AZƏrbaycan mġLLĠ elmlər akademġyasi məHƏMMƏd füzulġ adına Əlyazmalar ġnstġtutu

DüzəliĢ 
 
Səhifə  
Sətir 
Gedib 
Olmalıdır 
 
 
 
 
 
 
                                                           
52
 http://www.isbn-international.org/ 
53
Vəliyev Ġ. Redaktənin əsasları. Bakı, 2009,  s. 126.  

Vüsalə Musalı.  Mətnlərin nəşrə hazırlanması problemləri
 
 
43 
 
Azərbaycanda elmi ədəbiyyatın nəşri məsələləri 
 
Azərbaycanda nəĢr olunan elmi ədəbiyyatı nəzərdən keçirsək 
görərik ki, bu kitabların böyük bir qismi əsasən “Elm”, “Nurlan”, 
“Elm və təhsil”, “Nafta Press” nəĢriyyatında iĢıq üzü görmüĢlər.  
“Elm” respublikamızda elmi  ədəbiyyat  nəĢr edən ixtisaslaĢ-
mıĢ  nəĢriyyat  kimi  1945-ci  ildə  təsis  olunmuĢdur
54
.  1997-ci  ildə 
nəĢriyyat yenidən təĢkil olunaraq MEA “Elm Redaksiya-nəĢriyyat 
və Poliqrafiya Mərkəzi” adlanmağa baĢlamıĢdır.   
Ġ.Umudlu  elmi  və elmi-kütləvi  ədəbiyyat  nəĢrində  olan ten-
densiyaları  təhlil  edərkən  yazır:  “Azərbaycanın  elm  potensialının 
çox böyük bir qismi Milli Elmlər Akademiyasında cəmləĢdiyindən 
elmi  və  elmi-kütləvi  ədəbiyyatın, sahə ədəbiyyatının  nəĢri burada 
maliyyələĢdirilir  və  qurumun  tərkibindəki  “Elm”  nəĢriyyatında 
iĢıq üzü görürdü”
55
. Amma 1990-ci illərdən sonra nəĢriyyatın çap 
etdiyi kitabların sayı azalmıĢdır. 2000-ci illərdə yenidən artım mü-
Ģahidə olunmaqdadır.  
Hal-hazırda  "Elm"  nəĢriyyatı  bir  çox  müsabiqələrdə  iĢtirak 
edir. Akademiyaların Beynəlxalq Assosiasiyasının kitab nəĢri üzrə 
ġurası 2010-cu il noyabrın 25-də Moskvada ən yaxĢı elmi nəĢrlər 
layihəsi üzrə “Elmi kitab” adlı beynəlxalq müsabiqə keçirilmiĢdir. 
Müsabiqədə AMEA “Elm” nəĢriyyatı da iĢtirak etmiĢ və “Ġctimai 
elmlər”  nominasiyası  üzrə  M.Seyidbəylinin  “Rusiyada  Azərbay-
can faktoru: formalaĢması və inkiĢafının xüsusiyyətləri, istiqamət-
ləri” kitabının  hazırlanması  və  nəĢrinə  görə qalib elan  edilmiĢdir. 
“Elm” nəĢriyyatının direktoru ġ.AlıĢanlı xarici ölkələrin elmi isti-
qamətli nəĢriyyatları ilə əməkdaĢlıq etdiklərini qeyd edir: “Ötən il 
AMEA-nın müxbir üzvü X. Hüseynovun fundamental monoqrafi-
yasını  “Nauka”  nəĢriyyatı  ilə  birgə  nəĢr  etmiĢik.  Akademiyaların 
Beynəlxalq  Assosiasiyasının  təĢkil  etdiyi  elmi  konfrans  və  sərgi-
                                                           
54
 ASE, c. IV, s. 44. 
55
 Umudlu Ġ. Kitab nəĢri bu gün. Bakı: 2004, s. 33. 

Vüsalə Musalı.  Mətnlərin nəşrə hazırlanması problemləri
 
 
44 
 
lərə “Elm” nəĢriyyatı ardıcıl Ģəkildə qatılır, respublikamızda aparı-
lan elmi tədqiqatların əyaniləĢdiyi nəĢrləri beynəlxalq miqyasa çı-
xartmaqda mövcud imkanlardan yararlanır”
56
. 
 
“Nurlan” nəĢriyyat-poliqrafiya müəssisəsi 1994-cü ildə filo-
loq  alim  prof.  N.Məmmədli  tərəfindən  yaradılmıĢdır.  Universal 
nəĢriyyat kimi fəaliyyət göstərsə də, əsas çap məhsulunu elmi ədə-
biyyat  təĢkil  edir.  2000-ci  illərdə  nəĢr  olunmuĢ  elmi  ədəbiyyatın 
böyük bir qismi bu nəĢriyyatın payına düĢür.  
"Elm  və  təhsil"  nəĢriyyatı  2006-cu  ildə  yaradılmıĢdır.  NəĢ-
riyyat elmi, bədii ədəbiyyatların buraxılıĢı ilə də məĢğul olur. 
“Nafta-press” nəĢriyyatı 1997-ci ildə AMEA Geologiya Ġns-
titutu tərəfindən yaradılmıĢdır. Bu nəĢriyyatın da əsas çap məhsu-
lunu elmi ədəbiyyat təĢkil edir. 
Ġ.Umudlu  elmi  ədəbiyyat  nəĢrində  tendensiyalardan  bəhs 
edərkən qeyd edir ki, say və həcm artımının qarĢılığında keyfiyyət 
aĢağıdır. Yəni, bir sıra müəlliflərin elmi kitab adı ilə buraxdıqları 
kitablar adi elmi tələblərə cavab vermir, bu baxımdan onların çoxu 
“elmi  əsər”  adlandırıla  bilməz...  Elmi  əsərlərin  nəĢrinə  keçmiĢin 
ciddi  yanaĢma  tərzi  bu  gün  yalnız  AMEA-nın  öz  vəsaiti  ilə  çap 
olunan  kitablara  tətbiq  olunur,  yəni  əvvəllərdəki  kimi  olmasa  da, 
hər  halda  AMEA  sistemində  kitabların  səviyyəsinə  müəyyən  bir 
nəzarət var
57
.   
Azərbaycanda son illərdə çıxan elmi ədəbiyyatı nəzərdən ke-
çirdikdə məlum olur ki, bu kitabların  əksəriyyəti müəlliflərin öz-
ləri tərəfindən nəĢr olunur. Monoqrafiyaların böyük bir hissəsi bu 
kitablara  qarĢı  qoyulan  tələb  və  standartlara  cavab  vermir.  Çünki 
bu  əsərlər  ya  namizədlik,  ya  da  doktorluq  dissertasiyalarının  əsa-
sında hazırlanır. Müəlliflər əlyazmanı redaktə və korrektura mər-
hələlərindən keçirmədən, sadəcə kitab formatına salmaqla kifayət-
lənərək  nəĢriyyata  təqdim  edirlər.  Nəticədə  monoqrafiyalar  elmi 
                                                           
56
 525-ci qəzet, www.525.az/view.php?lang=az&menu 
57
 Umudlu Ġ. Kitab nəĢri bu gün. - Bakı: 2004, s. 35-36. 

Vüsalə Musalı.  Mətnlərin nəşrə hazırlanması problemləri
 
 
45 
 
aparatsız və bəsit Ģəkildə nəĢr olunur. Qeyd edək ki, monoqrafiya 
və  dissertasiyaların  nəĢrə  hazırlanmasında,  elmi  aparatının  tərti-
bində fərqlər çoxdur. 
 
Ədəbiyyat 
 
Baydur  G.  Kitap  sonu  indeksleri  //  Türk  kütüphaneciligi  dergisi, 
1988, N 2, s. 61-68. 
Bozuyla M. Bilgisayar yardımı ile kitap sonu indeksi hazırlanması. 
Pamukkale  Üniversitesi,  Fen  Bilimleri  Fakültesi,  Yüksek  Lisans 
Tezi, 2011, 79 s. 
Demirel Ġ. H., Erol B., Saraç C. Akademik yazım ihlalleri. – Ankara: 
TÜBĠTAK, ULAKBĠM, 2011, s. 58. 
Ələsgərova Ġ. Kitabın bədii və texniki tərtibatı. Bakı, 2010, 184 s. 
GöyüĢov N. Milli sənətin nəzəri təhlilinə giriĢ. Bakı: Nurlan, 2006. 
Musalı  V.  Elmi  nəĢrlər:  mahiyyəti,  tipoloji  əlamətləri  və  redaktə 
prinsipləri  // Dil və ədəbiyyat (beynəlxalq elmi-nəzəri jurnal), Bаkı, 
2008, № 6 (66), s. 277-281. 
Vəliyev Ġ. Redaktənin əsasları. – Bakı: GünəĢ, 2009, 399 s. 
Антонова С. и др. Редакторская подготовка изданий: Учебник. 
– М.: Издательство МГУП., 2002, 468 с. 
Антонова  С.,  Соловьев  В.  Редактирование.  Общий  курс.  –  М.: 
Издательство МГУП, 1999, 256 с. 
Научная литература. Язык. Стиль. Жанры. М.: 1985. 
Редактирование  отдельных  видов  литературы  /  Под  ред.  Н. 
Сикорского. – Москва: Книга, 1987. 
 

Vüsalə Musalı.  Mətnlərin nəşrə hazırlanması problemləri
 
 
46 
 
III FƏSĠL 
ELMĠ-KÜTLƏVĠ NƏġRLƏR 
 
Elmi-kütləvi nəşrlərin tipoloji xarakteristikası və redaktə 
xüsusiyyətləri 
 
Elmi biliklərin populyarlaĢdırılmasının müxtəlif üsulları var-
dır.  Buraya  kino,  televiziya,  radio,  dövri  nəĢrlər  aiddir.  Əsas  rol 
isə kitab və jurnallara məxsusdur. GeniĢ mənada elmi-kütləvi nəĢr 
nəzəri  və  ya  eksperemental  tədqiqatları  əhatə  edir,  elmi,  texniki 
nəticələrin yayılması məqsədi ilə hazırlanır və geniĢ oxucu kütləsi 
üçün nəzərdə tutulur
58
.  
Elmin  məhsuldar  qüvvəyə  çevrilməsi,  sürətli  inkiĢafı  və  Ģa-
xələnməsi,  sosial  xarakteri  elmi-kütləvi  ədəbiyyata  geniĢ  oxucu 
kütləsinin  diqqətini  artırır.  Elmi-kütləvi  ədəbiyyata  fundamental 
və  tətbiqi  elmlərin  əsaslarından,  aktual  problemlərindən,  elm  xa-
dimlərinin  həyatından,  səyahətlərindən  bəhs  edən  müxtəlif  janrlı 
əsərlər daxildir
59
. Elmi-kütləvi əsərlərdə qabaqcıl elmi nailiyyətlər 
anlaĢıqlı formada təbliğ edilir.    
Elmi-kütləvi  nəĢrlərin  predmetinə  elm  və  elmi  tədqiqata 
daxil olan hər bir problem aiddir: 
Elmi tədqiqatın nəticələri; 
Tədqiqat aparılan elm sahəsi; 
Tədqiqatın obyekti; 
Elmi  problemin,  tədqiqatın  məqsədi  və  metodu,  tədqiqatın 
aparılma Ģəraiti, tədqiqatın əsasını təĢkil edən faktlar, qanun, hipo-
tez, kəĢflər və s. 
                                                           
58
 Антонова С. и др. Редакторская подготовка изданий: Учебник. - Москва, 
2002, 468 с. 
http://www.hi-edu.ru/e-books2/xbook082/01/index.html 
59
 ASE, c. IV, s. 48.  

Vüsalə Musalı.  Mətnlərin nəşrə hazırlanması problemləri
 
 
47 
 
Elmi-kütləvi  nəĢrlərin  tematikası  çox  geniĢ  ola  bilər.  O,  cə-
miyyətin tələbatı, oxucuların sorğu və marağı ilə müəyyən olunur. 
Elmi-kütləvi nəĢrlərin təyinatı texnikanın, mədəniyyətin tətbiqi sa-
hələrinin, elmin  əsas  yeniliklərinin  geniĢ  oxucular arasında  yayıl-
ması və təbliğindən ibarətdir. Oxucuda elmi dünya görüĢünün for-
malaĢdırılması elmi-kütləvi kitabların məqsədlərinə daxildir. 
Funksional cəhətlərinə gəlincə, onlar müxtəlifdir. Bu kitabla-
rın əsas funksiyası elmi biliklərin yayılması və təbliğidir.  
Elmi-kütləvi  kitablara  qoyulan  tələblər  aĢağıdakılardan  iba-
rətdir: 

 
müasir  elmin  vəziyyətini  əks  etdirən  yeni  tədqiqatların, 
kəĢflərin iĢıqlandırılması; 

 
kəĢflərin  üzə  çıxarılma  prosesi  və  hansı  Ģərtlər  altında 
həyata keçirilməsi; 

 
Ģərhin son dərəcə aydınlığı, məntiqiliyi və maraqlılığı; 

 
nəticələrin dəqiqliyi və kütləviliyi
60
. 
 Elmi-kütləvi  kitabların  qruplar  üzrə  oxucularının  bölgüsü 
çox çətindir. Bu kitabların oxucu auditoriyası Ģagirddən alimə qə-
dər  müxtəlif  oxucu  qruplarını  əhatə  edir.  Ancaq  elmi-kütləvi  ki-
tabların  oxucusunun  qeyri  mütəxəssislər  olması  qəbul  olunmuĢ-
dur. Yəni söhbət kitabın mövzusunun aid olduğu sahənin mütəxəs-
sisi olmayan oxuculardan gedir.  
Kütləvi  kitabların  oxucularını  hər  hansı  qruplara  müxtəlif 
Ģərtlərlə bölmək olar. Elmi, texniki, mədəni inkiĢafı izləyən ümu-
mi  hazırlıqlı  oxucular  və  ali  təhsilli  oxucular.  Elmi-kütləvi  kitab-
larda bu oxucular kainat, məiĢət, din və s. haqqında suallara cavab 
axtarırlar.  
Digər  bir  qrup  orta  təhsilli  oxucuları  təĢkil  edir  ki,  onlar 
kainat  haqqında  ümumi  təsəvvürə  malikdirlər  və  yeni  məlumat-
                                                           
60
 Антонова С и др. Редакторская подготовка изданий: Учебник. – Москва,  
2002. 
http://www.hi-edu.ru/e-books2/xbook082/01/index.html 

Vüsalə Musalı.  Mətnlərin nəşrə hazırlanması problemləri
 
 
48 
 
larla  maraqlanırlar.  Onlar  üçün  elmi-kütləvi  kitablar  praktik  sual-
ların həllində qiymətli mənbə rolunu oynayır.  
Oxucuların geniĢ hissəsini isə məktəb Ģagirdlərindən tutmuĢ 
universitet tələbələrinə kimi oxucu qrupu təĢkil edir. Bu qrupa təh-
sil və yaĢ səviyyəsinə görə yanaĢmaq lazımdır. Eləcə də, psixoloji 
hazırlığı nəzərə almaq gərəkdir.  
Elmi-kütləvi  kitabın  oxucu  tələbatı  marketinq  tədqiqatı  ilə 
üzə çıxarılır. Elmi-kütləvi kitabın oxucu auditoriyasını iki hissəyə 
ayırmaq olar:  

 
kütləvi oxucular – qeyri ixtisas;  

 
yaxın sahə mütəxəssisləri. 
KitabĢünaslıqda elmi-kütləvi kitabların təsnifatına birmənalı 
baxıĢ  mövcud  deyil.  Elmi-kütləvi  kitabı  nəĢrə  hazırlayarkən  re-
daktor nəzərə almalıdır ki, bugünkü oxucu müxtəlif vasitələrlə in-
formasiya alır və yüksək bilik səviyyəsinə malikdir. Sözügedən ki-
tabları nəĢrə hazırlayarkən redaktorun qarĢısında iki vəzifə durur:  

 
məzmunun elmi olmasını qiymətləndirmək;  

 
kütləviləĢməni təmin edən üsul. 
Elmi-kütləvi əsərin məzmunu üzərində redaktor iĢi iki planlı 
xarakter daĢıyır:  
1. məzmunun elmiliyini yoxlamaq;  
2.  onun  kütləviliyini  təmin  edən  əksetdirmənin  mövcud-
luğu
61
. 
Belə ki, kitabda istifadə  olunan Ģərh metodları elmi prinsip-
lərə cavab verməlidir. Redaktor məzmunun nəyin hesabına aydın-
laĢdığını görməlidir. Digər tərəfdən əsərin çətin materialla yüklən-
mədiyindən  əmin  olmalıdır.  Onu  da  unutmaq  olmaz  ki,  elmi-küt-
ləvi  əsərdə  sadələĢmə  gerçəkliyin  təhrifinin  səbəbi  hesab  olunur 
                                                           
61
 Антонова С и др. Редакторская подготовка изданий: Учебник. – Москва,  
2002. 
http://www.hi-edu.ru/e-books2/xbook082/01/index.html 

Vüsalə Musalı.  Mətnlərin nəşrə hazırlanması problemləri
 
 
49 
 
və  oxucunun  çaĢmasına  gətirib  çıxarır.  Sadəlik  elmi  məlumatın 
məzmun və xarakterinin müəllif Ģərhinin göstəricisidir.  
Elmi-kütləvi kitabda fakt materialı verərkən optimal nöqteyi-
nəzərdən  yanaĢmaq  lazımdır.  Faktların  çox  verilməsi  məzmuna 
xələl  gətirir,  oxucunun  diqqəti  yayınır,  əsas  mətndən  uzaqlaĢır. 
YaxĢı  olar  ki,  elmi-kütləvi  kitablarda  az  sayda  əsas  faktlar  yer 
alsın.  
Elmi-kütləvi  kitablarda  materialın  ənənəvi  Ģərhlərindən  isti-
fadə  olunur:  təsviri,  təhkiyə  və  problem-analitik.  Bunlardan  hər 
hansı birinin seçilməsi elmi-kütləvi kitabın məzmun xüsusiyyətlə-
ri, oxucu ünvanı və ən əsası müəllifin yaradıcı imkanlarından ası-
lıdır.  
Kitabın  kütləvi  oxucu  üçün  hazırlanmasında  əsas  Ģərtlərdən 
biri də sadəlikdir. Sadəlikdən danıĢarkən auditoriyanın hazırlığını, 
təhsil və yaĢ səviyyəsini nəzərə almaq lazımdır.  
Sadəliyə iki vasitə ilə çatmaq mümkündür:  
1. Ģərhin məntiqiliyi (ardıcıllığı);  
2. konkretlik. 
Elmi-kütləvi  kitablarda  Ģərh  müxtəlif  vasitələrlə  çatdırılır: 
vaxtın dəqiqliyi, hadisənin yeri, məlumatın mənbəyi. Mücərrəd fi-
kirlər  faktik  məlumatlar  (rəqəm,  cədvəl,  qrafik,  Ģəkil,  formul, 
sxem) vasitəsi ilə sübut olunmalıdır.  
Kitabın populyarlaĢdırılması təcrübəsində mətnə terminlərin 
daxil edilməsi yolları formalaĢdırılmıĢdır:  
a)
 
termini verərkən tanınmıĢ alimdən sitat gətirilməsi;  
b)
 
yeni söz haqqında məlumat verərkən müəllif geniĢ açıqla-
ma vermir, yalnız ən xarakterik cəhətləri yazır;  
c)
 
hər  hansı  sözün  sözarası  dırnaq  içində  bir  və  ya  iki  sözlə 
ifadəsi;  
d)
 
geniĢ yayılmamıĢ terminlərin mötərizədə verilməsi;  
e)
 
müəllifin  hər  hansı  hadisə  haqqında  birdən  məlumat  ver-
məməsi, oxucunu onu xatırlamağa məcbur etməsi;  

Vüsalə Musalı.  Mətnlərin nəşrə hazırlanması problemləri
 
 
50 
 
f)
 
elmi  məfhumun  məzmununu  açarkən  müəllif  tərəfindən 
ümumi qəbul edilmiĢ bütün əlamətlərin verilməsi
62
. 
Əsas  odur  ki,  terminin  istifadəsi  əsaslandırılsın  və  məzmu-
nun dərk olunmasını çətinləĢdirməsin. Bu məsələlərin həllində son 
sözü redaktor deyir.    
Elmi kitabların struktur və kompozisiyasında əsas rolu müx-
təlif növ illüstrativ materiallar oynayır. Xarakterinə görə onları el-
mi anlaşımlı (qrafik, sxem) və sənədli (foto) kimi növlərə ayrılır-
lar.  
Elmi-kütləvi kitablarda illüstrasiyaların xarakteri nəĢrin təyi-
natı və oxucu ünvanına cavab verməlidir. Elmi-kütləvi kitablarda 
əsasən  qrafiklərdən  istifadə  olunur.  Cədvəllərdən  fərqli  olaraq, 
qrafiklər elmi  tədqiqatın nəticələrini  daha informativ təqdim edir. 
Ancaq  kitabda  qrafiklərin  sayının  çox  olması  da  məqsədəuyğun 
deyil. Hər bir müəllif əvvəlcədən fikirləĢməlidir ki, hansı illüstra-
siyalar  kütləvi  oxucuya  hər  hansı  elmi  fikirləri  izah  edə  bilər.  Ġl-
lüstrasiyaların sayı, onların seçimi və verilməsi nəĢrin növü, janrı 
və məzmunundan  asılıdır.  Bioqrafik materiallar  adətən sənədli il-
lüstrasiyalarla  (fotolar,  fotosurətlər,  sənədli  illüstrasiya)  müĢayiət 
olunur.  
Ġ.Umudlu  elmi-kütləvi  ədəbiyyat  nəĢrindəki  tendensiyaları 
təhlil edərkən yazır: “...hələ sovet dönəmində Azərbaycanda elmi-
kütləvi  ədəbiyyatın  o  qədər  də  geniĢ  çap  olunmadığı  bəllidir.  Bu 
ondan irəli gəlirdi ki, bu iĢ müəllifdən xüsusi peĢəkarlıq tələb etdi-
yindən heç də hər görkəmli alim elmi-kütləvi əsər yazmağı bacar-
mırdı...Dövlət bu kateqoriyadan olan ədəbiyyata xüsusi önəm ve-
rir, müəllifləri həvəsləndirmək üçün hər il prestijli mükafatlar təsis 
edirdi”
63
.  
 
                                                           
62
 Антонова С и др. Редакторская подготовка изданий: Учебник. – Москва,  
2002. 
http://www.hi-edu.ru/e-books2/xbook082/01/index.html 
63
 Umudlu Ġ. Kitab nəĢri bu gün. - Bakı, 2004, s. 36. 

Vüsalə Musalı.  Mətnlərin nəşrə hazırlanması problemləri
 
 
51 
 
Ədəbiyyat 
 
Umudlu Ġ. Kitab nəĢri bu gün. – Bakı, 2004, 322 s. 
Vəliyev Ġ. Redaktənin əsasları. – Bakı: GünəĢ, 2009, 399 s. 
Vəliyev Ġ. Ədəbi-bədii və uĢaq kitablarının redaktəsi. – Bakı: 2002,  
200 s. 
Антонова С и др. Редакторская подготовка изданий: Учебник. – 
М.: Издательство МГУП, 2002, 468 с. 
Миьчин  А.  Методика  и  техника  редактирования  текста.  -  М.: 
Книга, 1972, 320 с. 
Ребров  М.  Грани  популяризации  науки  или  пути  к  читателю. 
М.: Наука, 1981. 
Редактирование  отдельных  видов  литературы  /  Под  ред.  Н. 
Сикорского. – Москва: Книга, 1987. 

Vüsalə Musalı.  Mətnlərin nəşrə hazırlanması problemləri
 
 
52 
 
IV FƏSĠL 
KLASSĠK ƏSƏRLƏRĠN NƏġRƏ HAZIRLANMASI VƏ 
REDAKTƏSĠ 
 
Klassik ədəbiyyatın nəĢri mürəkkəb bir proses, dərin zəhmət 
və  spesifik  bilik,  təcrübə  tələb  edən  bir  iĢdir.  ÇağdaĢ  əsərlərin 
nəĢri ilə müqayisədə klassiklərin ədəbi irsinin çapa hazırlanmasın-
da  elə  çətinliklər  meydana  çıxır  ki,  onun  aradan  qaldırılması  ya 
çox çətinliklə baĢa gəlir, ya da heç mümkün olmur. Klassik irsin 
nəĢri  sahəsində  qazanılmıĢ  təcrübələri  ümumiləĢdirərək,  klassik 
Ģair və yazıçılarımızın yeni nəĢrlərini bu sahədəki ən sərfəli prin-
siplərə uyğun hazırlamaq gərəkdir
64
.  
Azərbaycan  əlyazma kitabı  dünyəvidir, onun bizə  çatdırdığı 
informasiya  həyatidir,  gerçəkdir,  təqdim  etdiyi  onlarla,  bəlkə  də, 
yüzlərlə  müəllif  təkcə  Azərbaycan  deyil,  yalnız  müsəlman  aləmi 
deyil,  bütün  dünyada  elm  və  mədəniyyətin  zənginləĢməsində  və 
yayılmasında əvəzsiz rol oynamıĢlar. Bu baxımdan ġərq, o cümlə-
dən  Azərbaycan  əlyazma  kitabının  dünyada  misli-bərabəri  yox-
dur
65
.  
Mətnşünas hər hansı bir əsərin  yaranma tarixini və onların 
mətninin düzgün olub-olmadığını tədqiq edib öyrənir, bu mətnləri 
elmi-tənqidi  üsulla  tərtib  edib  çapa  hazırlayır,  müxtəlif  nəşrləri 
zəruri izahlar və qeydlərlə təmin edir. Bütün bu iĢlərin ədəbiyyat-
Ģünaslıq,  dilçilik,  poetika,  kitab  nəĢri  və  s.  sahələr  üçün  böyük 
əhəmiyyəti vardır.  
ƏdəbiyyatĢünaslığın köməkçi hissəsi olan mətnĢünaslıq, ey-
ni zamanda ədəbiyyat tarixi və ədəbiyyat nəzəriyyəsi qolları ilə sıx 
bağlı olub, onlar üçün məxəz rolunu oynayır
66
. 
Müəllif  öz  əsəri  üzərində  iĢləyəndən  sonra  mətnin  son  va-
riantını  hazırlayıb,  oxucuya  bitkin  Ģəkildə  təqdim  etməklə  iĢini 
                                                           
64
 Vəliyev Ġ. Ədəbi-bədii və uĢaq kitablarının redaktəsi. - Bakı: 2002, s. 109. 
65
 Adilov M. Azərbaycan paleoqrafiyası. - Bakı: 2010, s. 200. 
66
 Mirəhmədov Ə. ƏdəbiyyatĢünaslıq. Ensiklopedik lüğət. - Bakı: 1998, s.132. 

Vüsalə Musalı.  Mətnlərin nəşrə hazırlanması problemləri
 
 
53 
 
bitirir. MətnĢünas isə son variantla birlikdə mətnin yaradıcılıq pro-
sesində hansı mərhələlər keçdiyini, onun hansı qaralamaları, plan-
ları, əlavə və silinmiĢ yerləri olduğunu da öyrənir. Bəzən mətnĢü-
nas hər hansı bir əsəri nəĢrə hazırlayarkən həmin əsərin qaralama 
variantı  ilə  üzü  ağardılmıĢ  variantını  kontaminasiya
*
  yolu  ilə  bir-
ləĢdirib, vahid, mükəmməl mətn yaratmıĢ olur.   
Qədim  abidələrin  mətni  öyrənilərkən  təkcə  onların  müəllif 
tərəfindən necə, nə zaman, hansı Ģəraitdə yaradıldığı deyil, həmçi-
nin  sonralar  hansı  dəyiĢikliklərə  məruz  qaldığı  da  tədqiq  edilib 
müəyyənləĢdirilməlidir. Bir çox hallarda mətnĢünas qədim abidə-
nin bir neçə əlyazmasının müqayisəsi yolu ilə elmi-tənqidi mətnini 
tərtib edir. 
MətnĢünaslıq  nəzəriyyəsinə  nəzər  salsaq  görərik  ki,  bu  sa-
hədə  Rusiya  alimlərinin  (S.Reyser,  L.Superanskaya,  E.Proxorov) 
gördükləri  iĢlər  diqqətəlayiqdir.  MətnĢünaslığın  elmi-nəzəri  və 
əməli  problemlərinin  həlli  akademik  D.Lixaçovun  fəaliyyəti  və 
əsərləri ilə bağlıdır. D.Lixaçov digər xarici ölkələrdə mətnĢünaslıq 
elminin acınacaqlı vəziyyətinin bir sıra ümumi səbəbləri olduğunu 
yazır.  Belə  ki,  mətnĢünaslıq,  mətn  nəĢrinin  praktiki  məsələlərilə 
boğulmuĢdur. Bu da nəzəriyyənin inkiĢafına mənfi təsir etmiĢdir
67
. 
Türkiyədə  isə  dəyərli  layihə  həyata  keçirilmiĢdir.  Belə  ki, 
Mədəniyyət Nazirliyi tərəfindən “Türkiye yazmaları” adlı sayt ha-
zırlanmıĢdır. Burada əlyazma kitablar haqqında dəyərli tədqiqatlar 
yer almıĢ və Türkiyə kitabxanalarında mühafizə olunan əlyazma-
ların böyük bir qisminin mətni verilmiĢdir
68
. 
                                                           
*
 Bir ədəbi əsərin süjetinə və surətlər sisteminə aid müəyyən ünsürün, ya ünsür-
lərin baĢqa əsərə nüfuz etməsi.   
67
 Bax: ġərifli K. MətnĢünaslığın nəzəri əsasları. - Bakı: 2011, s.6. 
68
 Bax: Ünver N., Kaya D. Yazma kitaplar. 
http://www.yazmalar.gov.tr/elyazmaciligimiz_tr.php 

Vüsalə Musalı.  Mətnlərin nəşrə hazırlanması problemləri
 
 
54 
 
Azərbaycan  alimləri  mətnĢünaslığın  bu  və  ya  digər  məsələ-
ləri  ilə  bağlı  müxtəlif  elmi  və  elmi-kütləvi  nəĢrlərdə  çıxıĢ  et-
miĢlər
69
.    
MətnĢünaslığın  tarixini  qədim  dövr,  orta  çağlar,  XIX  əsr  - 
XX  əsrin  əvvəlləri  və  nəhayət  XX  əsrin  ortalarından  günümüzə-
dək  olan  mərhələlərə  görə  Ģərh  etmək  olar.  Məhz  bu  bölgülərin 
ümumi  kontekstində  Azərbaycan  mətnĢünaslarından  Xətib  Təbri-
zi,  Əbdülqəni  Nuxəvi  Xalisəqarızadə,  Mirzə  Kazım  bəy,  Salman 
Mümtaz, Əziz Mirəhmədov, Cahangir Qəhrəmanov, ġamil CəmĢi-
dov, Azadə Musabəyli, Kamandar ġərifli və b. xatırlanmalıdır
70
.  
Uzun əsrlərdən bəri zəngin elmi ənənələr yaratmıĢ Azərbay-
can  mətnĢünaslığı  haqqında  yalnız  Azərbaycanda  deyil,  eyni  za-
manda  dünya  ĢərqĢünaslığında  da  indiyədək  heç  bir  monoqrafik 
tədqiqat  aparılmamıĢdır.  Prof.  K.ġəriflinin  “Azərbaycan  mətnĢü-
naslığının təĢəkkülü  və  inkiĢafı”, “MətnĢünaslıq” və “MətnĢünas-
lığın nəzəri əsasları” adlı əsərləri iĢıq üzü gördükdən sonra bu el-
min tarixi köklərinə, inkiĢaf yollarına, metod və prinsiplərinə ay-
dınlıq  gətirilmiĢdir.  Prof.  A.Musayevanın  “MətnĢünaslığın  nəzəri 
və təcrübi əsasları” adlı dərs vəsaiti də bu baxımdan dəyərlidir. 
Azərbaycan əlyazma kitabı elmi və tərtibat baxımından rən-
garəng olduğu kimi, paleoqrafik xüsusiyyətləri baxımından da çox 
zəngindir. Əlyazmaların paleoqrafik xüsusiyyətlərinin araĢdırılma-
sı  bir  tərəfdən  Azərbaycan  kitab  və  yazı  mədəniyyətinin  inkiĢaf 
mərhələlərini  öyrənmək  baxımdan,  digər  tərəfdən  isə  klassik 
Azərbaycan mətnĢünaslığının qaynaqlarını iĢıqlandırmaq baxımın-
                                                           
69
  Əlizadə  Ə.  Azərbaycan  mətnĢünaslığının  inkiĢafı  tarixindən  //  Azərbaycan 
SSR  Elmlər  Akademiyasının  Xəbərləri  (Ədəbiyyat,  dil  və  incəsənət  seriyası), 
1970, N 2, s. 8; Məhərrəmov T. Tənqidi mətn tərtibində vahid üsul yaradılması 
// Azərbaycan SSR EA Xəbərləri (Ədəbiyyat, dil və incəsənət seriyası), 1974, N 
2;  Mirəhmədov  Ə.  Azərbaycan  mətnĢünaslığının  vəziyyəti  və  inkiĢaf  perspek-
tivləri // Azərbaycan mətnĢünaslığı məsələləri. - Bakı: 1979, s. 4-32; 
70
 Musayeva A. MətnĢünaslığn nəzəri və təcrübi əsasları. - Bakı: 2007, s. 4. 

Vüsalə Musalı.  Mətnlərin nəşrə hazırlanması problemləri
 
 
55 
 
dan  böyük  elmi  əhəmiyyət  kəsb  edir
71
.  MətnĢünaslıq  tədqiqatları 
baĢlıca olaraq paleoqrafiyanın yardımı ilə aparılır.  
Azərbaycan  paleoqrafiyasının  bu  və  ya  digər  məsələlərini 
mərhum  əlyazmaĢünas alim  Prof. Məmməd Adilov araĢdırmıĢ  və 
onun bu sahədəki tədqiqatları dörd kitabda öz əksini tapmıĢdır. Bu 
monoqrafik tədqiqatlarda Azərbaycan yazıları, əlyazma kitabı, ya-
zı materialları, filiqranlar  və digər problemlər araĢdırılmıĢdır
72
.  
 
Klassik əsərlər üzərində mətnşünaslıq tədqiqatı