "Həft  peykər" 
və "ġərəfnamə"nin mətnləri ġərqĢünaslıq Ġnstitutunun elmi iĢçiləri 
tərəfindən tərtib olunmuĢdur.  
Məlumdur ki, Nizaminin "Xəmsə"sindən sonra ġərqin müx-
təlif  bölgələrində  və  müxtəlif  dillərdə  bu  mövzuda  bir  neçə  yüz 
əsər yaradılmıĢdır. Onların müəllifləri arasında Əmir Xosrov Dəh-
ləvi,  Xacə  Kirmani,  ƏliĢir  Nəvai,  Abdulla  Hatifi,  Əbdürrəhman 
Cami, Məhəmməd  Füzuli kimi  Ģairlərin adını çəkmək olar.  F.e.d. 
T.Məhərrəmov bunlardan Hindistanın farsdilli ədəbiyyatının bani-
si Əmir Xosrovun "Məcnun və Leyli" və "Mütləül-ənvar" poema-
larının  elmi-tənqidi  mətnini  tərtib  edərək  çap  etdirmiĢdir. 
T.Məhərrəmov XIV əsr məĢhur Azərbaycan Ģairi ƏĢrəf Marağayi-
nin "Xəmsə"sinin tam elmi-tənqidi mətnini də çapa hazırlamıĢ və 
bu müəllifin həyat və yaradıcılığı haqda kitab yazmıĢdır. 
F.e.d.  T.A.Məhərrəmov  bunlardan  Hindistanın  farsdilli  ədə-
biyyatının banisi Əmir Xosrovun "Məcnun və Leyli" (1964, 1965) 

Vüsalə Musalı.  Mətnlərin nəşrə hazırlanması problemləri
 
 
85 
 
və  "Mütlə-ül-ənvar"  (1975)  poemalarının  səkkiz  və  əlyazmadan 
istifadə  edərək  elmi-tənqidi  mətnini  tərtib  edərək  Moskvada  çap 
etdirmiĢdir.  T.A.Məhərrəmov  XIV  əsr  məĢhur  Azərbaycan  Ģairi 
ƏĢrəf Marağayinin "Riyazül-aĢeqin" əsərinin elmi-tənqidi mətni-
ni çapa hazırlamıĢ və 1998-ci ildə Tehranda çap etdirmiĢdir.  
Nizaminin "Xəmsə"sinə nəzirə olaraq beĢ poema yaradan di-
gər  məĢhur  Azərbaycan  Ģairi  ƏĢrəf  Marağayinin  müasiri  Cəmali 
Təbrizi olmuĢdur. Cəmali Təbrizinin "Xəmsə"sinin yeganə  əlyaz-
ma nüsxəsi  Londonun  Ġndia ofis  kitabxanasında saxlanılır. ġairin 
poemalarından  biri  -  "Həft  övrəng"in  məti  prof.  M.Kazımovun 
"Cəmali TəĢrizinin yaradıcılıq irsi" monoqrafiyasında verilmiĢdir.  
Nizami  ardıcıllarının  əsərlərinin  çap  olunmasında  daha  bir 
məhsuldar  iĢi  Ə.Rəhimov  həyata  keçirmiĢdir.  O,  uzun  müddət 
XVI əsr Azərbaycan Ģairi Əbdi bəy ġirazinin yaradıcılığı ilə məĢ-
ğul  olmuĢdur.  Bu  iĢin  nəticəsi  olaraq  Ədbi  bəy  ġirazinin  on 
poeması  nəĢr  edilmiĢdir.  Ə.Rəhimov  həm  də  XV  əsr  farsdilli 
Azərbaycan  ədəbiyyatının  tədqiqi  üçün  böyük  əhəmiyyətə  malik 
olan Azərbaycan Ģairi Bədr ġirvaninin "Divan"ını nəĢr etdirmiĢdir. 
Farsdilli  klassikanın  tərcüməsi  sahəsində  digər  maraqlı  iĢi 
f.e.d. Əkrəm Cəfər görmüĢdür. O, ilk dəfə olaraq, orijinalın poetik 
vəznini saxlamaqla Ömər Xəyyamın rübailərini Azərbaycan dilinə 
tərcümə etmiĢdir.  
Yazılı mənbələrin tərcüməsi ġərqĢünaslıq Ġnstitutunda tarix, 
ədəbiyyat,  fəlsəfə,  coğrafiya,  dilçilik  və  s.  sahələri  əhatə  edir. 
Mənbələrin  böyük  bir  qismi,  o  cümlədən  sufi  abidələri  ilk  dəfə 
olaraq  orijinaldan  tərcümə  olmuĢdur.  Məsələn  2001-ci  ildə  XI-
XIII  əsrlər ərzində  yaradılmıĢ və farsdilli sufi nəsrinə aid olan üç 
əsər  Ģərhlərlə  çap  edilmiĢdir.  Abdullah  Ənsarinin  "Minacat"ı, 
Nəcməddin  Razinin  "EĢq  və  əql"  risaləsi  M.Kazımov  tərəfindən 
tərcümə edilərək geniĢ ön söz və Ģərhlərlə çap olunmuĢdur. 
Orta əsr Azərbaycan fəlsəfəsi  üzrə qiymətli  abidələrdən biri 
XVI-XVII əsr Ģairi və mütəfəkkiri Yusif Qarabağinin "Həft cinan" 
əsəridir. Onun Ģərhli tərcüməsi Sankt-Peterburqun Saltıkov-ġedrin 

Vüsalə Musalı.  Mətnlərin nəşrə hazırlanması problemləri
 
 
86 
 
adına kitabxanasında qorunan əlyazma nüsxəsi əsasında M.Məm-
mədli tərəfindən həyata keçirilmiĢdir. 
XI əsrdə Nasir Xosrovun yaratdığı "Səfərnamə" əsəri özündə 
tarixi,  coğrafi,  dini,  ədəbi  qaynaqları  cəmləĢdirən  ġərqin  ilk  nəĢr 
abidələrindən və maraqlı mənbələrdən biri hesab oluna bilər. "Sə-
fərnamə"ni Azərbaycan dilinə T.Məhərrəmov tərcümə etmiĢdir. 
ġərqĢünaslıq Ġnstitutunun elmi fəaliyyətinin zənginləĢməsin-
də  mənbəĢünaslıq  sahəsində  çalıĢan  dilçi  alimlərin  elmi  iĢləri  də 
mühüm rol oynamıĢdır. Belə ki, f.e.n. C.Sadıqova və f.e.n. T.Ələs-
gərova tərəfindən Məhəmməd HinduĢah Naxçıvaninin  "Əs-sihah-
əl-əcəmiyyə" adlı fars-türk lüğətinin elmi-tənqidi mətni çap olun-
muĢdur.  "Əs-sihah  əl-əcəmiyyə"  1994-cü  ildə  H.Z.Tağıyev  mü-
kafatına layiq görülmüĢdür. 
XIII əsr istedadlı Azərbaycan Ģairi Hüsaməddin Xoyi tərəfin-
dən  Azərbaycan  dilində  nəzmə  çəkilən,  lakin  əsrlərlə  itkin  hesab 
edilən və uzun axtarıĢlardan sonra əlyazması əldə edilən "Töhfeyi-
Hüsam"  dilimizin  nadir  incisi  kimi  türkologiya  tarixinə  yeni  bir 
töhfədir.  Bu  mənzum  lüğətin  elmi-tənqidi  mətni  Qahirənin  "Dar 
əl-kütüb"  kitabxanasından  və  Berlindən  gətirilən  əlyazma  nüsxə-
ləri əsasında C.Sadıqova və T.Ələsgərova hazırlanmıĢ və  1996-cı 
ildə çap olunmuĢdur
108
.  
Apardığımız tədqiqatlar nəticəsində deyə bilərik ki, klassik-
lərimizin  əsərlərinin  nəĢri  zamanı  müəyyən  qüsurlara  yol  verilir. 
Belə  ki,  nəĢriyyatların  böyük  bir  qisminin  yalnız  mətbəə  kimi 
fəaliyyət göstərməsi, yəni kitabın redaktəsi ilə məĢğul olmamaları  
klassik  əsərlərin  dünya  standartlarına  uyğun,  məlumat  aparatı  ilə 
təchiz olunmuĢ Ģəkildə nəĢrini əngəlləyir.  
Yüklə 2,9 Kb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   15




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©www.azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin