Xətainin əsərlərinin elmi-tənqidi mətnini f.e.d. Əzizağa Məmmə-
dov hazırlayaraq, 1973-cü ildə nəĢr etdirmiĢdir. Xətainin zəngin
ədəbi irsi içərisində “Divan”ından baĢqa, “Dəhnamə” adlı məĢhur
əsəri və təlimi-didaktik mahiyyətdə yazılmıĢ “Nəsihətnamə” məs-
nəvisi vardır.
“Dəhnamə” məsnəvisinin elmi-tənqidi mətnini hazırlayan
zaman Ģairin ölümündən 11 il sonra üzü köçürülmüĢ və əslinə
daha çox yaxın olan “Divan”ın DaĢkənd nüsxəsinin haĢiyələrində
yazılmıĢ mükəmməl “Dəhnamə” əsas götürülmüĢdür. ġərti olaraq
I DaĢkənd nüsxəsi adlandırılan “Dəhnamə”nin bu əlyazması
(942/1535) əsas götürülüb, Sankt-Peterburq (1036/1626), II DaĢ-
kənd (XVIII əsr), Bakı (1019/1610), Məzari ġərif (XVII əsr) əl-
yazmaları və Bakı çapı (1948-ci il) ilə müqayisə edilmiĢdir.
Bu kitaba daxil olan Xətainin digər bir əsəri “Nəsihətnamə”
məsnəvisidir. “Nəsihətnamə”nin elmi-tənqidi mətninin tərtibində
“Divan”ın Britaniya muzeyi nüsxəsində yazılmıĢ “Nəsihətnamə”
əsas götürülmüĢdür.
Ərəb əlifbası ilə tərtib edilmiĢ Xətai “Əsərləri”nin II cildinə
“Dəhnamə” və “Nəsihətnamə” məsnəviləri daxil edilmiĢdir. ġah
ismayıl Xətai “Əsərləri” II cildinin elmi-tənqidi mətni müəyyən
prinsiplər əsasında hazırlanmıĢdır.
“Kitabi-Dədə Qorqud”un Azərbaycanda ən mükəmməl
nəĢri 1988-ci ilə aiddir. Həmin nəĢri BDU-nun professorları
F.Zeynalov və S.Əlizadə tərtib etmiĢlər. Onlar abidənin tənqidi
mətnini hazırlamıĢ, nüsxə fərqlərini araĢdırmıĢ, Ģərhlər və tarixi,
coğrafi qeydlər yazmıĢ, mətnin sadələĢdirilmiĢ variantını hazırla-
mıĢ və əhatəli, məzmunlu müqəddimə yazmıĢlar.
Əlyazmalar Ġnstitutunun əməkdaĢı, mərhum Prof. ġamil
CəmĢidov da “Kitabi-Dədəm Qorqud” dastanının elmi-tənqidi
mətnini Drezden əlyazması əsasında 1995-ci ildə nəĢr etdirmiĢdir.
Alim 1999-cu ildə isə “Kitabi-Dədəm Qorqud”un tarixi, coğrafi,
Vüsalə Musalı. Mətnlərin nəşrə hazırlanması problemləri
76
tekstoloji tədqiqi və Drezden əlyazmasının dürüstləĢdirilmiĢ elmi
mətnini çap etdirmiĢdir.
XV əsrdə Azərbaycanda yaĢayıb-yaratmıĢ məĢhur türk Ģairi,
alimi və filosofu Dədə Ömər RövĢəninin həyatı, yaradıcılığı və
əsərləri f.e.d. Azadə Musayeva tərəfindən tədqiqata cəlb olunmuĢ-
dur. RövĢəni əsərlərinin elmi-tənqidi mətni 2003-cü ildə iĢıq üzü
görmüĢdür. Dədə Ömər RövĢəni “Divan”ının elmi-tənqidi mətni 7
əlyazma nüsxəsi əsasında hazırlanmıĢdır. Bu nüsxələr aĢağıda-
kılardan ibarətdir:
Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Əlyazmalar Ġnstitutu
B – 778/2938;
Vatikan Apostol kitabxanası nüsxəsi Vat. Truco 244;
Sankt-Peterburq ġərqĢünaslıq Ġnstutu B – 1206;
Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Əlyazmalar Ġnstitutu
B – 3972/2372;
Ġstanbul Topqapı nüsxəsi H – 928;
Marburq Dövlət kitabxanası nüsxəsi Ms.or.oct. 2270;
Upsala Universitet kitabxanası U – 502.
Elmi-tənqidi mətnin tərtibində RövĢəni əsərlərinin orijinala,
müəllif mətninə yaxın olmasına səy göstərilmiĢdir. Əsas götürül-
müĢ əlyazma ilə müqayisədə baĢqa nüsxələrdəki fərqlər – söz, ifa-
də, misra, beyt fərqləri və onların yerləĢdirilmələri hər səhifənin
sonundakı çıxarıĢda dəqiq verilmiĢdir.
RövĢəni əsərlərinin elmi-tənqidi mətninə müəllifin məsnəvi-
ləri və divanı daxil edilmiĢdir. Buna görə də mətn vahid deyil, bir
qədər fərqli prinsiplər əsasında hazırlanmıĢdır. Belə ki, elmi-tənqi-
di mətndə məsnəvilər, qəsidələr, qəzəllər, tuyuqlar və s. baĢlıqlarla
bölmələrə ayrılmıĢdır. Elmi-tənqidi mətnin hazırlanmasında əsas
götürülmüĢ Əlyazmalar Ġnstitutunda mühafizə olunan B – 778 Ģif-
rəli əlyazma nüsxəsinin strukturuna istinad edildiyinə baxmaya-
raq, bəzən baĢlıqlar baĢqa nüsxələrdən götürülmüĢ və ya heç bir
nüsxədə olmadıqda bölmənin doğurduğu baĢlıq əlavə edilərək
düzbucaqlı mötərizəyə
[
…….
]
alınmıĢdır.
Vüsalə Musalı. Mətnlərin nəşrə hazırlanması problemləri
77
Məsnəvilər baĢlıqlara ayrılmıĢ, ardıcıl sıralanmıĢ hissələri
isə hər beĢ beytdən bir nömrələnmiĢdir: 5, 10, 15, 20 və qəzəllər,
qəsidələr də hər biri beləcə nömrələnmiĢdir. Müxəmməs, tərkib-
bənd, tərcibbəndlərin quruluĢu bəndlərlə bir növ bölgülü olduğun-
dan, yalnız bəndləri nömrələnmiĢdir. Hər qəzəl ayrıca səhifədə ya-
zılmıĢdır. Tüyuq, qitə və lüğəzlər isə özləri ardıcıl nömrələn-
miĢdir.
Əlican Qövsi Təbrizi görkəmli Azərbaycan Ģairi, Səfəvilər
dövründə inkiĢaf etmiĢ anadilli Ģeirimizin ən tanınmıĢ nümayəndə-
lərindən biri olmuĢdur. Əlican Qövsi Təbrizinin lirikası həm öz
dövründə, həm də ölümündən keçən yüzilliklərdə ədəbiyyatĢünas-
lar tərəfindən yüksək qiymətləndirilmiĢdir. ġairin “Divan”ını
müxtəlif xəttatlar dəfələrlə köçürülmüĢdür.
Qövsi “Divan”ının elmi-tənqidi mətni f.e.n. P.Kərimov tərə-
findən nəĢrə hazırlanmıĢ və 2005-ci ildə iki cilddə çap olunmuĢ-
dur. Kitabın birinci cildində Qövsi Təbrizinin həyatı, yaradıcılığı,
“Divan”ınin elmi-tənqidi mətninin hazırlanma xüsusiyyətləri haq-
qında məlumat verilmiĢdir. Daha sonra Qövsinin qəzəlləri təqdim
olunmuĢdur. Ġkinci cild isə Qövsi “Divan”ının elmi-tənqidi mətni-
ni əhatə edir.
Qövsi “Divan”ının elmi-tənqidi mətni tərtib edilərkən onun
dörd əlyazma nüsxəsindən – Bakı, Tiflis, London, Ġstanbul nüsxə-
lərindən, həmçinin ayrı-ayrı mənbələrdəki Ģeirlərdən istifadə olun-
muĢdur. “Divan”ın Bakı nüsxəsi 918, Tiflis nüsxəsi 4200, London
nüsxəsi 3382, Ġstanbul nüsxəsi 2767 beytdən ibarətdir. Bunların
içində daha mükəmməl hesab edilən və tərtib edilən Qövsi
“Divan”ının əsasında duran Tiflis nüsxəsində 448 qəzəl, 1 mü-
rəbbe, 1 müxəmməs, 1 müsəddəs, 3 tərcibənd, 2 tərkibbənd vardır.
ġairin “Divan”ının elmi-tənqidi mətni tərtib edilərkən mətn-
Ģünaslıqda hakim olan belə bir fikir əsas götürülmüĢdür ki, yalnız
tənqidi nəĢr klassik Ģairin yaradıcılıq irsinin öyrənilməsi və elmi
təhlili üçün zəmin ola bilər və tənqidi mətn olmadan heç bir digər
iĢ həyata keçirilə bilməz.
Vüsalə Musalı. Mətnlərin nəşrə hazırlanması problemləri
78
Qövsi “Divan”ının elmi-tənqidi mətnini əhatə edən ikinci
cilddə 4146 beytdən ibarət orijinal yazıda (ərəb əlifbası ilə) nəs-
təliq xətti ilə köçürülərək təqdim olunmuĢdur. Bunlar 513 qəzəl, 3
tərcibənd, 1 tərkibbənd, 2 müxəmməs, 1 müsəddəs, 1 mürəbbeni
əhatə edir.
Beləliklə, Qövsi Təbrizinin “Divan”ı ilk dəfə olaraq müm-
kün qədər tam Ģəkildə oxuculara təqdim olunmuĢdur. Qövsi əsər-
lərinin gələcəkdə əldə edilə biləcək yeni nüsxələri Ģeirin həyat və
yaradıcılığı barədə daha geniĢ təsəvvür əldə etməyə kömək edə-
cəkdir.
Xətai Təbrizi Azərbaycan Ģeirinin XV əsrdəki davamçıla-
rından biridir. O, Sultan Yaqubun adına “Yusif və Züleyxa” əsəri-
ni qələmə almıĢdır. Bu əsərin neçənci ildə və harada yazılması
məlum deyildir. “Yusif və Züleyxa” məsnəvisinin elmi-tənqidi
f.e.n. Təyyar Əkbərov tərəfindən hazırlanmıĢ və 2004-cü ildə iĢıq
üzü görmüĢdür.
“Yusif və Züleyxa”nın elmi-tənqidi mətninin hazırlanması
zamanı yeddi nüsxədən (hamısı Bakı nüsxələridir) istifadə olun-
muĢdur. Əlyazmaların demək olar ki, hamısı Azərbaycanın müxtə-
lif bölgələrində XVIII və XIX əsrlərdə köçürülmüĢdür. Belə əl-
yazmalar bilavasitə Azərbaycanla bağlı olduğundan, dilimizin fo-
netik, leksik və qrammatik quruluĢunu öyrənmək, lüğət fondu ilə
tanıĢ olmaq, bu gün üçün arxaikləĢmiĢ sözləri müəyyənləĢdirmək,
xüsusilə Azərbaycan dilinin əsrlər boyu inkiĢaf tarixini izləmək
üçün son dərəcə böyük əhəmiyyətə malikdir.
Elmi-tənqidi mətnin tərtibi zamanı aĢağıdakı prinsiplərə
əməl olunmuĢdur:
1.
Ġstifadə edilən əlyazmalar ərəb əlifbasının əbcəd sırası ilə
iĢarələnmiĢdir;
2.
Tərtib edilmiĢ mətndəki beytlər rəqəmlə nömrələnmiĢdir;
3.
Sərlövhə fərqi meydana çıxdıqda, ulduz və rəqəmdən
istifadə edilmiĢdir;
4.
Söz, misra və beyt fərqi rəqəmlə göstərilmiĢdir.
Vüsalə Musalı. Mətnlərin nəşrə hazırlanması problemləri
79
XI əsr Ģairi Ġsanın “Mehri və Vəfa” adlı əsəri ana dilimizin
inkiĢaf mərhələlərini öyrənmək baxımından böyük maraq doğurur.
Əsərin elmi-tənqidi mətni Aysel ġərifova tərəfindən hazırlanaraq
2005-ci ildə çap olunmuĢdur. “Mehri və Vəfa” məsnəvisinin elmi-
tənqidi mətninin tərtibində istifadə olunmuĢ əlyazma nüsxələri
Ģərti olaraq aĢağıdakı ixtisarlarla iĢarələnmiĢdir:
AMEA Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar Ġnstitutunda
mühafizə olunan məsnəvinin B – 7768 Ģifrəli əlyazması.
ġərti olaraq “A” nüsxəsi;
Əlyazmalar Ġnstitutunda mühafizə olunan məsnəvinin B –
5666 Ģifrəli ikinci əlyazma nüsxəsi. ġərti olaraq “B”
nüsxəsi.
Elmi-tənqidi mətnin çıxarıĢlarında fərqləri göstərmək üçün
aĢağıdakı iĢarələrdən istifadə edilmiĢdir:
1.
Söz və ifadə fərqləri ardıcıl olaraq rəqəmlərlə iĢarələn-
miĢdir; məs.: 1, 2, 3.
2.
Əlyazma nüsxələrində müxtəlif variantlarda olan misra,
beyt, qitələr “ * ” iĢarəsi ilə göstərilərək, rum rəqəmləri ilə
sıralanmıĢdır. Məsələn: I
*
, II
*
, III
*
və s.
3.
Hər hansı bir əlyazmada olmayan misra, beyt və qitələr “ –
“ iĢarəsi ilə göstərilərək, rum rəqəmləri ilə sıralanmıĢdır.
Ġsanın “Mehri və Vəfa” məsnəvisinin elmi-tənqidi mətni
ərəb əlifbası əsasında klassik üslubda tərtib edilmiĢdir. Məsəvinin
tənqidi mətni tərtib edilərkən AMEA Məhəmməd Füzuli adına Əl-
yazmalar Ġnstitutundakı B – 7768 Ģifrəli əlyazma əsas götürül-
müĢdür.
XIV əsrin tanınmıĢ Ģair və ədəbiyyatĢünaslarından olan ġə-
rəfəddin Həsən ibn Məhəmməd Rami Təbrizinin poetika sənəti-
nin bədii təsvir və ifadə vasitələri haqqındakı 3 nəzəriyyəsindən
(vəzn, qafiyə və bədii fiqurlar) birinə həsr olunmuĢ “Həqayiq ül-
hədayiq” (“Bağçalar həqiqətləri”) əsərinin elmi-tənqidi mətni
2007-ci ildə Nizami Məhərrəmov tərəfindən çap olunmuĢdur.
Vüsalə Musalı. Mətnlərin nəşrə hazırlanması problemləri
80
XV əsrdə yazıb-yaratmıĢ ġahi Səbzəvarinin “Divan”ının el-
mi-tənqidi mətni f.e.d. Kamil Allahyarov tərəfindən hazırlanaraq,
2007-ci ildə nəĢr olunmuĢdur. Belə ki, ġahi “Divan”ının dörd əl-
yazma nüsxəsi hələ onun həyatda olduğu dövrdə yazılmıĢdır. ġahi
divanının elmi-tənqidi mətninin hazırlanmasında bu nüsxələrdən
ikisi tədqiqata cəlb olunmuĢdur. Ümumiyyətlə isə, mətnin tərtibin-
də on bir əlyazma nüsxəsi və iki çap nüsxəsindən istifadə edil-
miĢdir. Ġstifadə olunmuĢ əlyazmaların bir-biri ilə müqayisəsindən
və alınmıĢ nəticələrin təhlilindən aydın olmuĢdur ki, Ģeirlərin ço-
xunda ayrı-ayrı ifadələr və misralar müəllif tərəfindən sonralar bir
daha təshih edilmiĢ, onlara yeni mənalar verilmiĢdir. Bunun nəti-
cəsində müxtəlif əlyazmalar müxtəlif müəllif düzəliĢlərini əks et-
dirirlər.
Tənqidi mətnin tərtibinə cəlb olunmuĢ əlyazmalar müəllif
düzəliĢləri əsasında qruplaĢdırılmıĢ, mətn ilkin redaksiya əsasında
tərtib edilmiĢ, sonrakı redaksiyalar isə xəttatların səhvlərindən və
düzəliĢlərindən ayrılmıĢdır. Beləliklə, ġahi “Divan”ının elmi-tən-
qidi mətnində istifadə olunan bütün nüsxələr müəllif redaksiyası
əsasında 2 qrupa bölünmüĢdür:
1.
Ġlkin müəllif mətnini əhatə edən əlyazmalar;
2.
Sonrakı redaksiyaları əhatə edən əlyazmalar və Ġstanbul
daĢbasma nüsxəsi.
Məhəmməd Füzuli “Divan”ının elmi-tənqidi mətni f.e.n.
Hacı Mail Əliyev tərəfindən doqquz əlyazma nüsxəsi və iki qədim
çap kitabının tekstoloji araĢdırılması və müqayisəsi yolu ilə hazır-
lanmıĢ və 1996-cı ildə “ġərq-Qərb” nəĢriyyatında çap olunmuĢ-
dur. Kitabın elmi redaktorları akademik H.Araslı, prof. C.Qəhrə-
manov və f.e.d. M.Adilovdur.
Füzuli “Divan”ının elmi-tənqidi mətninin hazırlanması za-
manı AMEA Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar Ġnstitututunda
mühafizə olunan M – 236 Ģifrəli əlyazma nüsxəsi və Ġstanbul Uni-
versiteti kitabxanasında saxlanılan 5465 Ģifrəli əlyazma əsas götü-
rülmüĢdür.
Vüsalə Musalı. Mətnlərin nəşrə hazırlanması problemləri
81
Dahi Azərbaycan Ģairi Füzulinin “Leyli və Məcnun” əsərinin
elmi-tənqidi mətni Ayna Babayeva tərəfindən hazırlanmıĢ və
1996-cı ildə “ġərq-Qərb” nəĢriyyatında iĢıq üzü görmüĢdür. Kita-
bın redaktoru f.e.n. Hacı Mail Əliyevdir.
Füzulinin 500 illik yubileyi münasibətilə “Leyli və Məc-
nun” elmi-tənqidi mətni ilk dəfə əski əlifbada oxuculara təqdim
olunmuĢdur. Elmi-tənqidi mətnin hazırlanması zamanı doqquz əl-
yazma nüsxəsi (Bakı, Sankt-Peterburq, London, DaĢkənd nüsxə-
ləri) və iki çap kitabından (1890-cı il Ġstanbul nəĢri və 1958-ci il
Bakı nəĢri) istifadə olunmuĢdur. Tədqiqata cəlb olunmuĢ əlyazma
mətnlərini müqayisə etdikdən sonra məlum olmuĢdur ki, bunların
arasında Sankt-Peterburq nüsxəsinin mətni orijinala daha yaxındır.
Ona görə də bu əlyazma nüsxəsi əsas nüsxə kimi qəbul edilmiĢ və
elmi-tənqidi mətn onun əsasında tərtib olunmuĢdur.
Süleyman Çələbi Bursalının (?-1422) 1409-cu ildə tamam-
ladığı “Vəsilətün-nicat” adlı əsəri Yaxın və Orta ġərqdə, xüsusilə
vətəni Türkiyədə ən çox sevilən, oxunan əsərlərdən biri sayılır.
ġairin AMEA Əlyazmalar Ġnstitutunda mühafizə olunan onlarla
əlyazması bu abidənin Azərbaycanda da geniĢ yayıldığını təsdiqlə-
yir. Süleyman Çələbinin “Vəsilətün-nicat” əsərinin elmi-tənqidi
mətni f.e.n. L.Süleymanova tərəfindən hazırlanmıĢ və 2006-cı ildə
iĢıq üzü görmüĢdür. Əsərin elmi-tənqidi mətni doqquz nüsxə əsa-
sında hazırlanmıĢdır. Əsas götürülmüĢ əlyazma ilə müqayisədə
baĢqa nüsxələrdəki fərqlər, söz, ifadə, misra, beyt fərqləri və on-
ların yerdəyiĢmələri, hər səhifənin sonundakı çıxarıĢlarda veril-
miĢdir. Mətnin ümumi səhifələnməsindən baĢqa, əsərin bölümlə-
rindəki beytlər ayrı-ayrılıqda nömrələnmiĢdir.
Əlyazmalar Ġnstitutunda klassik abidələrimizin tədqiqi, elmi-
təndqiqi mətnlərinin hazırlanması və nəĢri məsələləri bu gün də
davam etdirilməkdədir. Əlyazmalar Ġnstitutunun əməkdaĢları tərə-
findən 1950-ci ildən indiyə kimi nəĢr olunmuĢ əsərlər haqqında
Vüsalə Musalı. Mətnlərin nəşrə hazırlanması problemləri
82
məlumat almaq üçün nəĢrlərin biblioqrafiyasına nəzər salmaq ki-
fayətdir
107
.
Əlyazmalar Ġnstitutunda nəĢr olunmuĢ monoqrafiyalar, tər-
cümə abidələri, kataloq və biblioqrafiyalar, transfoneliterasiyalar
klassik irsimizin öyrənilməsinə qiymətli töhfədir. Bunların arasın-
da son illərdə nəĢr olunmuĢ f.e.d. M.Adilovun “Azərbaycan paleo-
qrafiyası” (2010), prof. A.Musayevanın “Əlyazma kitabı və XV-
XVI əsrlər Azərbaycan ədəbiyyatı” (2002), “Türkiyədə yaranan
Azərbaycan ədəbiyyatı və Xəlilinin “Firqətmanə”si” (2010),
“Bağdadda yaranan Azərbaycan ədəbiyyatı və Ruhi Bağdadi di-
vanı” (2011), f.e.d. N.GöyüĢovun “Füzuli: düĢüncə və ruhun poe-
tikası” (2012), prof. M.Nağısoylunun “XVI əsr Azərbaycan tər-
cümə abidəsi “ġühədənamə” (2003), “Əhmədinin “Əsrarnamə”
tərcüməsi” (2005), “XVI əsr Azərbaycan tərcümə əsəri “Kəvami-
lüt-təbir” (2011), f.e.d. C.Nağıyevanın “Əbdürrəhman Cami əsər-
lərinin Bakı əlyazmaları” (2009), f.e.n. P.Kərimovun “XVII əsr
anadilli Azərbaycan lirikası” (2011), “XVII əsr anadilli Azər-
baycan poeziyası” (2012) kimi çox dəyərli kitabların adlarını çək-
mək mümkündür. Qeyd olunanlardan əlavə Əlyazmalar Ġnstitutu-
nun əməkdaĢları tərəfindən müxtəlif əlyazmalar tərcümə və trans-
foneliterasiya olunaraq çap edilmiĢdir. Bu kitablardan “ġeyx Səfi
təzkirəsi”ni (2006), Mürtəzaqulu xan ġamlunun “Divan”ını
(2006), “Təsir Təbrizinin türkcə Ģeirləri”ni (2011), Sadiq bəy Əf-
Ģarın “Türkcə məktublar”ını (2012), “Kitabi-Battal Qazi” (2009)
və digərlərini qeyd etmək olar.
AMEA Z.Bünyadov adına ġərqĢünaslıq Ġnstitutunun “Mən-
bəĢünaslıq və mətnĢünaslıq” Ģöbəsində yazılı abidələrinin öyrənil-
məsi, tərcüməsi və nəĢri sahəsində ciddi və məqsədyönlü tədqiqat
iĢləri yerinə yetirilmiĢdir. Bu Ģöbədə mətnĢünaslıq sahəsində fun-
107
Azərbaycan MEA Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar Ġnstitutu nəĢrlərinin
biblioqrafiyası (1950-2006). Bakı, 2007; Azərbaycan MEA Məhəmməd Füzuli
adına Əlyazmalar ĠnstitutunəĢrlərinin biblioqrafiyası (1950-2010).
www.elyazmalarinstitutu.com.
Vüsalə Musalı. Mətnlərin nəşrə hazırlanması problemləri
83
damental iĢlərin həyata keçirilməsi akademik Ə.Əlizadənin adı ilə
bağlıdır.
1958-ci ildə yaranmıĢ AMEA ġərqĢünaslıq Ġnstitutunda
“MətnĢünaslıq və mənbələrin nəĢri” Ģöbəsinə akademik Ə.Əliza-
dənin uzunmüddətli rəhbərliyi ġərq ədəbi abidələri, xüsusən, fars-
dilli abidələrin nəĢrində yeni dövrün baĢlanğıcını qoymuĢdur. Bu
dövrdə orta əsr müəlliflərinin əsərlərinin elmi-tənqidi mətnləri
nəĢrə hazırlanmıĢdır. Onların arasında Fəzlullah RəĢidəddinin
"Came ət-təvarix"i mühüm yer tutur. Bu əsərin II cildinin I hissəsi
və III cildi bilavasitə Ə.Əlizadə tərəfindən, I cildin birinci hissəsi
isə onun baĢqa müəlliflərlə birgə fəaliyyəti nəticəsində hazırlan-
mıĢ və nəĢr edilmiĢdir.
Akademik Ə.Əlizadə Məhəmməd ibn HinduĢah Naxçıvani-
nin "Dəstur əl-katib fi-təyin əl-məratib" əsərinin elmi-tənqidi mət-
ninin hazırlanmasında fəal iĢtirak etmiĢdir. 1977-ci ildə "Dəstur
əl-katib"in mətninin hazırlanmasına görə o, Azərbaycan SSR-nin
dövlət mükafatı ilə təltif olunmuĢdur.
ġöbə əməkdaĢları tərəfindən çox sayda digər qiymətli orta
əsr farsdilli mənbələri tərcümə edilmiĢ və nəĢrə hazırlanmıĢdır.
Onların sırasına Azərbaycan tarixçisi Bəkr əl-Kutbi əl-Əhərinin
"Tarixe-ġeyx Uveys" əsəri də daxildir. Bu əsər həm Azərbaycan,
həm də rus dilinə M.Kazımov və V.Piriyev tərəfindən Leyden
Universiteti kitabxanasında saxlanan yeganə əlyazma nüsxəsi əsa-
sında tərcümə olunmuĢdur. Həmin müəlliflər tərəfindən XIV əsrin
tarixi hadisələrinə həsr olunmuĢ, Azərbaycan və qonĢu ölkələrlə
bağlı olan daha iki əlyazması tərcümə edilmiĢdir. Bunlar orta əsr
tarixçisi, coğrafiyaĢünası və dövlət xadimi Həmdullah Mustovfi
Qəzvininin "Zeyle-tarixi-qozide" və onun oğlu Zeynəddinin
"Zeyle-tarixe-qozide" əsərləridir.
ġöbədə tərcümə olunmuĢ tarixi xarakterli farsdilli mənbələrə
daha bir böyük əsər daxildir. Bu, XVI əsr tarixçisi Əbdi bəy ġira-
zinin "Təkmilət-ül-əxbar" əsəridir. Əsərin tərcüməçisi və müqəd-
dimə ilə Ģərhlərin müəllifi f.e.n. Ə.R.Rəhimovdur.
Vüsalə Musalı. Mətnlərin nəşrə hazırlanması problemləri
84
Akademik Z.M.Bünyadov və t.e.n. H.Məmmədovun səyləri
nəticəsində Ġrəvan əyalətinin, Naxçıvan sancağının və Gəncə-Qa-
rabağ əyalətinin icmal dəftərləri müfəssəl araĢdırma, qeyd və Ģərh-
lərlə Azərbaycan dilinə tərcümə olunaraq nəĢr edilmiĢdir. Hazırda
bu istiqamətdə araĢdırmalar t.e.n. ġ.Mustafayev tərəfindən davam
etdirilir. Məsələn, "Tiflis əyalətinin müfəssəl dəftəri" və "Lori
vilayətinin icmal dəftəri" Osmanlı türkcəsindən Azərbaycan dilinə
çevrilərək çap etdirilmiĢdir. E.Arıklı tərəfindən "Ərdəbil livasının
müfəssəl dəftəri"nin nəĢr etdirilməsi bu istiqamətin Ġnstitutda
uğurla aparılmasını bir daha təsdiq edir.
ġərqĢünaslıq Ġnstitutunun alimləri tənqidi mətnlərin hazırlan-
ması və tarixi mənbələrin tərcüməsi ilə yanaĢı, ġərq xalqlarının
ədəbi abidələrinin tədqiqi üzrə də çox böyük və ciddi tədqiqatlar
aparmıĢlar. Orta əsrlər dövrünə aid ġərq ədəbiyyatı dühalarının
çoxsaylı əsərləri ĢərqĢünas mütəxəssislərin səyi nəticəsində öyrə-
milmiĢ, tərcümə olunmuĢ və çapa hazırlanmıĢdır. Bu əsərlər ara-
sında dahi Nizami Gəncəvinin "Xəmsə"si mühüm yer tutur.
"Xəmsə" mətnlərinin üçünün - "Məxzənül-əsrar", "Həft peykər"
və "ġərəfnamə"nin mətnləri ġərqĢünaslıq Ġnstitutunun elmi iĢçiləri
tərəfindən tərtib olunmuĢdur.
Məlumdur ki, Nizaminin "Xəmsə"sindən sonra ġərqin müx-
təlif bölgələrində və müxtəlif dillərdə bu mövzuda bir neçə yüz
əsər yaradılmıĢdır. Onların müəllifləri arasında Əmir Xosrov Dəh-
ləvi, Xacə Kirmani, ƏliĢir Nəvai, Abdulla Hatifi, Əbdürrəhman
Cami, Məhəmməd Füzuli kimi Ģairlərin adını çəkmək olar. F.e.d.
T.Məhərrəmov bunlardan Hindistanın farsdilli ədəbiyyatının bani-
si Əmir Xosrovun "Məcnun və Leyli" və "Mütləül-ənvar" poema-
larının elmi-tənqidi mətnini tərtib edərək çap etdirmiĢdir.
T.Məhərrəmov XIV əsr məĢhur Azərbaycan Ģairi ƏĢrəf Marağayi-
nin "Xəmsə"sinin tam elmi-tənqidi mətnini də çapa hazırlamıĢ və
bu müəllifin həyat və yaradıcılığı haqda kitab yazmıĢdır.
F.e.d. T.A.Məhərrəmov bunlardan Hindistanın farsdilli ədə-
biyyatının banisi Əmir Xosrovun "Məcnun və Leyli" (1964, 1965)
Vüsalə Musalı. Mətnlərin nəşrə hazırlanması problemləri
85
və "Mütlə-ül-ənvar" (1975) poemalarının səkkiz və əlyazmadan
istifadə edərək elmi-tənqidi mətnini tərtib edərək Moskvada çap
etdirmiĢdir. T.A.Məhərrəmov XIV əsr məĢhur Azərbaycan Ģairi
ƏĢrəf Marağayinin "Riyazül-aĢeqin" əsərinin elmi-tənqidi mətni-
ni çapa hazırlamıĢ və 1998-ci ildə Tehranda çap etdirmiĢdir.
Nizaminin "Xəmsə"sinə nəzirə olaraq beĢ poema yaradan di-
gər məĢhur Azərbaycan Ģairi ƏĢrəf Marağayinin müasiri Cəmali
Təbrizi olmuĢdur. Cəmali Təbrizinin "Xəmsə"sinin yeganə əlyaz-
ma nüsxəsi Londonun Ġndia ofis kitabxanasında saxlanılır. ġairin
poemalarından biri - "Həft övrəng"in məti prof. M.Kazımovun
"Cəmali TəĢrizinin yaradıcılıq irsi" monoqrafiyasında verilmiĢdir.
Nizami ardıcıllarının əsərlərinin çap olunmasında daha bir
məhsuldar iĢi Ə.Rəhimov həyata keçirmiĢdir. O, uzun müddət
XVI əsr Azərbaycan Ģairi Əbdi bəy ġirazinin yaradıcılığı ilə məĢ-
ğul olmuĢdur. Bu iĢin nəticəsi olaraq Ədbi bəy ġirazinin on
poeması nəĢr edilmiĢdir. Ə.Rəhimov həm də XV əsr farsdilli
Azərbaycan ədəbiyyatının tədqiqi üçün böyük əhəmiyyətə malik
olan Azərbaycan Ģairi Bədr ġirvaninin "Divan"ını nəĢr etdirmiĢdir.
Farsdilli klassikanın tərcüməsi sahəsində digər maraqlı iĢi
f.e.d. Əkrəm Cəfər görmüĢdür. O, ilk dəfə olaraq, orijinalın poetik
vəznini saxlamaqla Ömər Xəyyamın rübailərini Azərbaycan dilinə
tərcümə etmiĢdir.
Yazılı mənbələrin tərcüməsi ġərqĢünaslıq Ġnstitutunda tarix,
ədəbiyyat, fəlsəfə, coğrafiya, dilçilik və s. sahələri əhatə edir.
Mənbələrin böyük bir qismi, o cümlədən sufi abidələri ilk dəfə
olaraq orijinaldan tərcümə olmuĢdur. Məsələn 2001-ci ildə XI-
XIII əsrlər ərzində yaradılmıĢ və farsdilli sufi nəsrinə aid olan üç
əsər Ģərhlərlə çap edilmiĢdir. Abdullah Ənsarinin "Minacat"ı,
Nəcməddin Razinin "EĢq və əql" risaləsi M.Kazımov tərəfindən
tərcümə edilərək geniĢ ön söz və Ģərhlərlə çap olunmuĢdur.
Orta əsr Azərbaycan fəlsəfəsi üzrə qiymətli abidələrdən biri
XVI-XVII əsr Ģairi və mütəfəkkiri Yusif Qarabağinin "Həft cinan"
əsəridir. Onun Ģərhli tərcüməsi Sankt-Peterburqun Saltıkov-ġedrin
Vüsalə Musalı. Mətnlərin nəşrə hazırlanması problemləri
86
adına kitabxanasında qorunan əlyazma nüsxəsi əsasında M.Məm-
mədli tərəfindən həyata keçirilmiĢdir.
XI əsrdə Nasir Xosrovun yaratdığı "Səfərnamə" əsəri özündə
tarixi, coğrafi, dini, ədəbi qaynaqları cəmləĢdirən ġərqin ilk nəĢr
abidələrindən və maraqlı mənbələrdən biri hesab oluna bilər. "Sə-
fərnamə"ni Azərbaycan dilinə T.Məhərrəmov tərcümə etmiĢdir.
ġərqĢünaslıq Ġnstitutunun elmi fəaliyyətinin zənginləĢməsin-
də mənbəĢünaslıq sahəsində çalıĢan dilçi alimlərin elmi iĢləri də
mühüm rol oynamıĢdır. Belə ki, f.e.n. C.Sadıqova və f.e.n. T.Ələs-
gərova tərəfindən Məhəmməd HinduĢah Naxçıvaninin "Əs-sihah-
əl-əcəmiyyə" adlı fars-türk lüğətinin elmi-tənqidi mətni çap olun-
muĢdur. "Əs-sihah əl-əcəmiyyə" 1994-cü ildə H.Z.Tağıyev mü-
kafatına layiq görülmüĢdür.
XIII əsr istedadlı Azərbaycan Ģairi Hüsaməddin Xoyi tərəfin-
dən Azərbaycan dilində nəzmə çəkilən, lakin əsrlərlə itkin hesab
edilən və uzun axtarıĢlardan sonra əlyazması əldə edilən "Töhfeyi-
Hüsam" dilimizin nadir incisi kimi türkologiya tarixinə yeni bir
töhfədir. Bu mənzum lüğətin elmi-tənqidi mətni Qahirənin "Dar
əl-kütüb" kitabxanasından və Berlindən gətirilən əlyazma nüsxə-
ləri əsasında C.Sadıqova və T.Ələsgərova hazırlanmıĢ və 1996-cı
ildə çap olunmuĢdur
108
.
Apardığımız tədqiqatlar nəticəsində deyə bilərik ki, klassik-
lərimizin əsərlərinin nəĢri zamanı müəyyən qüsurlara yol verilir.
Belə ki, nəĢriyyatların böyük bir qisminin yalnız mətbəə kimi
fəaliyyət göstərməsi, yəni kitabın redaktəsi ilə məĢğul olmamaları
klassik əsərlərin dünya standartlarına uyğun, məlumat aparatı ilə
təchiz olunmuĢ Ģəkildə nəĢrini əngəlləyir.
Dostları ilə paylaş: |