AZƏrbaycan mġLLĠ elmlər akademġyasi məHƏMMƏd füzulġ adına Əlyazmalar ġnstġtutu

 
 
 
                                                           
108
http://www.orientalstudies.az/az/structure/analysis_and_publication_of_writt
en_monuments.html 

Vüsalə Musalı.  Mətnlərin nəşrə hazırlanması problemləri
 
 
87 
 
Ədəbiyyat 
Adilov  M.,  Məmmədbağıroğlu  Ə.  Azərbaycan  əlyazmalarında 
filiqranlar. - Bakı: Tural-Ə, 2001, 56 s. 
Adilov M. Azərbaycan paleoqrafiyası və tarixi orfoqrafiya məsələlə-
ri. -Bakı: Nurlan, 2002, 199 s. 
Adilov  M.  Türk  mətninin  transfoneliterasiya  problemləri.  –  Bakı: 
Nurlan, 2003, 118. 
Adilov M. Azərbaycan paleoqrafiyası. - Bakı: Elm, 2010, 223 s.  
Azərbaycan mətnĢünaslığı məsələləri. – Bakı: Elm, 1979, 187 s.  
Azərbaycan  MEA  Məhəmməd  Füzuli  adına  Əlyazmalar  Ġnstitutu 
nəĢrlərinin  biblioqrafiyası  (1950-2006)  /  Tərtib  edən.  A.Xəlilov.  – 
Bakı: Nurlan, 2007, 34 s. 
Çeltik  H.  Tenkitli  neĢirlerinde  nazım  Ģekli  problemleri  //  Turkish 
Studies / Türkoloji AraĢtırmaları Volume 2/3 Summer 2007, s. 190-
199. 
Mengi  M.  Metin  incelemesi  aĢamaları,  terimler  ve  bunlardan  biri: 
metin tahlili // Turkish Studies / Türkoloji AraĢtırmaları Volume 2/3 
Summer 2007, s. 408-417.  
Musayeva  A.  Əlyazma  kitabı  və  XV-XVI  əsrlər  Azərbaycan 
ədəbiyyatı: problemlər, araĢdırmalar. - Bakı: Nurlan, 2002, 340 s. 
Musayeva  A.  MətnĢünaslığın  nəzəri  və  təcrübi  əsasları.  –  Bakı:  
Elm, 2007, 200 s. 
Orta  əsr  Azərbaycan  kitab  mədəniyyəti  /Mətnin  müəllifi  və  tərtibçi 
C.Qəhrəmanov.- Bakı: ĠĢıq, 1991, 35 s.  
ġərifli  K.  Əbdülqəni  Nuxəvi  Xalisəqarızadə.  -  Bakı:  Nurlan,  2002, 
158 s. 
ġərifli K. MətnĢünaslığın nəzəri əsasları. – Bakı: Nurlan, 2011, 345 
s. 
Лихачев Д. Текстология (краткий очерк). - Москва: 1964. 

Vüsalə Musalı.  Mətnlərin nəşrə hazırlanması problemləri
 
 
88 
 
Прохоров  Е.И.  Текстология:  Принципы  издания  классической 
литературы. - Москва: Высш. шkола, 1966. 
Редактирование отдельных видов литературы / Под ред. Н. Си-
корского. – Москва: Книга, 1987. 
Рейсер  С.А.  Основы  текстологии: Учеб.  пособие.  -  Л.:  Просве-
щение, 1978. 
 

Vüsalə Musalı.  Mətnlərin nəşrə hazırlanması problemləri
 
 
89 
 
V FƏSĠL 
DÖVRĠ NƏġRLƏRĠN TĠPOLOJĠ ƏLAMƏTLƏRĠ VƏ 
NÖVLƏRĠ
*
 
 
Konkret nəĢr üzərində redaktor iĢinin forma və metodları bu 
nəĢrin tipoloji xüsusiyyətlərindən asılıdır. NəĢrin tipoloji xüsusiy-
yətlərini bilmədən keyfiyyətli nəĢr ortaya qoymaq mümkün deyil. 
Hər  bir  nəĢrin  müxtəlif  əlamətləri  vardır.  Bunlar  informasiyanın 
xarakteri  (məzmunu,  predmeti),  məqsəd  təyinatı,  oxucu  ünvanı 
(tərtibat xarakteri, nəĢrin strukturu, dövriliyi) və s. 
Məlumdur  ki,  aparılmıĢ  tədqiqatlar  ictimaiyyətə  müxtəlif 
formalarda çatdırıla bilər. Mövcud üsullardan biri, bəlkə də birin-
cisi elmi məqalədir. Müxtəlif sahələr üzrə ixtisaslaĢmıĢ jurnallarda 
çap edilmiĢ məqalələr müəlliflərlə yanaĢı onların çalıĢdıqları uni-
versitet  və  institutların,  təmsil  etdikləri  ölkələrin  elmi  nüfuzunu 
birbaĢa müəyyən edən və son nəticədə, ölkənin inkiĢaf səviyyəsini 
göstərən amillərdəndir. Bura elmi  dərəcə və adların verilməsində 
çap  olunmuĢ  məqalələrin  vacibliyini  də  əlavə  etsək,  jurnalların 
əhəmiyyətinə  görə  qiymətləndirilməsinin  müxtəlif  qurumlar  və 
ictimaiyyət  qarĢısında  duran  mühüm  vəzifələrdən  biri  olduğu  ay-
dınlaĢar
109
. 
Dövri nəĢrlər müəyyən edilmiĢ vaxtda çıxan, standart forma-
da  tərtib  olunan  ardıcıl  nömrələnmiĢ  nəĢrlərdir.  Dövri    nəşrlərin 
məqsədi  müəyyən  olunmuş  müddət  ərzində  hər  hansı  oxucu  qru-
puna ünvanlanmış informasiyanın operativ şəkildə yayılmasından  
ibarətdir. Dövri  nəĢrlərin  fasiləsiz  sürətdə çıxması  real  gerçə-
kliyi daim və ardıcıl olaraq təsvir etməyə imkan yaradır. Beləliklə, 
nəĢrin  hər  bir  sonrakı  buraxılıĢı  mövzu, məzmun və  forma cə-
                                                           
*
 Qeyd: Monoqrafiyanın bu fəsli Bakı Dövlət Universitetinin “Universitetdaxili 
50+50  qrantlar  proqramı”  (2012-2013-cü  tədris  ili  üçün)  layihəsi  çərçivəsində 
hazırlanmıĢdır. 
109
  Əliyev  F.,  Ağayev  ġ.  Azərbaycanda  elmin  problemləri  və  inkiĢaf  pers-
pektivləri. – Bakı: 2011, s. 13. 

Vüsalə Musalı.  Mətnlərin nəşrə hazırlanması problemləri
 
 
90 
 
hətdən  bağlı  olduğu  əvvəlki   nəĢrlərin  davamı  kimi  nəzərdən  
keçirilir.  Dövri  nəĢrin  tematik  profilinin,  mövzu  dairəsinin  çərçi-
vələri ilə müəyyənləĢdirilmiĢ informasiyanın xarakteri onun oxucu 
ünvanı  ilə  də  bağlıdır.  Ġnformasiyanın  xarakteri  və  oxucu  ünvanı 
sərlövhəyə, tərtibatın xarakterinə və nəĢrin dövriliyinə təsir edir.  
Dövri nəĢrlər gündəlik, həftəlik, aylıq, rüblük kimi zaman in-
tervalında çap olunur. Dövri nəĢrlərin aĢağıdakı növləri vardır: 
Qəzet -  müəyyən edilmiĢ vaxt intervalı ilə çıxan, rəsmi  ma-
terialı əhatə edən aktual, siyasi, elmi və operativ dövri  nəĢrdir. Ti-
pindən  və təyinatından  asılı  olaraq,  nəĢr  həftədə 1-7 dəfə müx-
təlif tiraj və formatda çıxır. Qəzetlərin  xüsusi buraxılıĢları olur. 
Bülleten – hər hansı bir təĢkilatın rəsmi materiallarını  əhatə 
edir.  Dövri  bülletenlərin  daimi  rubrikasiyası  olur.    Bülletenlərin 
normativ, soraq, reklam, bülleten - xronika, bülleten-cədvəl, statis-
tik  növləri var. 
Təqvim  –  müxtəlifliyi  ilə  seçilir.  Dövriliyinə  görə    həftəlik, 
aylıq,  illik  ola  bilər.  Bundan  əlavə,  kəsilən,  aĢırma    və  kitab  tipli 
təqvimlər var. 
Referatda hər hansı bir problem yazılı, yaxud kütləvi Ģəkildə 
məruzə ilə qısa Ģərh olunur. 
Ekspress informasiya  –  cari aktual məqalələrin referatını  və 
analoji hadisələri özündə əks etdirən operativ məlumat nəĢridir. 
 
Jurnal  ictimai,  siyasi,  elmi  və  digər  məsələlərə  dair    məqalə 
və  referatları  əhatə  edən,  daimi  rubrikasiyası  olan  rəsmi  təsdiq-
lənmiş dövri nəşrdir. 
Müasir  nəĢriyyat  praktikasında  jurnalları  aĢağıdakı  növlərə 
ayırırlar:  elmi,  elmi-kütləvi,  istehsalat-praktiki,  kütləvi,  ədəbi-
bədii, referativ. 
Jurnalların oxucu ünvanı geniĢdir. Bu, oxucunun peĢəsindən, 
fəaliyyət  sahəsindən,  ixtisasından,  yaĢından,  cinsindən,  ümumi 
mədəni səviyyəsindən  asılıdır. 
 Oxucu ünvanına görə jurnallar iki qismə bölünür: 
 

Vüsalə Musalı.  Mətnlərin nəşrə hazırlanması problemləri
 
 
91 
 
1.
 
Kütləvi oxuculara istiqamətlənmiş jurnallar 
2.
 
Mütəxəssislərə yönəldilmiş xüsusi ixtisas jurnalları. 
Kütləvi  jurnallara  elmi-kütləvi,  ictimai-siyasi,  ədəbi-bədii 
jurnalları aid edirlər. Prinsipcə, onların kifayət qədər  geniĢ ünvanı 
konkret oxucu qrupları üzrə, məsələn, yaĢ, cins və hər hansı baĢqa 
əlamətlər  nəzərə  alınmaqla  fərqləndirilə  bilər.  Lakin  kütləvi  jur-
nalların oxucularını həmiĢə belə bir cəhət birləĢdirir ki, onlar jur-
nalın məzmununa münasibətdə mütəxəssis olmurlar
110
.   
Elmi-kütləvi  jurnallar  elm,  mədəniyyət  və  təcrübi  fəaliyyət 
sahələrində nəzəri və ya eksperimental araĢdırmalar haqqında mə-
qalə  və  materialları  əhatə  edir.  Bu  tip  jurnalların  funksional  təyi-
natı  elmi  dünyagörüĢünün  təĢəkkülünə  təkan  vermək,  oxucunun 
bilik  səviyyəsini    geniĢləndirmək,  elmin,  texnikanın,  mədəniyyə-
tin,  incəsənətin  nailiyyətlərini  kütləviləĢdirməkdir.  Elmi-kütləvi 
jurnallarda  praktik, əyləncə və ədəbi-bədii  xarakterli  materiallar  
da nəĢr olunur. 
Kütləvi jurnallar elmi-kütləvi jurnalara yaxındır. Kütləvi jur-
nallarda idman, məiĢət, mədəniyyət və s. məsələlərə dair material-
lar verilir və geniĢ oxucu auditoriyası üçün nəzərdə tutulur. Bu tip 
jurnallar həyatın müxtəlif sahələrini əhatə edir və tematikası geniĢ 
məsələlər dairəsini əks etdirir. 
İctmai-siyasi jurnal aktual ictimai-siyasi tematikalı  material 
və məqalələri əhatə edir. GeniĢ oxucu kütləsi üçün nəzərdə  tutu-
lur.  Bu jurnallarda satirik və yumoristik əsərlər, habelə müəyyən 
sahələrə  aid  olan  məlumatlar,  elmi-kütləvi  informasiya  da  dərc 
oluna bilər.  
                                                           
110
  Соловьев  В.И.,  Рябинина  Н.З.Редакторская  подготовка  периодических 
изданий: Учебное пособие. - М.: 1993.   
http://www.hi-edu.ru/e-books2/RedPodgotPeriodIzd/index.htm 
 

Vüsalə Musalı.  Mətnlərin nəşrə hazırlanması problemləri
 
 
92 
 
Ədəbi-bədii  jurnallarda  əsasən  müxtəlif  janrlara  aid  olan 
bədii ədəbiyyat əsərləri, publisistik və tənqidi məqalə və material-
lara yer alır. 
Kütləvi  jurnalların  təsvir  olunmuĢ  növləri  nəinki  kütləvi 
oxucunun  müxtəlifliyi  baxımından,  habelə  regional,  milli  təsisatı, 
həm  də nəĢr edən təĢkilatın mənsubiyyət  əlamətləri  üzrə fərqlən-
dirilə bilər. 
Mütəxəssislərə yönəldilmiĢ xüsusi (ixtisas) jurnallarının da-
irəsi  geniĢ  deyil.  Bu  cür  jurnalların  tipoloji  sərhədlərinin  müəy-
yənləĢdirilməsi  növlərin  yayğınlığının  qeyri-müəyyənliyi    üzün-
dən  mühüm  çətinliklər  ortaya  çıxır.  Xüsusi  rəsmi  informasiyanı 
yaymaq bu jurnalların məqsədini təĢ-kil edir.  
Xüsusi  jurnal  qrupunda  elmi  jurnallar  ayrıca  fərqləndirilir. 
Elmi jurnallar nəzəri tədqiqatlar haqqında məqalə və materialları, 
eləcə də, elmi iĢçilər üçün nəzərdə tutulmuĢ tətbiqi xarakterli ma-
terialları əhatə edir. 
Məqsəd təyinatından asılı olaraq, elmi jurnallar elmi-nəzəri, 
elmi-praktik və elmi-texniki növlərə ayrılır. 
Elmi-nəzəri jurnallar fundamental və tətbiqi elmlərin ən ye-
ni  nailiyyətlərini  əks  etdirir.  Bunlar  MEA-nın,  onun  filiallarının, 
sahə akademiyalarının, akademik elmi-tədqiqat qurumlarının, elmi 
cəmiyyətlərinin,  ali  təhsil  müəssisələrinin  jurnallarıdır.  Onların 
tərkibinə özündə ümumelmi, fundamental xarakterli informasiyanı 
əhatə edən jurnallar, müxtəlif sinifləri təĢkil edən çoxsaylı jurnal-
lar  da  daxildir.  Demək  olar    ki,  bütövlükdə  jurnalların  bu  qrupu-
nun  oxucuları  baĢlıca  olaraq  alimlər  və  yüksək  ixtisaslı  mütəxəs-
sislərdir. 
Elmi-praktik  jurnal  elmi  jurnalların  xüsusi  növünü  təĢkil 
edir.  Bu  jurnallar  peĢəkar  fəaliyyəti  elmi  araĢdırmaların  nəticələ-
rinə istinadlanan mütəxəssislər üçün nəzərdə tutulur, praktik təcrü-
bənin nəzəri səviyyədə anlaĢılmasını tələb edir və elmi nailiyyətlə-
rin  praktikaya  tətbiqi  ilə  bağlıdır.  Sözügedən  jurnallar  özlərində 
həm  də  tətbiqi  səciyyəli  nəzəri  materialları,  həm  də  sırf  təcrübi 

Vüsalə Musalı.  Mətnlərin nəşrə hazırlanması problemləri
 
 
93 
 
məzmunlu  materialları  əhatə  edir.  Belə  jurnallarda  istehsal  tema-
tikasına  aid  olan  məlumatlar,  metodik  məsləhətlər,  yeni  texniki 
həll yolları, texnologiyalar haqqında informasiya dərc olunur. 
Təcrübi xarakterli elmi jurnalların təyinatı müxtəlif peĢələr-
dən olan mütəxəssislərə praktiki məsələlərin həllinə və onların ix-
tisasını artırmasına yardım etməkdən ibarətdir.  
Elmi-texniki jurnallar müstəqil qrup təĢkil edir. Bu jurnalla-
rın  profili  texniki  elmlərlə  bağlıdır.  Meydana  gəlməsi  və  inkiĢafı 
təbiət elmlərinə, texnikanın və isthesalın müxtəlif sahələrindən əl-
də  olunan  empirik  biliklərə  istinadlanan  texniki  elmlər  vasitəsilə 
elm  bilavasitə  məhsuldar  qüvvəyə  çevrilir.  Məhz  buna  görə  də, 
elmi-texniki  jurnallar  cəmiyyətin  sivilizasiyasına  mühüm  təsir 
göstərən nəĢrlərə aiddir. Bu jurnalların məqsəd təyinatı elmin tex-
nika ilə əlaqəsinin konkret məsələləri ilə bağlıdır
111
. 
Elmi  jurnallar  elmi  ictimaiyyət  üçün  daha  çox  əhəmiyyət 
kəsb etdiyindən, onlardan daha ətraflı bəhs etməyi məqsədəuyğun 
hesab edirik. Mətbəənin icadından 200 il sonra 1665-ci ildə ilk el-
mi  jurnallar  nəĢr  olunmağa  baĢlamıĢdır.  Ġlk  elmi  jurnal  Parisdə 
nəĢr olunan “Journal  de Scavans” hesab olunur
112
.  Elmi  jurnallar 
XVII əsrdən etibarən nəĢr olunmağa baĢlasa da, yalnız XIX əsrdə 
elmi tələblərə tam cavab verəcək Ģəkildə nəĢr edilmiĢdir. XX əsrdə 
isə  müasir  standartlar  əsasında  elmi  jurnalların  nəĢri  geniĢ  vüsət 
almıĢdır.     
Türkiyədə iĢıq üzü görən ilk elmi jurnal “Cəmiyyəti- Elmiy-
yeyi-Osmaniyyə”  adlı  qurum  tərəfindən  nəĢr  olunan  “Ülum  və 
maarif, Ticarət və sənayə dair Məcmueyi-fünun”dur.  
                                                           
111
  Соловьев  В.И.Рябинина  Н.З.Редакторская  подготовка  периодических 
изданий: Учебное пособие. - М.: 1993.   
http://www.hi-edu.ru/e-books2/RedPodgotPeriodIzd/index.htm 
112
  Ağır  A.  Elektronik  akademik  dergi  yayıncılığı  ve  bir  model  çalıĢması. 
Marmara  Üniversitesi,  SBE,  Qazetecilik  anabilim  dalı.  Yüksek  lisans  tezi, 
Ġstanbul, 1997, s. 31. 

Vüsalə Musalı.  Mətnlərin nəşrə hazırlanması problemləri
 
 
94 
 
Azərbaycanda ilk elmi jurnal Bakı Dövlət Universitetinin or-
qanı  olan  və  1921-ci  ildən  nəĢr  olunmağa  baĢlayan  “Azərbaycan 
Universiteti xəbərləri” hesab olunur
113
.  
Ənənəvi olaraq, elmi jurnalların nəĢri prosesini 4 mərhələyə 
ayırırlar: 

 
hazırlıq – məqalə müəllifi məqaləsini jurnal redaksiyasına 
göndərir; 

 
məqalənin dəyərləndirilməsi – redaksiya heyətindəki rəyçi-
lər  tərəfindən  məqalənin  qiymətləndirilməsi,  qəbul  olun-
ması,  uyğun  görülməməsi;  düzəliĢlərin  aparılması  üçün 
müəllifə göndərilməsi; 

 
jurnalın nəĢr və abunəçilərə göndərilməsi; 

 
arxivləmə  və  indeksləĢmə  -  kitabxanalar  jurnalın  əvvəlki 
saylarını  arxivlərinə  göndərirlər.  Xülasələndirmə  və  in-
deksləĢmə ilə məĢğul olan qurumlar isə əvvəllki nömrələri 
indekslərinə qoyurlar
114
.   
Qeyd olunan ikinci və üçüncü mərhələnin müddəti 6-18 aydır.   
Beləliklə, demək olar ki, dövri nəĢrlərin növlərinin diapazo-
nu  geniĢ  və  çoxcəhətlidir:  gündəlik  kütləvi  qəzetdən  illik  kütləvi 
təqvimədək; kütləvi jurnaldan peĢəkarlara ünvanlanmıĢ xüsusi jur-
nala qədər. 
Jurnal janrları 
 
Jurnallarda  nəĢrin  forması  məsələsi, informasiyanın çatdı-
rılması dövi nəĢrlərin informativlik məsələləri ilə birbaĢa bağlıdır. 
Janrın  təĢəkkülü  hər  Ģeydən  öncə  məzmunun  hansı    yaradıcılıq 
metodları və vasitələrlə ifadə olunmasından asılıdır, bu isə öz növ-
                                                           
113
 Bax: Bakı Dövlət Darülfünunun təsisi (sənədlər toplusu). Tərtib edəni və ön 
sözün  müəllifi  S.Ġbrahimov.  –  Bakı:  Azərbaycan  Universitetinin  NəĢriyyatı, 
1989,  88  s.;  Алимирзоев  Х.  О.  Азербайджанский  Государственный  Уни-
верситет за 50 лет: Исторический очерк. – Баку: Азернешр, 1969, 467 с.  
114
 Denning P. The ACM Electronic Publishing plan. 1994. www.acm.org  

Vüsalə Musalı.  Mətnlərin nəşrə hazırlanması problemləri
 
 
95 
 
bəsində aparılan iĢin məqsədi və yaxud əsərin  məqsəd təyinatı ilə 
Ģərtlənir. 
Beləliklə, janr haqqında nəinki əsərin formasını, habelə onun  
təĢəkkülünün  ilkin    Ģərtlərini    nəzərdə  tutaraq,  bu  zaman  janrın  
hansı  istiqamətə  (analitik-təhlil, informativ, publisistik, bədii  və  
yaxud hər hansı bir qarıĢıq istiqamətə) mənsub olması  mövqeyin-
dən    nəzərdən    keçirərək  bəhs    etmək    olar.    Bütövlükdə    jurnal 
nəĢrlərində  jurnalistikada,  elmi  və  ədəbi-bədii    yaradıcılıq-da 
istifadə  olunan təqribən bütün  janrlar  tətbiq  edilir. 
Nəzəriyyədə janrların  təsnifatı onların 3 qrupa bölünməsini 
nəzərdə tutur: informativ, analitik, bədii-publisistik. 
İnformativ janr xronika, qeyd, müsahibə, reportaj,  informa-
siya, hesabat kimi növlərə ayrılır. Ġnformativ  materialların ümumi 
məqsədi – fakt, hadisə, hal, haqqında  məlumat verməkdir. Ġnfor-
mativ janrlar, bir qayda olaraq, dərin təhlilə varmadan, sadə, ilkin 
informasiyadan  istifadə  edirlər.  Operativlik,  aktuallıq,  informativ 
janrlara münasibətdə irəli sürülən ümumi tələblərdir. Lakin infor-
masiya  üçün əsas götürülmüĢ fakt əsassız ola bilməz. Jurnallarda 
informativ janrlar peĢəkar informasiyanın lakoniklik tələbinin ger-
çəkləĢdirilməsini təmin edir. Mütəxəssislər tematikası sahənin ak-
tual  istiqamətlərini  əks  etdirən  ən    mühüm  peĢəkar  tədbirlər  – 
konfranslar,  simpoziumlar,  seminarlar  haqqında  məlumat  alırlar. 
Ən  lakonik  (qısa  və  aydın)  informativ  janr  məhz  informasiyanın 
özüdür.  O,  bir  qayda  olaraq  “xronika”,  “informasiya”  rubrikaları 
ilə  təqdim  edilir.  Bu  janrın  baĢlıca  fərqləndirici    cəhəti  ondan 
ibarətdir ki, onun məqsəd təyinatı 3 sualla  məhdudlaĢır: Nə? Ha-
rada? Nə zaman?  
Bu xarakterli jurnallarda informasiyanın məzmunu  müxtəlif 
xarakterli olur: ümumdövlət və bölgə (regional) əhəmiyyətli  təd-
birlər, hər hansı bir obyektin istifadəyə verilməsi, baxıĢların  keçi-
rilməsi, ictimai  komissiyaların  yaradılması  və  s. 
Hesabat  hadisələri  ciddi  ardıcıllıqla  nəzərdən  keçirən  hər 
hansı bir tədbir haqqında məlumat verən informativ janrdır. Hesa-

Vüsalə Musalı.  Mətnlərin nəşrə hazırlanması problemləri
 
 
96 
 
batda tədbirin bütün mərhələlərinin, qəbul olunmuĢ qərarların iĢıq-
landırılması nəzərdə tutulur. Bu janra informasiyanın elə cəhətləri 
xasdır  ki,  redaksiyalara  -  “xüsusi”  hesabat,  “elmi”  hesabat  an-
layıĢlarından istifadə etməyə imkan  verir. 
İntervü mətbuatda çap edilmək üçün müxbirin bir və ya bir 
neçə  Ģəxslə  apardığı  müsahibədir.  Müsahibə  materialının  Ģərhi 
(ifadəsi,  xülasəsi)  verilmiĢ  suallara  cavablar  Ģəklində  təqdim  olu-
nur.   
Reportaj mühüm informativ janrlardan  biridir.   Reportajlar-
dan  baĢ  vermiĢ  hadisə  sənədlərlə,  faktlarla,  Ģahid  ifadələr  ilə  real 
Ģəkildə əks edilir.  
Analitik - təhlili janrlar aĢağıdakı növlərlə təmsil olunur: mə-
qalə, korrespondensiya (müxbir məlumatı, məktubu), Ģərh, resen-
ziya, icmal. 
Analitik  janrlar  daha  miqyaslı  və  əsaslı  olaraq  jurnallarda 
aparıcı  mövqe  tutur.  Onların  məqsədli  istiqamətlənməsi  eynitipli 
hallara mənsub olan faktlar məcmusunun dərin tədqiqini, hərtərəf-
li təhlilini verməkdir. 
Analitik  materiallarda  faktların  Ģərhi,  müqayisəsi,  qarĢılıqlı 
əlaqəsi və qarĢılıqlı asılılığı, məntiqi nəticələrin, nəzəri ümumiləĢ-
dirmələrin, təcrübi məsləhətlərin mövcudluğu mütləqdir. Elmi mə-
qalənin konkret növündən və elmi  araĢdırmanın sahəsindən asılı 
olmayaraq,  məna  aspektlərinin    aĢağıdakı  stukturu  üzə  çıxır:  təd-
qiqatın  predmeti və yaxud  mövzusu, tədqiqatın aparıldığı elm sa-
həsi, tədqiqatın  məqsədi, predmetə baxıĢ tərzi və yaxud predmetin  
nəzərdən  keçirildiyi tərəf, tədqiqat obyektinin təyinatı, tədqiqatın 
növü,  tədqiqatın  metodu,  istifadə  olunan  materiallar,  tədqiqatın 
aparıldığı  Ģərait,  konkret  nəticələr,  tədqiqat    nəticəsində  təklif 
olunmuĢ  obyektin  texniki  səmərəliliyi,  tədqiqatın  iqtisadi  cəhəti 
(tərəfi), əsaslandırılmıĢ obyektin dəyəri. 
Resenziya (tənqidi rəy) müxtəlif profilli jurnallar üçün geniĢ 
yayılmıĢ  analitik  janrdır.  Resenziyalar  üzərində  iĢləyərkən  redak-
tor  bu  anaitik  qrupun  bütün  janrlara  münasibətdə  irəli  sürülən 

Vüsalə Musalı.  Mətnlərin nəşrə hazırlanması problemləri
 
 
97 
 
ümumi  tələbləri  rəhbər  tutmalıdır.  Resenziya  yalnız  nəĢri  təĢkil 
edən hissələrin sadalanması və yaxud məzmunun əsas aspektləri-
nin  Ģərhini  deyil,  habelə  nəĢrin  ümumi  xarakteristikasını  və  qiy-
mətləndirilməsini özündə əks etdirməlidir. 
Bədii publisistik janrlar jurnal janrlarının ən mürəkkəblərin-
dəndir. Bu qrupa oçerk (hekayə Ģəklində qısa bədii əsər), felyeton, 
rəsm, pamflet (həcv) daxildir. 
 
Müəllif əlyazması üzərində redaktor işi 
 
Hər bir materialın redaktə olunması prosesində redaktor hər 
Ģeydən  öncə  müəllifin  mövzu  seçimini,  bu  mövzunun  iĢlənməsi 
səviyyəsini və materialın ədəbi cəhətdən iĢlənməsini qiymətləndir-
məlidir.  Redaktor    müəllifin  mövzu  seçimini  qiymətləndirərkən 
onun  aktuallığına  diqqət  yetirir,  bu  zaman  həll  olunan  məsələnin 
nəzəri  və  təcrübi  əhəmiyyətini,  orijinallığını,  yeniliyini,  habelə 
jurnalın profilinə uyğunluğunu nəzərə alır. Konkretlik elmi nəĢrlə-
rə münasibətdə irəli sürülən əsas tələblərdən biridir. GeniĢ, kifayət 
qədər konkret olmayan mövzu, onun dərindən iĢlənilməsini çətin-
ləĢdirir,  oxucu  ünvanının  dəqiq  müəyyənləĢdirilməsi  imkanlarını 
aradan qaldırır.  
Məqalələrdə,  xüsusilə  elmi  məqalələrdə  təqdim  olunan  in-
formasiyanın  müxtəlifliyi,  çoxcəhətliliyi  səbəbindən  redaktor 
onun  qiymətləndirilməsinə  fərqləndirici  yanaĢma  nümayiĢ  etdir-
məlidir. Hər bir faktın, hər bir elementin elmi, obyektiv izaha ma-
lik olması baĢlıca, əsas tələb olmalıdır. Bu, informasiyanın oxucu 
tərəfindən həqiqi və dəqiq qəbul olunması üçün zəruri Ģərtdir. La-
kin unutmaq olmaz ki, çatdırılan məlumatların həqiqiliyinə və də-
qiqliyinə baxmayaraq, onlar hadisəni, problemi bütövlükdə səciy-
yələndirmək  üçün  kifayətedici  olmaya  bilər.  Bu  faktlar  yetərincə 
etibarlı olmalıdır və material məzmunun predmetini hərtərəfli əha-
tə etməlidir. Bununla yanaĢı, informasiyanın köhnəlməsi xüsusiy-
yətlərini də nəzərə almaq lazımdır. 

Vüsalə Musalı.  Mətnlərin nəşrə hazırlanması problemləri
 
 
98 
 
Faktik material üzərində iĢ zamanı müəllifin həll etdiyi əsas 
vəzifələr aĢağıdakılardan ibarətdir:  
1.
 
Faktik  materialın  davamlılığının,  onun  mühümlüyünün,  
yeniliyi baxımından qiymətləndirilməsi;  
2.
 
Faktiki materialın kifayət qədər  tam  təmsil  olunub-olun-
mağının qiymətləndirilməsi; 
3.
 
Faktların dəqiqliyinin və həqiqiliyinin qiymətləndirilməsi. 
  Sitatlar  faktik  materialın  xüsusi  formalarındandır.  Elmi 
məqalənin, xüsusilə icmal məqaləsinin redaktoru qarĢısında adətən 
onların prinsipial zəruriliyi haqqında məsələ durmur. Elm varislik 
əsasında  inkiĢaf  etdiyi  üçün  sələflər  tərəfindən  aparılmıĢ  araĢ-
dırma nəticələrinin iqtibas məqalə olunması çox zaman labüddür. 
Ġqtibaslar  məqalə  müəllifi  üçün  öz  nəzəri  müddəalarını  inkiĢaf 
etdirməkdə  istinad,  dayaq  rolunu  oynayır.  Bu  iqtibasların  məz-
munundan çıxıĢ edərək, nəzərdən keçirilən halın və yaxud hadisə-
nin obyektiv surətdə səciyyələndirilməsi və nəticələrin formalaĢdı-
rılması üçün zəruri olan inandırıcı sübutlar sistemini qurmaq olar. 
Müəllifin gətirdiyi ayrı-ayrı mühakimələrin, habelə güman olunan 
nəticələrin  əsaslandırılması  sübutu  üçün  də  iqtibaslardan  istifadə 
oluna  bilər.  Bütün  hallarda  istifadə  olunan  iqtibasların  sayı 
optimal olmalıdır.   
Əsərin qurulması hər Ģeydən öncə onun məqsədli təyinatının 
yerinə  yetirilməsini,  çatdırılan  informasiyanın  oxucu  tərəfindən 
asanlıqla  və  dəqiq  qavranılmasını  təmin  etməlidir.  Əsərin  kom-
poziyası  nəzərdən  keçirilərkən  onun  tərkib  hissələrə  (giriş,  əsas 
hissə  və  nəticə)  ayrılması  məqsədəuyğundur.  Təbiidir  ki,  baĢlıca 
vəzifələrdən  biri  əsas  hissənin  qurulmasının  qiymətləndi-ril-mə-
sindən ibarətdir. Onun həlli zamanı redaktor mətnlərin struktur xü-
susiyyətlərini  (təhkiyəvi,  təsviri  və  mühakimələr  üzərində  qurul-
muĢ)  nəzərə  almalıdır.  Təhkiyələrin  və  təsvirlərin  qiymətləndiril-
məsi zamanı baĢlıca diqqəti aĢağıdakılara yönəldirlər: əsas faktlar 
nə dərəcədə uğurla seçilmiĢdir, mahiyyət aydındırmı, Ģərhin zəruri 

Vüsalə Musalı.  Mətnlərin nəşrə hazırlanması problemləri
 
 
99 
 
ardıcıllığına əməl olunurmu, bir hadisənin digəri ilə bağlılığı baĢa 
düĢülürmü? 
Mühakimələr nəzərdən keçirilərkən mühakimə və nəticə ara-
sındakı struktur asılılığına istinad edilir. Əgər mühakimədə nə isə 
sübut  olunursa,  dəlillərin  dəqiqliyi  yoxlanılır.  Təsviri  səciyyəli 
mətnlərdə tərkib hissələrin faktiki materiallının yoxlanılması, mü-
hakimələrdə isə bir fikrin digərindən törəməsinin qiymət-lən-diril-
məsi həlledici əhəmiyyət kəsb edir.  
Qeyri  bədii  ədəbiyyat  əsərlərinin  strukturu  materialın  ifadə 
olunmasının ardıcıllığı, onun müxtəlif hissələrinin qarĢılıqlı müna-
sibətlərinin məntiqiliyi  və mütənasibliyi  ilə fərqlənir. Bu struktur 
predmetin  inkiĢafının  xarakteri  və  daxili  məntiqi,  əsərin  janr  xü-
susiyyətləri, eləcə də, müəllifin ifadə tərzi ilə Ģərtlənir.  
Qeyd  etdiyimiz  kimi,  janrından,  həcmindən  asılı  olmayaraq 
məqalələri üç tərkib hissəyə ayırmaq olar: giriĢ, əsas hissə və nəti-
cə. 
Əsərin giriş qismi oxucunu materialı qavramağa hazırlamalı-
dır. Burada müəllif əsərin məzmununu, onun nəzərdən keçirilmə-
sinin  aspektlərini  qeyd  etməlidir.  Redaktor  bu  hissənin  yığcam 
halda  əsərin  əsas  məzmununu  təkrar  etməməsinə  nəzarət  etməli-
dir. Əsərin bu hissəsi oxucuda əsərə məqsədyönlü maraq oyatma-
lıdır. 
Əsərin  əsas  hissəsinin  vəzifəsi  müəllif  konsepsiyasını  tam 
həcmdə əks etdirmək, əsərin məzmununu bütövlükdə açmaq, onun 
ideyasını  gerçəkləĢdirməkdir.  Bu  struktur    hissəsi  predmet  və 
yaxud hadisə haqqında material müəllifinin ifadə etdiyi tədqi-qatın 
təhlili  və  sintezi  əsasında  yeni    biliyin  formalaĢmasına    xidmət 
edir. 
Əsərin nəticə qismi oxucu qavrayıĢının məntiqi və psixologi-
yası  baxımından  zəruri  olan  sonluq  rolunu  oynayır.  Burada  araĢ-
dırmanın nəticəsinə yekun vurulur, əsas nəticələr qısaca və dürüst 
ifadə olunur, məsləhətlər verilir, məsələnin bundan sonra da araĢ-
dırılmasının mümkün yolları göstərilir. 

Vüsalə Musalı.  Mətnlərin nəşrə hazırlanması problemləri
 
 
100 
 
Bəzən  elmi  jurnallarda  nəzərə  çatdırılması  önəm  kəsb  edən 
hər hansı bir fikir, ifadə və ya cümlə səhifənin kənarında verilərək 
fərqləndirilir (Əlavə 30). 
Əsərin  stukturunun  redaktor  tərəfindən  qiymətləndirilməsi-
nin baĢlıca meyarları məzmunun ifadə olunmasının bütövlüyü, sis-
temliliyi,  tələblərə  uyğunluğu  və  əlaqəliliyidir.  Tamlılıq  prinsipi 
əsərin  strukturunun  qiymətləndirilməsinin  dialektik  vəhdəti  kimi 
yanaĢılmasını,  onların  qırılmaz  Ģəkildə  və  qarĢılıqlı  əlaqədə  nə-
zərdən  keçirilməsini  tələb  edir.  Bu  baxımdan  elmi  məqalənin 
strukturu  onu  təĢkil  edən  bütün  komponentlərin  vəhdəti,  struktu-
run hər bir elementi isə bütövlükdə məqalənin bir qismi kimi təm-
sil  olunmalıdır.  Bu  prinsipin  pozulması  materialın  ifadə  olunma-
sında sistemsizliyə gətirib çıxarır.  
Sistemlilik meyarı məqalənin vahid məntiqi strukturunu ay-
dınlaĢdırmaq, onun ayrı-ayrı fraqmentlərini sistemin qarĢılıqlı əla-
qədə  və  qarĢılıqlı  hərəkətdə  olan  elementləri  kimi  təqdim  etmək 
imkanı verir. Həmin meyar ciddi qüsuru elmi məqaləni təĢkil edən 
müxtəlif elementlərin formal, mexaniki cəhətdən birləĢdirilməsini 
görmək və vaxtında aradan qaldırmaq imkanı yaradır. 
Uyğunluq meyarı bu və ya digər mətn fraqmentinin həcmi-
nin onun məna əhəmiyyətinə, dərk olunma həcminə uyğunluğunun 
müəyyənləĢdirilməsini  nəzərdə  tutur.  Bu    prinsip  əsərin  struktu-
runu onun mətnin oxucu tərəfindən qavrayıĢı xüsusiyyətlərinə uy-
ğunluğu baxımından qiymətləndirmək  imkanı  verir. 
Bağlılıq  meyarı  materialın  sistemləĢdirilməsinin  müəllif 
prinsipini, mətnin müxtəlif hissələrinin mütənasibliyinin xarakteri-
ni, müəllif tərəfindən seçilmiĢ ifadə olunma ardıcıllığının səmərə-
liliyini aydınlaĢdırmaqda redaktora yardım edir. 
Redaktor əsərin strukturu üzərində iĢləyərkən müəllifə mate-
rialın təqdim olunması ardıcıllığına, ayrı-ayrı fraqmentlərin nisbə-
tinə dəyiĢikliklər etməyi təklif edə bilər. DüzəliĢ zamanı mətnin ti-
pinin nəzərə alınması vacibdir. Belə ki,  ifadənin  təsviri tipi  məz-
muna xələl gətirmədən mətnin müxtəlif hissələrinin yerinin dəyiĢ-

Vüsalə Musalı.  Mətnlərin nəşrə hazırlanması problemləri
 
 
101 
 
dirilməsini  mümkün  hesab  edir.  Hekayə  səciyyəli  mətndə  yerdə-
yiĢmələri yalnız ifadədə xronologiyanı qorumaq Ģərtilə etmək olar.  
Əlyazmanın  ədəbi  səviyyəsi  onun  kommunikativ  dəyəri, 
müəyyən üsluba və dil normalarına uyğunluğu mövqelərindən qiy-
mətləndirilir. 
Təhlil  gediĢində dil-üslub normalarının və üslubun müəllifə 
xas olan fərdi üsullarının pozulmasını fərqləndirmək lazımdır. Bu, 
redaktoru  fərdi  zövqlərinə  uyğun  olan  düzəliĢlərdən  çəkindirər, 
müəllif ifadəsinin redaktor ifadəsi ilə əvəzlənməsi təhlükəsini ara-
dan qaldırar. 
Elmi məqalədə istifadə olunan leksik vasitələrin fərqləndirici 
xüsusiyyəti  ondan  ibarətdir  ki,  bu  vasitələr  böyük  məna  tutumu 
olan, semantik cəhətdən yüklənmiĢ sözlərin yüksək faizinə malik-
dir.  ÜmumiləĢdirici  sözlərdən  də  istifadə  olunması  səciyyəvidir. 
Bu cür sözlər tədqiqatın gediĢini və nəticələrini xülasə etmək üçün 
lazım  olur.  Mətnlərdə  terminlər  və  terminoloji  söz  birləĢmələri 
mühüm  yer  tutur.  Bunlar  informasiyanın  tutumlu,  aydın  və  lako-
nik tərzdə ifadə olunmasına, bu informasiyanın birmənalı surətdə 
baĢa  düĢülməsinə  yardım  edir.  Redaktordan  terminologiyanın 
standartlaĢmasına, dövriyyəyə ilk dəfə daxil olunan, lakin  mətnin 
kontekstindən  anlaĢılmayan  terminlərin  izahına  nail  olunması  tə-
ləb edilir. 
Terminoloji məntiq xeyli dərəcədə çoxmənalılıq xüsusiyyəti-
nə malik olduğuna görə yalnız yeni deyil, habelə hamı tərəfindən 
qəbul  olunmuĢ  terminləri  də,  izah  etmək,  onların  müəllif  tərəfin-
dən hansı mənada iĢlədildiyini sübut etmək zərurəti meydana çıxa 
bilər. 
Ġfadənin qrammatik - üslubi vasitələrinin qiymətləndirilməsi 
redaktordan  böyük  diqqət  tələb  edir.  Ġnformasiyanın  tezliklə  və 
adekvat  surətdə  qavrayıĢına  adətən  düzgün  qrammatik  formaya 
malik  olan  sadə  bitmiĢ  cümlələr  yardım  edir.  Daxili  əlaqələrin 
xeyli  sayı  ilə  seçilən  mürəkkəb,  yüklənmiĢ,  ağır  cümlələr  mətnin 
baĢa düĢülməsini çətinləĢdirir. Oxucu bu cür mətni nəzərdən keçi-

Vüsalə Musalı.  Mətnlərin nəşrə hazırlanması problemləri
 
 
102 
 
rərkən  vaxtını  qeyri-məhsuldar  Ģəkildə  onun  mənasının  təhlilinə 
və izahına sərf etməli olur. Buna görə də, mürəkkəb cümlələri, bir 
qayda olaraq, sadə cümlələrə parçalamaq məqsədəuyğundur. Təbi-
idir ki, bunu cümlələr arasında məntiqi qarĢılıqlı əlaqəni saxlamaq 
Ģərti ilə etmək lazımdır. 
Dilin  lakonikləĢdirilməsi  və  informasiyanın  sıxlaĢdırılması 
baxımından “qeyri-mətni” adlandırılan müxtəlif vasitələrin də bö-
yük əhəmiyyəti vardır. Formullar (düsturlar), cədvəllər, illüstrasi-
yalar bu cür vasitələrdəndir.  
Formullar,  bir  qayda  olaraq,  dəqiq  və  texniki  elmlərə  aid 
olan məqalələrdə vacib element hesab olunur. Bu formullar infor-
masiyanın  yazılmasının  unifikasiya  olunmuĢ  forması  kimi  müəy-
yən  qanunauyğunluqları  izah  edir,  hesablamaların  müxtəlif  cür 
üsullarını nümayiĢ etdirir, nəzəri nəticələri və texniki həll yollarını 
əsaslandırır,  sübut  vasitəsi  kimi  çıxıĢ  edir.  Hər  Ģeydən  öncə  re-
daktordan konkret bir formulun lazım olub-olmadığını, bu formul-
lardan mətnin həddindən artıq elmi Ģəklə salınması məqsədilə isti-
fadə olunub-olunmadığını müəyyən etmək tələb edilir.   
Məqalədə informasiyanın təqdim olunmasının rahat, əlveriĢli 
vasitəsi  elmi  məqalənin  daha  mürəkkəb  elementi  olan  cədvəldir. 
Cədvəllər  müxtəlif  məlumatların  sistemləĢdirilməsinə,  bu  məlu-
matların təhlili üçün rahat olan müqayisəli Ģəklə salınmasına yar-
dım edir, ayrı-ayrı parametrlər arasındakı asılılığı müəyyənləĢdir-
məyə imkan verir. Cədvəllərdə məlumatlar üfüqi və Ģaquli qrafa-
larda yerləĢir, yəni biri digərindən üfüqi və Ģaquli xətlərlə ayrılmıĢ 
sütunlarda  qruplaĢdırılır.  Cədvəlin  əsas  elementləri  bunlardır: 
nömrələnmiĢ  sərlövhə  (baĢlıq),  tematik  baĢlıq,  baĢlıq,  yan  tərəf, 
“quyruq” hissə, qrafalar bölgü, qeyd. 
Cədvəl  mənimsənilmə üçün sadə və əlveriĢli olmalı, qavra-
yıĢ üçün əngəl ola biləcək artıq ünsürə malik olmamalıdır. Cədvə-
lin  düzgün  qurulması  üçün  mübtəda  və  xəbərləri  dəqiq  ayırmaq 
zəruridir. Mübtəda cədvəlin sərlövhəsinə dəqiq  cavab verməlidir. 

Vüsalə Musalı.  Mətnlərin nəşrə hazırlanması problemləri
 
 
103 
 
Cədvəl qurularkən elementlərin ciddi məntiqi tabeliliyinə əməl et-
mək labüddür. 
NömrələnmiĢ sərlövhə cədvəlin mətnlə əlaqəsini sadələĢdir-
mək üçün zəruridir. Mətndə cədvələ istinad bu Ģəkildə tərtib olu-
nur: 1-ci cədvəldə və yaxud göstərilən cədvəldə gördüyümüz kimi. 
Məqalədə  olan  yeganə  cədvəlin  nömrələnmiĢ  sərlövhəsi  ol-
mur. Tematik sərlövhə cədvəlin məzmununun obyektini müəyyən 
edir və mətndən asılı olmayaraq cədvəldən istifadəni təmin etmək 
üçün lazımdır. 
Ġnformasiyanın  təqdim  olunmasının  kifayət  qədər  səmərəli 
vasitəsi illüstrasiyalardır. Cədvəldən daha çox əyaniliklə fərqlənən 
illustrasiyalar  informasiyanın  qavranılmasına  yardım  edir,  ma-
terialı daha baĢa düĢülən və kütləvi Ģəklə salır. Ġllüstrasiyanın büt-
ün  növlərindən  istifadə  oluna  bilər:  çertyojlar,  sxemlər  (cizgi  və 
Ģtrixlərlə çəkilmiĢ rəsmlər və s.). Belə ki, qrafiklər və diaqramlar 
hər hansı bir həcmin bölgüsünü nümayiĢ etdirmək, ayrı-ayrı gös-
təriciləri müqayisə etmək, hər hansı bir prosesi təsvir etmək, diq-
qəti  bu  prosesdə  dəyiĢikliyin  xarakterinə  yönəltmək  üçün  lazım 
olur. 
Ġllustrasiyaların redaktə olunmasına nəĢrdə onların yerləĢdi-
rilməsi zərurətinin prinsipial qiymətləndirilməsindən baĢlamaq la-
zımdır. Hər bir illustrasiya müəllif düĢüncəsinin inandırıcı təsdiqi 
kimi çıxıĢ etməli, mətni tamamlamalı, prosesin gediĢinin oxucu tə-
rəfindən  daha  aydın  surətdə  təsəvvür  olunmasına  yardım  etməli-
dir. 
Növbəti  mərhələ  illustrasiya  süjetlərinin  redaktə  olunması-
dır. Ġllustrasiyada bu nəĢr üçün xüsusilə vacib olan cə-həti aĢkara 
çıxarmaq  və  qeyd  etmək  lazımdır.  FotoĢəkillər  mətnə  aid  olma-
yan, oxucunu yayındıran detallardan azad edilməlidir. Ġllustrasiya-
lar  üzərində  mətni  yazılardan  çəkinmək  lazımdır,  bu  yazıları  rə-
qəmli  iĢarələr  əvəz  etməlidir,  həmin  iĢarələr  rəsmaltı  yazılarda 
izah olunmalıdır. 

Vüsalə Musalı.  Mətnlərin nəşrə hazırlanması problemləri
 
 
104 
 
Son mərhələ - illüstrasiyalar və müĢayətedici mətnin redaktə 
olunmasıdır.  Bütün  illüstrasiyalar  vahid  sıra  nömrələnməsi  ilə 
nömrələnir və Ģəkilaltı yazılarla təchiz edilir. Ġllüstrasiyaaltı yazı-
lar qısa və dəqiq olmalı, illüstrasiyaların məzmununu izah etməli-
dir. 
Elmi jurnalların aparatının redaktəsi