AZƏrbaycan mġLLĠ elmlər akademġyasi məHƏMMƏd füzulġ adına Əlyazmalar ġnstġtutu



Yüklə 2,9 Kb.
Pdf görüntüsü
səhifə2/15
tarix23.02.2017
ölçüsü2,9 Kb.
#9538
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   15

. 
Redaktə  nəĢri  nəzərdə  tutulmuĢ  əsərin  düzgün  qiymətləndi-
rilməsi,  müəllifə  öz  əsərinin  forma  və  məzmununu  təkmilləĢdir-
məkdə köməklik göstərilməsi məqsədilə əsərin tənqidi surətdə təh-
lil olunması, nöqsanlardan təmizlənərək nəĢrə hazırlanmasıdır.  
Bunlardan  əlavə,  redaktor  nəĢrin  reklam  kampaniyasının 
proqramını  iĢləyib  hazırlayır.  Redaktorun  kompleks  vəzifə  və 
funksiyaları təĢkilati idarəetmədən ədəbi yaradıcılığa qədər müxtə-
lif növ iĢlərin həyata keçirilməsini tələb edir. Ona görə də redakto-
run professional hazırlıqlı olması tələb olunur. Bunun üçün redak-
tor  xüsusi  redaktor  orientasiyasının  mahiyyətini,  əsasını  təĢkil 
edən  fənləri  bilməlidir.  Bu  fənlər  redaktor  fəaliyyətinin  müvafiq, 
uyğun aspektlərini əhatə edir. Bunların arasında redaktənin təĢkili 
məsələsini, müxtəlif növ, tip və janrlarda olan nəĢrlərin  hazırlan-
masının  ayrı-ayrı  mərhələlərində  redaktor  iĢinin  forma  və  metod-
larını və s. qeyd etmək olar.  
                                                           
21
 Fərruxfal R. Ədəbi mətnlərin redaktəsi / fars dilindən çevirən M.Məhəmmədi.  
http://kultaz.com/2008/01/22/rza-ferruxfal-edebi-metnlerin-redaktesi/ 

Vüsalə Musalı.  Mətnlərin nəşrə hazırlanması problemləri
 
 
14 
 
Redaktənin  nəzəri  və  təcrübi  məsələlərinə  dair  rus  tədqiqat-
çılarının  çox  sayda  araĢdırmaları  iĢıq  üzü  görmüĢdür
22
.  Azərbay-
canda bu problemlə bağlı ilk dərslik T.Rüstəmov tərəfindən hazır-
lanmıĢdır
23
.  Daha  sonra  Prof.  Ġ.Vəliyevin  redaktənin  əsaslarına 
həsr olunmuĢ  bir-birindən dəyərli  dərslik,  dərs vəsaiti  və  məqalə-
ləri  çap  olunmuĢdur
24
.  Bu  kitablarda  redaktə  iĢi  və  onun  əsasları, 
kitabın baĢlıca inkiĢaf meylləri, redaktənin əsas prinsipləri, redak-
siya-nəĢriyyat  proseslərində  redaktorun  rolu,  redaktor  təhlilinin 
məzmunu,  strukturu,  mətndə  fakt  materialı  və  onun  redaktəsi,  dil 
və üslub üzərində iĢ, ədəbi-bədii əsərlərin redaktəsi, uĢaq kitabla-
rının redaktəsi və digər önəmli məsələlər öyrənilmiĢdir.   
Hazırkı kitabda elmi, elmi-kütləvi, klassik, uĢaq ədəbiyyatı-
nın  və  dövri  nəĢrlərin  redaktə  məsələlərindən  bəhs  olunmuĢdur. 
Monoqrafiyada  elmi  kitabların  növ  və  tipləri  haqqında  məlumat 
verilmiĢ,  elmi  kitabların  nəĢrə  hazırlanma  xüsusiyyətləri  öyrənil-
miĢdir. Klassik ədəbiyyatın nəĢri məsələləri, növləri, elmi-tənqidi 
mətnlərin  hazırlanması  və  digər  problemlər  tədqiqat  obyektinə 
çevrilmiĢdir.  
Dövri  nəĢrlərin  tipoloji  əlamətləri  və  növləri  Ģərh  olunmuĢ, 
elmi  jurnalların  növlərindən,  məqsəd  və  oxucu  təyinatından  asılı 
olaraq  növ  və  janrlarından,  elmi  jurnalların  nəĢri  tarixindən  və 
mərhələlərindən  bəhs  edilmiĢ,  nəĢrə  hazırlanma  və  redaktə  xüsu-
siyyətləri, mərhələləri, gizli rəyçilərə göndərilmə və s. problemləri 
iĢıqlandırılmıĢ,  Azərbaycanda nəĢr olunan elmi  jurnalların, Azər-
baycanlı  müəlliflərin  elmi  məqalələrinin  Thomson  reyestrində  öz 
əksini tapması, ölkəmizdəki elmi jurnalların bu agentliyin impact 
factorunu  alması  məsələləri  və  qarĢıda  duran  vəzifələr  araĢdı-
rılmıĢdır. 
                                                           
22
 bax: kitabın sonundakı ədəbiyyat. 
23
 Rüstəmov T. Ədəbi redaktə nəzəriyyəsi və təcrübəsi. Bakı: 1981, 165s. 
24
  Vəliyev  Ġ.  Ədəbi-bədii  və  uĢaq  kitablarının  redaktəsi.  Bakı:  2002,  200  s.; 
Vəliyev Ġ. Redaktənin əsasları. Bakı: 2009, 399 s. və b. 

Vüsalə Musalı.  Mətnlərin nəşrə hazırlanması problemləri
 
 
15 
 
Sonda, redaktə sənətinin incəliklərini, nəzəriyyə və təcrübə-
sini  öyrəndiyim  hörmətli  müəllimim  prof.  Ġsmayıl  Vəliyevə, 
AMEA  Əlyazmalar  Ġnstitutunun  çox  dəyərli  kollektivinə  və 
“Mətnlərin nəĢrə hazırlanması Ģöbəsi”nin müdiri f.e.d. Nəsib Gö-
yüĢova dərin minnətdarlığımı  bildirirəm. Qiymətli  məsləhətlərinə 
görə  Anadolu  Universiteti  “Basım  ve  yayım”  bölümünün  müdiri 
prof.dr. Halil Ġbrahim Gürcana təĢəkkürümü bildirirəm. Əlyazma-
lar Ġnstitutunun mərhum direktoru f.e.d. M.Adilovu dərin ehtiram-
la yad edirəm.   
    
  Vüsalə Musalı 
                                                       filologiya üzrə fəlsəfə doktoru 
                                           tezkireshinas@gmail.com
 

Vüsalə Musalı.  Mətnlərin nəşrə hazırlanması problemləri
 
 
16 
 
I FƏSĠL 
NƏġRLƏRĠN NÖV-TĠPOLOJĠ TƏRKĠBĠ VƏ 
TƏSNĠFATI 
 
Nəşrin konsepsiyası və ümumi modeli  
 
Bütövlükdə nəĢriyyat prosesini 4 mərhələyə ayırırlar:  
1.
 
Hazırlıq  mərhələsi  –  planlaĢdırmadan  əlyazmanın  nəĢriy-
yata qəbuluna qədər;  
2.
 
Redaksiya mərhələsi – əlyazmanın qəbulundan istehsalata 
təhvil verilməsinə qədər;  
3.
 
Ġstehsalat mərhələsi – kitabın çapı;  
4.
 
Kitabın yayımı və təbliği
25
.  
Redaksiya-  nəĢriyyat  mərhələləri  demək  olar  ki,  profilindən 
və növündən asılı olmayaraq bütün nəĢriyyatlar üçün eynidir. Yal-
nız ədəbiyyatın növünə görə redaktənin xüsusiyyətləri fərqli olur.  
Nəşr - yayılmaq üçün nəzərdə tutulmuş, müəyyən informasi-
yaları əhatə edən, redaksiya-nəşriyyat düzəlişlərindən keçmiş, tex-
niki vasitələrin köməyi ilə sayı çoxaldılan, poliqrafik cəhətdən tər-
tib olunmuş, buraxılış məlumatlarını əhatə edən nəşriyyat məhsu-
ludur.  
Müasir  nəĢrlərin  yalnız  poliqrafik  tərtibatına  diqqət  yetiril-
məməlidir.  Kitabda  məzmunlu  əsasın  mövcud  olması  vacib  Ģərt-
lərdəndir.  Bundan  sonra  önəmli  nüans  olaraq  əsərin  redaksiya-
nəĢriyyat iĢlənməsi qeyd olunur.  
Kitab  nəĢri  kifayət qədər  çətin  və  sistemli  yaradıcılıq iĢi  tə-
ləb edir. Ona qarĢılıqlı əlaqə və bir-birindən asılı olan elementlərin 
yekunu,  məcmusu  kimi  baxmaq  lazımdır.  NəĢrin  əsasını  əsər  və 
məlumat  aparatı  təĢkil  edir.  Əsərin  ən  önəmli  tərəfi  məzmunlu, 
dolğun  çalarlı  elementlərdən  təĢkil  olunmuĢ,  əsərin  məzmun  və 
janrından,  ədəbiyyatın  növündən  asılı  olaraq  müxtəlif  struktura 
                                                           
25
 Vəliyev Ġ. Redaktənin əsasları. Bakı: GünəĢ, 2009. s. 81. 

Vüsalə Musalı.  Mətnlərin nəşrə hazırlanması problemləri
 
 
17 
 
malik ola bilən mətndir. Əsərdə mətnlə yanaĢı mətndən kənar ele-
mentlər – illüstrasiya, cədvəl, formul, diaqramlar da  yer ala bilər.  
Kitabın aparatı nəĢri digərlərindən fərqləndirmək, məzmunu 
tez və problemsiz müəyyən  etmək, mətni tamamilə oxumadan la-
zımi informasiyanı tapmaq, nəĢrin mövzusuna uyğun əlavə məlu-
mat  əldə  etmək  üçün  lazımdır.  Nəşrin  aparatına  buraxılıĢ  məlu-
matları,  annotasiya  və  ya  referat  (elmi  nəĢrlərdə),  mündəricat 
(içindəkilər), biblioqrafik elementlər, müxtəlif xarakterli göstərici-
lər  (indeks),  Ģərhlər,  qeydlər  daxildir.  Aparatın  tərkibi  və  onun 
dolğunluğu nəĢrin növü ilə müəyyən olunur. 
Beləliklə, nəĢrə bütövlükdə çətin, ancaq yaxĢı təĢkil olunmuĢ 
informasiya sistemi kimi baxmaq olar.  
Kitabın nəĢrə hazırlanmasında  redaktorla bərabər korrektor, 
kompüter operatorları, texniki redaktorlar, rəssam və dizaynerlər, 
poliqrafçılar və baĢqa mütəxəssislər iĢtirak edir. Redaktor bütün iĢ 
boyu  professional  metoddan  –  redaktor  analizindən  istifadə  edir. 
Belə ki, o, oxucu tələbatını təhlil edir və qiymətləndirir, əsər sifa-
riĢ verəcək müəlliflər axtarır və s.  
NəĢri hazırlamağa baĢlamadan öncə redaktor iki suala cavab 
tapmalıdır. Birincisi, hazırkı kitabı nəĢr etmək lazımdırmı? Ġkinci, 
əgər  lazımdırsa,  o,  necə  olmalıdır?  Əgər  kitab  plana  salınsa  belə 
yenə bu suallara cavab tapmaq lazımdır
26
.  
Plan-prospekt  nəşriyyat  işində  müəllifin  çap  olunacaq  gələ-
cək əsərinin adı, mövzusu və qısa icmalını əhatə edən sənəddir. 
Redaktor öz nəĢriyyatının profilinə uyğun olan kitabların ça-
pı  və  kitab  ticarəti  haqqında  məlumatlı  olmalıdır.  Bunun  üçün 
müasir Ģəraitdə müxtəlif mənbələr (kataloq və internet  resursları) 
mövcuddur. Əgər konkret nəĢr üçün ortaya sual çıxıbsa, redaktor 
yenidən  kitab  axınını,  kitab  bazarını,  oxucu  tələbatını  öyrənir. 
                                                           
26
  Антонова  С.  и  др.  Редакторская  подготовка  изданий:  Учебник.  –  Мос-
ква, Издательство МГУП., 2002, 468 с. 
http://www.hi-edu.ru/e-books2/xbook082/01/index.html 

Vüsalə Musalı.  Mətnlərin nəşrə hazırlanması problemləri
 
 
18 
 
ToplanmıĢ  informasiya  müəllif  əsərinin  ideyası,  planı  ilə  müqa-
yisə edilir və beləliklə, nəşrin ideyası yaranır. Bundan əlavə, gələ-
cək nəĢrin tipoloji cəhətləri də nəzərə alınmalıdır: oxucu auditori-
yası, informasiyanın xarakteri və təyinatı.  
Redaktor  topladığı  ilkin  informasiyalarla  nəĢrin  konsepsiya-
sını iĢləmək və formalaĢdırmaq imkanı əldə edir. Konsepsiya vasi-
təsi ilə redaktorun nəĢr üzərində yaradıcı iĢi müəyyən olunur: 

 
plan-prospektin iĢlənməsi;  

 
nümunə üçün gələcək əsərdən fraqmentin yazılması;  

 
müəllif  orijinalının  qiymətləndirilməsi  və  onun  təkmilləĢ-
dirilməsi;  

 
konsepsiyanın iĢlənməsi – əsərin illüstrasiyalaĢdırılması və 
kitabın tərtibatı;  

 
nəĢrin modelinin hazırlanması;  

 
nəĢr elementlərinin sistemləĢdirilməsi;  

 
nəĢriyyat orijinalının formalaĢdırılması;  

 
tirajın təyin edilməsi mərhələsində və çap zamanı kontrol-
analitik iĢ
27
.  
Hər bir müəllif orijinalı özünəməxsus keyfiyyətlərə, xüsusiy-
yətlərə malikdir. 
NəĢrin konsepsiyasının iĢlənməsi redaktor tərəfindən həyata 
keçirilən əsas yaradıcı iĢdir. Konsepsiya yaratmaq nəĢrin modelini 
formalaĢdırmaq  üçün  əsas  və  layihə  hazırlamaqdır.  Konsepsiya 
nəĢrin redaktor hazırlığının bütün prosesi üçün metodoloji əsasdır. 
Onun əsasında əsərin spesifikası nəzərə alınaraq nəĢrin modeli ha-
zırlanır.  
NəĢrin ümumi, ən mühüm modeli özündə nəĢrin mahiyyətini 
açmaq üçün vacib olan ümumiləĢdirilmiĢ cəhətləri cəmləĢdirməli-
dir. Buraya aĢağıdakıları aid etmək olar:  
                                                           
27
 Антонова С. и др. Редакторская подготовка изданий: Учебник. - Москва, 
Издательство МГУП., 2002, 468 с. 
http://www.hi-edu.ru/e-books2/xbook082/01/index.html 

Vüsalə Musalı.  Mətnlərin nəşrə hazırlanması problemləri
 
 
19 
 

 
funksional təyinat;  

 
oxucu ünvanı;  

 
informasiyanın xarakteri və konstruksiyası.  
Əlbəttə  ki,  təcrübədə  konkret  nəĢrin  xarakteristikası  yalnız 
qeyd  olunanlarla  məhdudlaĢmır  və  bunu  redaktə  zamanı  hər  bir 
nəĢr üçün ayrılıqda nəzərə almalıdır.   
NəĢr  üzərində  iĢə  müəllif  orijinalının  redaktə  edilməsi  ilə 
baĢlamaq lazımdır. NəĢrin mahiyyəti, məzmunu təkcə əsərin məz-
munu  ilə  müəyyən  olunmur,  ona  nəĢri  təĢkil  edən  elementlərin 
məcmusu da təsir edir.  
NəĢrin  strukturunun  və  tərtibatının  formalaĢdırılmasının 
ümumi mənası ondan ibarətdir ki, nəĢr daxili və xarici baxımdan 
özünün  funksional  təyinatına,  oxucu  auditoriyasına,  informasiya-
nın xarakterinə və istifadə Ģərtlərinə  cavab verən bütöv,  tam  əsər 
Ģəklinə salınsın. 
Türkiyəli  tədqiqatçı  Sezai  CoĢkun  ədəbiyyat  sosiologiyası-
nın  əsərin  müəllifinin  qələmindən  çıxdığı  andan  etibarən  keçdiyi 
yolu öyrəndiyini və müəllif, əsər, nəĢriyyat və oxucunun ədəbi ha-
disəni yaratdığını qeyd edir. S.CoĢkun bunun üçün 4 metod (üsul) 
təqdim edir:  
1.
 
müəllifin araĢdırılması; 
2.
 
əsərin araĢdırılması; 
3.
 
nəĢriyyatın araĢdırılması; 
4.
 
oxucunun müəyyən olunması. 
Gələcək əsərin müəllifi araĢdırılarkən iki məsələ ön plana çı-
xarılır: “zaman içində müəllif”, “cəmiyyət içərisində müəllif”. Bu 
cəhətlər müəllifin sosial ünsür olaraq qavranılması üçün zəruridir.   
Əsər araĢdırılarkən:  
1.
 
kitabın  xüsusiyyətlərinin  –  cildi,  həcmi,  Ģrift  ölçüsü,  ka-
ğızının keyfiyyəti dəyərləndirilməli; 
2.
 
müəllifin  iĢlədiyi  mövzu  dairəsindəki  ədəbiyyatla  əlaqəsi 
müəyyən edilməli; 
3.
 
əsərin hansı oxucu kütləsinə yönəldiyi aydınlaĢdırılmalı; 

Vüsalə Musalı.  Mətnlərin nəşrə hazırlanması problemləri
 
 
20 
 
4.
 
əsərdəki sosial məsələlər təsbit olunmalı; 
5.
 
sosial hadisələrə müəllifin mövqeyi müəyyən edilməli
6.
 
əsərdə  bəhs  olunan  sosial  mövzu  və  fikirlərin  ictimai  hə-
yatda əksi və yol açacağı mübahisələr  öyrənilməlidir.  
S. CoĢkun kitabın nəĢri və yayılması mərhələsinin əsərin cə-
miyyətdə  qəbulunda  böyük  təsirə  malik  olduğunu  vurğulayır  və 
burada tanınmıĢ türkiyəli yazıçı AyĢe Kulinin fikirlərini də örnək 
gətirir. Belə ki,  yazıçının “Adı Aylin” adlı kitabı cəmiyyətdə nü-
fuz qazanmıĢ bir nəĢriyyatda çap olunduğu üçün çox satılmıĢdır
28
.  
 
Nəşrlərin sistemləşdirilməsi 
 
KitabĢünaslıqda  əsas  tipoloji  kateqoriyalardan  biri  də  nəĢr 
növləri  hesab  olunur.  QOST  –  7.60-90  nəĢr  növlərinə  görə  qrup 
formalaĢdırmaq üçün aĢağıdakılar standartlaĢdırılmıĢdır:  

 
məqsəd təyinatı 

 
informasiyanın analitik iĢlənmə dərəcəsi  

 
informasiyanın təbiəti və xarakteri 

 
maddi konstruksiyası 

 
həcmi 

 
əsas mətnin düzümü 

 
dövrilik 

 
struktur
29

Adı sadalananlar arasında elələrini seçmək lazımdır ki, bütün 
nəĢrlər  üçün  ümumilik  təĢkil  etsin.  Bu  məqsəd  təyinatıdır.  Hansı 
ki, mahiyyətcə nəĢrin funksional rolunu və informasiyanın xarak-
terini cəmləĢmiĢ Ģəkildə əks etdirir. Bu və ya digər cəhətlər nəĢrin 
                                                           
28
  CoĢkun  S.  Edebiyat  sosyolojisi  araĢtırmaları  için  bir  yöntem  denemesi  / 
Edebiyat sosyolojisi. – Ankara, Hece yayınları, 2004, s. 195. 
29
 Антонова С. и др. Редакторская подготовка изданий: Учебник. - Москва, 
Издательство МГУП., 2002. 
http://www.hi-edu.ru/e-books2/xbook082/01/index.html 

Vüsalə Musalı.  Mətnlərin nəşrə hazırlanması problemləri
 
 
21 
 
həcmi, informasiyanın əlamətləri və s. asılı olmayaraq nəĢri xarak-
terizə edir.  
QOST  7.60-90  standartına  görə,  nəĢrlər  aĢağıdakı  növlərə 
ayrılır: 
 
 
 
Məqsəd təyinatına görə 
Rəsmi,  elmi,  elmi-kütləvi,  istehsalat-
praktik,  normativ  istehsalat-praktik, 
tədris,  siyasi-kütləvi,  soraq-məlumat, 
reklam, ədəbi-bədii nəĢrlər 
Ġnformasiyanın analitik 
iĢlənmə dərəcəsinə görə 
Ġnformativ, biblioqrafik, referativ və ic-
mal nəĢrləri 
Ġnformasiyanın iĢarəvi 
xüsusiyyətlərinə görə 
Mətnli, not, kartoqrafik, izonəĢrlər 
Material 
konstruksiyasına görə 
Kitab, jurnal, vərəqə, qəzet, buklet, pla-
kat, açıqca, oyuncaq kitab 
Həcminə görə 
Kitab, broĢura, vərəqə 
Əsas mətnin tərtibinə 
görə 
MononəĢrlər, toplular 
Dövriliyinə görə 
Dövri olmayan, seriyalı, dövri, ardı da-
vam edən nəĢrlər 
 
 
 
 
Strukturuna görə 
Seriyalı,  bir  cildli,  çox  cildli,  seçilmiĢ 
əsərlər,  əsərlər  toplusu,  monoqrafiya, 
avtoreferat,  preprint,  konfrans  tezisləri, 
konfrans  materialları,  elmi  əsərlər  top-
lusu,  təlimat,  standart,  preyskurant, 
əyani  vəsait,  dərslik,  dərs  vəsaiti,  təd-
ris-metodik  vəsait,  proqram,  lüğət,  en-
siklopediya,  danıĢıq  kitabçası,  bələdçi, 
kataloq,  albom,  atlas,  afiĢa,  elmi-bədii 
nəĢrlər,  almanax,  antologiya,  dövri 
nəĢrlər  
 
 
 
 

Vüsalə Musalı.  Mətnlərin nəşrə hazırlanması problemləri
 
 
22 
 
 
Ədəbiyyat 
 
CoĢkun  S.  Edebiyat  sosyolojisi  araĢtırmaları  için  bir yöntem  dene-
mesi / Edebiyat sosyolojisi. – Ankara, Hece yayınları, 2004. 
Rüstəmov T. Ədəbi redaktənin nəzəriyyə  və təcrübəsi. Bakı,  1981, 
165 s. 
Umudlu Ġ. Kitab nəĢri bu gün. Bakı, 2004, 322 s.  
Антонова С. и др. Редакторская подготовка изданий: Учебник. - 
Москва, Издательство МГУП., 2002, 468 с. 
Антонова  С.,  Соловьев  В.  Редактирование.  Общий  курс.  - 
Москва: Издательство МГУП, 1999, 256 с. 
ГОСТ 7.60-90. «Издания. Основные виды. Термины и определе-
ния». Типология изданий, М., 1990. 
Редактирование  отдельных  видов  литературы  /  Под  ред.  Н. 
Сикорского. – Москва: Книга, 1987. 
 

Vüsalə Musalı.  Mətnlərin nəşrə hazırlanması problemləri
 
 
23 
 
 
II FƏSĠL 
ELMĠ NƏġRLƏR: 
 MAHĠYYƏTĠ, TĠPOLOJĠ ƏLAMƏTLƏRĠ VƏ 
NÖVLƏRĠ 
 
NəĢriyyat iĢinin nəzəriyyə və təcrübəsində elmi nəĢr dedikdə 
nəzəri və eksperimental tədqiqatların nəticələrini əhatə edən əsər-
lər  nəzərdə  tutulur.  Bütövlükdə  elmi  əsərlərin  məzmununu  elm 
təĢkil edir. Elmi nəĢrlərin məqsəd təyinatı funksional xüsusiyyəti-
nin məcmusu ilə xarakterizə olunur. Elmi nəĢrlərin əsas funksiya-
larından  biri  də  elmi  dərketmənin  nəticələrinin  möhkəmləndiril-
məsidir. Elmi iĢin nəticələri rəsmiləĢməyibsə, o, tamamlanmıĢ he-
sab  olunmur.  Elmi  kitab  alimlər,  tədqiqatçılar  arasında  effektiv 
qarĢılıqlı  informasiya  vermə  və  ünsiyyət  vasitəsi  hesab  olunur. 
Elmi kitab tədqiqatçıların, tələbələrin, mütaliə obyektidir. Elmi ki-
tabın  oxucu auditoriyasının  müxtəlifliyi  onun  nəĢrə  hazırlanması-
na  təsir  göstərməməlidir.  Belə  ki,  oxucu  elmi  kitabı  öz  elmi  im-
kanlarını nəzərə alaraq mənimsəməlidir.  
Müasir  dövrdə  elmi  nəĢrlərin  konkret  növ  sırası  müəyyən 
edilmiĢdir. Ġnformasiyanın xarakterinə görə elmi nəĢrlər monoqra-
fiya,  dissertasiya  avtoreferatları,  elmi  konfrans  (simpozium)  mə-
ruzələrinin  tezisləri,  konfrans  materialları,  elmi  əsərlər  məcmuə-
sinə ayrılır. 
Monoqrafiya (fran. monographie)
 
bir problemin həllinə həsr 
olunmuĢ,  bir  və  ya  bir  neçə  müəllif  tərəfindən  hazırlanmıĢ  elmi 
nəĢrdir. Məzmununa görə monoqrafiya fundamental elmi əsər he-
sab  olunur.  Monoqrafiya  elmi  profilli  mütəxəssislər,  pedaqoqlar, 
elmi  və  tətbiqi  sahələrlə  məĢğul  olan  tədqiqatçılar  üçün  nəzərdə 
tutulur.  
Elmi əsərlər toplusu tədqiqat, araĢdırma materiallarını əhatə 
edən  əsərlərdən  təĢkil  olunmuĢ  elmi  nəĢrdir.  Elmi  əsərlər  toplu-
sundakı  əsərlərin  janr  tərkibi  müxtəlif  olur.  Buraya  məqalə,  refe-

Vüsalə Musalı.  Mətnlərin nəşrə hazırlanması problemləri
 
 
24 
 
rat,  tezis,  bildiriĢ  daxildir.  Onları  məzmunun  elmi  xarakter  daĢı-
ması  birləĢdirir.  Buradakı  əsərlərdə  tematik  cəhətdən  bir-biri  ilə 
bağlı  olan  tamamlanmıĢ  tədqiqat  nəticələri,  ilkin  nəticələr,  eləcə 
də diskussiya materialları yer ala bilər. Bu əsərlərin oxucu dairəsi 
monoqrafiyaya nisbətən geniĢdir və elmi nəĢrlərin əsas oxucu ka-
teqoriyalarını  əhatə  edir.  Bunlara  misal  olaraq  AMEA  Məruzələ-
rini, AMEA Xəbərləri, Bakı Universitetinin Xəbərlərini göstərmək 
olar.    
Elmi əsərlər toplusu birdəfəlik, ardı davam edən, müəllifli (1 
müəllifli), kollektiv və  yubileylərə həsr olunur. Ardı davam edən 
toplular daha geniĢ yayılmıĢdır. Bunlar müxtəlif adlar altında iĢıq 
üzü görürlər (Elmi əsərlər, xəbərlər, materiallar və s). 
Dissertasiya avtoreferatı elmi dərəcə almaq üçün iddiaçı tə-
rəfindən yazılmıĢ dissertasiyanın qısa məzmununun əhatə edən re-
feratdır. Avtoreferat  müdafiəyə təqdim  olunmuĢ  iĢlə ilkin  tanıĢlıq 
üçün  nəzərdə  tutulur,  dissertasiyanın  yazılması  zamanı  əldə  edil-
miĢ nəticələri əhatə edir və əlyazması hüququnda olur. Avtorefera-
tın üz qabığında dissertasiyanı müdafiəyə qəbul edən dissertasiya 
Ģurasının olduğu təĢkilatın adı, iddiaçının adı atasının adı və soy-
adı,  ixtisasın  Ģifri  və  adı,  Ģəhərin  adı  və  il  göstərilməlidir  (Əlavə 
5).  Üz  qabığının  arxasında  isə  dissertasiyanın  yerinə  yetirildiyi 
təĢkilatın adı, elmi rəhbərin adı, rəsmi opponentlər, aparıcı təĢkila-
tın adı qeyd olunur, müdafiənin hansı tarixdə, hansı Ģurada keçiri-
ləcəyi və avtoreferatın göndərildiyi tarix yazılır. AAK əsasnaməsi-
nə görə, doktorluq dissertasiyasının avtoreferatı iki çap vərəqi (32 
səhifə), namizədlik dissertasiyasının avtoreferatı isə bir çap vərəqi 
(16  səhifə)  həcmində,  A5  formatda  (210x148  mm),  11  Ģrift 
olmalıdır
30
.   
                                                           
30
 Alimlik dərəcələrinin və elmi adların verilməsi qaydaları haqqında əsasnamə. 
Bakı, 2003, s. 51. 

Vüsalə Musalı.  Mətnlərin nəşrə hazırlanması problemləri
 
 
25 
 
Avtoreferat  məhdud  tirajla  nəĢr  olunur  və  Ali  Attestasiya 
Komissiyasının  müəyyən  etdiyi  siyahı  ilə  müəyyən  müəssisələrə 
və mütəxəssislərə göndərilir.  
Elmi konfrans məruzələrinin tezisləri toplu Ģəklində çap olu-
nan elmi nəĢrdir. Referat, məruzə annotasiyaları və s. materialları 
əhatə edir və konfransa qədər çap olunur. Tezisin məzmununu mə-
ruzədə irəli sürülmüĢ fikir və ideyalar təĢkil edir. Tezisin məqsədi 
konfrans  iĢtirakçılarını  məruzələrin  tematikası  və  əsas  məzmunu 
ilə tanıĢ etməkdir. Tezislər əsasən əvvəlcədən konfrans iĢtirakçıla-
rına göndərilir və ya konfransda paylanır.  
Konfrans  materialları  birdəfəlik  topludur.  Konfransın  nəti-
cələrini əhatə edir və məruzələr, çıxıĢlar, konfrans qərarları əsasın-
da  nəĢr  olunur  (Əlavə  17,  18,  19,  20).  Konfrans  materiallarının 
çap  olunmasında  məqsəd  informasiyanın  yayılması  və  gələcək 
tədqiqatlara köməkdir. 
Strukturundan asılı olaraq, elmi nəĢrlər aĢağıdakı növlərə ay-
rılır:  seriya  (seriyalı  nəĢrlər),  bircildli  nəĢrlər,  çoxcildli  nəĢrlər, 
əsərlər toplusu, seçilmiĢ əsərlər. 
 
Hazırlıq mərhələsində redaktor işinin metodları  
 
Elmi  nəĢrlərin  tematikası  elmin  özü  kimi  müxtəlifdir.  Elmi 
kitabın  repertuarının  formalaĢdırılmasına  aĢağıdakılar  təsir  göstə-
rir: 
NəĢrin mahiyyəti, təbiəti – müəllif orijinalının plan iĢinin nə-
ticəsi və ya nəĢriyyatın sifariĢi, yaxud müəllifin öz istəyi ilə hazır-
lanması ilə Ģərtlənir;  
Oxucu mühitindəki vəziyyət (elmi kommunikasiya sistemin-
də); 
Kitabın istifadə mühitində, eləcə də satıĢda mövcudluğu; 

Vüsalə Musalı.  Mətnlərin nəşrə hazırlanması problemləri
 
 
26 
 
Maliyə, iqtisadi və maddi imkan və Ģərait
31

Elmi kitabın nəĢriyyat repertuarı obyektiv və subyektiv fak-
torlarla Ģərtlənir. Belə ki, elmi kitab elmin məhsuludur, elmi dərk-
etmə vasitəsidir və elmin inkiĢafı üçün vacibdir.  
Hazırlıq  mərhələsində  redaktor  tərəfindən  yerinə  yetirilmiĢ 
təĢkilati-marketinq  iĢinin  nəticələri  tematik  planın  əsasını  təĢkil 
edir.  Tematik  planlaĢdırma  elmi  kitab  nəĢri  sistemində  nəĢriyyat 
iĢinin ümumi prinsipləri, kitab nəĢrinin bazar münasibətləri ilə xa-
rakterizə olunan müasir Ģərtləri, elmi kitabın xüsusiyyətləri və elə-
cə də sosial rolu ilə müəyyən olunur.  
Tematik plan elmi kommunikasiyanın inkiĢafında və forma-
laĢdırılmasında  böyük  əhəmiyyəti  olan  proqramdır.  Plan  vasitəsi 
ilə məzmun, istiqamət, həcm və nəĢriyyatın müvəqqəti iĢ göstəri-
ciləri,  elmi  kitabın  yaradılmasında  iĢtirak  edən  müəllif,  redaktor, 
rəssam və s. nəĢriyyat mütəxəssis heyəti müəyyən olunur. 
 
Elmi əsər üzərində redaktor işi 
 
Elmi  əsərdə  elmi  kommunikasiya  elementi  kimi  araĢdırma-
nın predmeti, məqsədi, vəzifələri, onun xarakteri, metodu və nəti-
cəsi əksini tapmalıdır. Elmi əsərin əhəmiyyətinin və janr spesifika-
sının nəzərə alınması elmi əsərin redaktor hazırlığının vacib Ģərtlə-
rindən  hesab  olunur.  Elmi  kitab  nəĢri  praktikasında  redaktor  mo-
noqrafiya,  elmi  məqalə,  məruzə,  məruzə  tezisi,  resenziya  kimi 
janrlarla iĢləyir. 
Monoqrafiya nüfuzlu elmi əsər janrına aiddir. Monoqrafiya-
da hər hansı elmi problem geniĢ və aydın Ģəkildə araĢdırılır və el-
mi problemi, vəzifələri, sualları əks etdirir. Müəllifin Ģəxsiyyəti və 
                                                           
31
 Антонова С. и др. Редакторская подготовка изданий: Учебник. - Москва, 
Издательство МГУП., 2002, 468 с. 
http://www.hi-edu.ru/e-books2/xbook082/01/index.html 

Vüsalə Musalı.  Mətnlərin nəşrə hazırlanması problemləri
 
 
27 
 
elmi nüfuzu da monoqrafiyanın elmi-kommunikativ əhəmiyyətinə 
təsir edir və onu əsərin redaktəsində nəzərə almamaq olmaz.  
Elmi  məqalə  janrının  özünəməxsus  xüsusiyyətləri  var  və 
onlar bir neçə növə ayrılır. Bunlardan əsası analitik məqalədir. Bu 
zaman müəyyən elmi metodun iĢlənməsi ilə ilkin informasiya əsa-
sında araĢdırma aparılmalıdır. Məqalə kiçik həcmli əsərdir (1 mü-
əllif vərəqi həcminə qədər). Məqalənin məqsəd təyinatı elmi sual-
ları  açıqlayan  faktların  hərtərəfli  analizidir.  Məqalədə  qarĢılıqlı 
əlaqə,  qarĢılıqlı  asılılıq  və  faktların  əhəmiyyəti,  dəlil  gətirilmiĢ 
faktlar  və  əsaslandırılmıĢ  nəzəri  ümumiləĢdirmələr,  məntiqi  nəti-
cələr və praktik məsləhətlər əhatə olunur. Məqalə dövri və ardı da-
vam edən nəĢrlərdə çap oluna bilər. Prinsipcə məqalə kiçik həcmli 
monoqrafiya kimi hazırlanır. Məqalə biblioqrafik siyahı və biblio-
qrafik sitatlarla təmin olunur.  
NəĢrin konsepsiyasının reallaĢdırılması, əsərin müəllif oriji-
nalın  qiymətləndirilməsi  analizindən  baĢlayaraq  redaktor  tərəfin-
dən həyata keçirilir. Müəllif orijinalının qiymətləndirilməsi zama-
nı ümumelmi məlumat dərketmə və təhlil olunan əsərin aid olduğu 
sahədəki elmi vəziyyəti və oxucuların informasiya-kommunikativ 
sorğularının  öyrənilməsi  tələb  olunur. Müəllif  orijinalının düzgün 
və  hərtərəfli  qiymətləndirilməsi  üçün  redaktorun  elmi  rəyçi  və 
məsləhətçilərin köməyinə əsaslanması vacibdir.  
Redaktor  mövzu  aktuallığının  və  onun  seçilməsinin  nə  ilə 
əsaslandırıldığına diqqət yetirməlidir. Redaktor mövzunun aktual-
lığını qiymətləndirərkən plan-prospektdə nəzərdə tutulmuĢ sualla-
rın müəllif orijinalında dəqiq və dolğun əks olunmasını müəyyən 
etməlidir. Onu da nəzərə almaq lazımdır ki, plan-prospektin tutul-
masından, əsərin yazılmasına qədər müəyyən zaman keçir və əsər-
də bəzi dəyiĢikliklər də ola bilər.  
Müəllif  orijinalının  qiymətləndirilməsinin  ilkin analizi  mər-
hələsində redaktor yenidən hazırkı nəĢrin iĢıqlandırılan mövzudakı 
ədəbiyyat çeĢidində hansı yeri tutduğunu aydınlaĢdırmalıdır. Buna 
görə həmin mövzuda nə zaman və hansı kitabların nəĢr olunması, 

Vüsalə Musalı.  Mətnlərin nəşrə hazırlanması problemləri
 
 
28 
 
hansıların  satıĢda  mövcudluğu,  hansıların  nəĢrə  hazırlandığı  mə-
lum olmalıdır .  
Mövzunun iĢlənməsi analiz edilərkən elmi əsərin spesifikası 
nəzərə alınaraq, redaktənin nəzəriyyə və təcrübəsində tətbiq edilən 
ümumi kriteriyalardan istifadə edilməlidir. Redaktor nəĢr üzərində 
iĢləmək  üçün  materialının  elmiliyini,  həqiqiliyini,  etibarlılığını, 
inandırıcılığını,  dolğunluğunu, əsərin  strukturunu, onun  quruluĢu-
nun  məntiqini,  dil-stilistik  keyfiyyətlərini  qiymətləndirməlidir. 
Konkret  elmi  əsərin  redaktə  metoduna  onun  janr  xüsusiyyətləri, 
müasir elmin müxtəlif sahələrə ayrılması və s. təsir göstərir. Spe-
sifik xüsusiyyətləri baxımından əsərin müxtəlif elm sahələrinə gö-
rə redaktəsi fərqləndirilir: təbiət, ictimai, texniki.  
Elmi əsərin məzmununun əsasını faktlar təĢkil edir. Fakt sö-
zü latınca “edilmiĢ”, “baĢ vermiĢ” mənasını ifadə edir. Fakt mate-
rialına xüsusi adlar, tarixlər, coğrafi adlar, rəqəmlər, faktlar (görül-
müĢ  iĢlər,  baĢ  vermiĢ  hadisələr  və  s.  haqqında  məlumat),  sitatlar 
daxildir
32
.  Elmi  fakt  obyektiv  faktın  insan  beynindəki  inikasıdır. 
Elmi faktlar nəzəri mühakimələrin əsasını təĢkil edir. Faktlar təd-
qiqatın  nəticələrini  əsaslandırır,  alınmıĢ  nəticələrin  elmi  əhəmiy-
yətini və onun  yeniliyini Ģərtləndirir. Faktlar  analiz edilərkən nə-
zərə  alınmalıdır  ki,  həqiqi  elm  gerçək,  dəqiq  faktların  əsasında 
mövcuddur və inkiĢaf edir. Redaktor nəticə və konsepsiyalar üçün 
əsas götürülən faktların bunlara verilən metodoloj tələblərə nə də-
rəcədə uyğun olduğunu və müəllifin istifadə etdiyi hər cür faktla-
rın dəqiqliyini və dürüstlüyünü yoxlamalıdır
33

Redaktə  zamanı  elmi  əsərin  məzmun  və  forma  vahidliyinin 
həmahəngliyini  təmin  etmək  üçün  onun  struktur  analizi  böyük 
əhəmiyyət  kəsb  edir.  Əsərin  strukturu  üzərində  iĢ,  onun  mükəm-
məlləĢdirilməsi redaktə prosesində kifayət qədər vacib və məsuliy-
yətli iĢdir. Bu proses əsəri dərindən dərk etməyi tələb edir. Əsərin 
                                                           
32
 Rüstəmov T. Ədəbi redaktə nəzəriyyəsi və təcrübəsi. Bakı, 1981, s. 71. 
33
 Мильчин А. Методика редактирования текста. Москва, 1980, s. 169. 

Vüsalə Musalı.  Mətnlərin nəşrə hazırlanması problemləri
 
 
29 
 
strukturu üçün əsas tələb odur ki, material dəqiq plan üzrə Ģərh və 
izah  edilsin.  Belə  ki,  elmi  əsərin  strukturu  tədqiqatın  məqsədinə 
necə nail olunduğunu aydın göstərmək imkanını təmin etməlidir.  
Bu  nöqteyi-nəzərdən  elmi  nəĢrlərin  əsasını  təĢkil  edən  mo-
noqrafiya,  məqalə,  məruzə  kimi  elmi  əsərləri  strukturuna  görə  üç 
hissəyə ayırmaq olar: giriş, əsas və nəticə. Qeyd olunanlardan hər 
biri məqsəd, tərtib və məzmun dolğunluğuna malikdir.  
Girişdə əsasən mövzunun aktuallığı, tədqiqatın məqsədi, təd-
qiq  tarixi,  elmi-metodoloji  əsası,  mənbələri,  əhəmiyyəti,  və  s. 
əsaslandırılır.  
Əsas  hissədə  problemin  öyrənilməsi,  tədqiq  tarixi,  tədqiqat 
prosesi və bu kimi elmi məsələlər əksini tapır. Əsas hissə informa-
siya  analizi  və  sintez  əsasında  yeni  elmi  biliklərin  formalaĢdırıl-
masına xidmət edir. Kitabın mətni hissə, bölmə, fəsil və paraqraf-
lara ayrıla bilər. BaĢlığın önündə nömrə, hərf iĢarəsi, cins göstəri-
cilərinin qoyulması iki məqsəd daĢıyır: 
1.
 
Oxucu üçün müxtəlif pilləli baĢlıqları kəskin Ģəkildə hü-
dudlamaq  və  bir  pillənin  rubrikasını  aydın  müəyyənləĢdir-
mək.  Oxucu  baĢlıqlara  aid  nömrə,  hərf  və  cins  iĢarələrinin 
köməyi  ilə  bu  və  ya  baĢlığın  hansı  pilləyə  aid  olduğunu 
asanlıqla müəyyənləĢdirir. 
2.
 
Mətndə  istənilən  hissəni,  baĢlığı  tapmağı  asanlaĢdırmaq 
(baĢlığın sözlərini təkrar etmədən yalnız onun nömrəsini, ya-
xud hərf və ya Ģriftin cins iĢarəsini göstərmək yetər)
34
.  
Nəticədə tədqiqatın məntiqinə uyğun nəticələr çıxarılır, töv-
siyələr verilir, gələcək tədqiqatlar üçün istiqamət göstərilir. 
Əsərin  strukturu  analiz  edilərkən  əsərdə  məsələlərin  dəqiq 
qoyuluĢu,  oxucu  ünvanının  nəzərə  alınıb-alınmadığı,  tədqiqatın 
nəticələrinin  necə  bölündüyünə  fikir  vermək  lazımdır.  Belə  ki, 
struktur  məzmunun oxucuya  tez,  dəqiq,  asan  çatdırılmasını  təmin 
etməlidir. 
                                                           
34
 Vəliyev Ġ. Redaktənin əsasları. – Bakı: 2009, s. 294. 

Vüsalə Musalı.  Mətnlərin nəşrə hazırlanması problemləri
 
 
30 
 
Əsərin  müəllif  orijinalı  redaktor  tərəfindən  analiz  edilərkən 
onun müxtəlif hissələrinin əhəmiyyəti, mənası və onlar arasındakı 
əlaqə qiymətləndirilməlidir. Əmin olmaq lazımdır ki, mətn ikinci 
dərəcəli materiallarla  yüklənməyib. Əsas tələblərdən biri də odur 
ki,  material  dəqiq  plan  əsasında  ifadə olunsun.  Ġfadə planının bü-
tünlükdə  və  ayrı-ayrı  hissələrinin  qiymətləndirilməsi  redaktordan 
tələb olunur. Elmi əsərin giriĢ, əsas hissə və nəticə kimi bölmələrə 
ayrılması ilə kifayətlənmək olmaz. Ən azından əsas mətnin fəsillə-
rə,  bölmələrə,  paraqraflara,  abzaslara  bölünməsinin  nə  dərəcədə 
məntiqi olduğunu müəyyən etmək lazımdır. Rubrika sistemi elmi 
əsərin daxili strukturunun əyani forması hesab olunur. Müəllif tə-
rəfindən tərtib olunmuĢ rubrikasiyanı analiz etmədən qəbul etmək 
olmaz.  Ola  bilər  ki,  müəllifin  təqdim  etdiyi  mündəricatda  əsərin 
məzmunu tam əks olunmasın. Ona görə də redaktor müəllif oriji-
nalını  oxuyaraq  öz  planını  tərtib  etməlidir.  Beləliklə,  demək  olar 
ki, elmi əsərin strukturu məzmun və ifadə məntiqi ilə sıx bağlıdır.  
Əsərin əsasını mətn təĢkil edir və əsas informasiya daĢıyıcısı 
olan  mündəricat  da  ona  bağlıdır.  Nəzərə  almaq  lazımdır  ki,  mətn 
müfəssəllik,  tamlıq,  sistemlilik,  bağlılıq  kimi  cəhətlərə  malik  ol-
malıdır. 
Redaktə  zamanı  müxtəlif  Ģərh  metodlarının  istifadəsinin 
məqsədəuyğunluğunu  qiymətləndirilməlidir.  ġərh  əsasən    xüsusi-
dən ümumiyə – induktiv mühakimə, nəticə metodu, və ya ümumi-
dən xüsusiyə – deduktiv mühakimə metodu ilə aparılır
35
.  
ġərh  metodu  tədqiqatın  predmetinin  təbiəti,  informasiyanın 
xarakteri  və  oxucu  ünvanı  ilə  müəyyən  olunur.  Elmi  əsərlərdə 
məntiqi və tarixi ifadə metodlarından istifadə edilir. Birinci müəl-
lif  mühakiməsinin,  düĢüncəsinin  inkiĢafını,  gediĢini  izləməyə,  el-
mi tədqiqatın modelini yaratmağa, bu və ya digər obyekti hərtərəf-
                                                           
35
  Антонова  С.  и  др.  Редакторская  подготовка  изданий:  Учебник.  – 
Москва: 2002, 468 с. 
http://www.hi-edu.ru/e-books2/xbook082/01/index.html 

Vüsalə Musalı.  Mətnlərin nəşrə hazırlanması problemləri
 
 
31 
 
li nəzərdən keçirməyə imkan verir. ġərh tədqiqatın ayrı-ayrı hissə-
lərinin və strukturunun tam tədqiqi, elementlər və onların qarĢılıqlı 
təsirinin  yekunu,  səbəb  və  nəticəsinin  göstərilməsi  əsasında  qu-
rulur.  
Məntiqi metod materialın ardıcıl məna fraqmentlərinə ayrıl-
masını nəzərdə tutur. Məntiqi metod adətən predmet və ya hadisə-
nin xüsusiyyətləri hərtərəfli analiz olunan əsərlərdə tez-tez istifadə 
olunur. Bu metod yüksək informativliyi ilə fərqlənir.  
Tarixi  şərh  metodu  hadisələrin  inkiĢaf  prosesini  və  ya  onla-
rın xronoloji ardıcıllığını göstərməyə imkan verir. Bu metod öyrə-
nilən hadisənin ardıcıl,  mərhələ-mərhələ, səbəb  və nəticə əlaqələ-
rini  üzə  çıxarmaqla,  hərtərəfli  analizi  ilə  inkiĢafını  əks  etdirəcək 
əsərlər üçün effektivdir. Tarixi metod inkiĢafdadır və onun qavra-
nılması çətin deyil. 
Qalxma  metodu  mücərrəddən  konkretə  elmi  anlayıĢın  dərin 
analizi əsasında öyrənilən predmet və ya hadisə haqqında konkret 
biliyi  sintez  etməyə  imkan  verir.  Sintez  həmiĢə  sadə  abstraksiya-
dan baĢlayır və müxtəlif sintezlərin vəhdətində mövcud olan elmi 
anlayıĢları cəmləĢdirir.  
Spiral  metodu  təhlil  olunan  elmi  əsərdəki  predmetin  və  ya 
hadisənin əlamətlərinin tədricən inkiĢafını Ģərtləndirir. O, təkcə el-
mi materialın strukturunu əks etdirmir, eləcə də oxucu məntiqinin 
inkiĢafına məqsədyönlü təsir göstərməyə imkan yaradır.  
Ġfadə  edilmiĢ  fikirlərin  çatdırılması  üçün  terminlərin  istifa-
dəsi  böyük  məna  kəsb  edir.  Məzmunun  Ģərhinin  dəqiqliyi  üçün 
optimal variant elmi terminlərin verilməsidir. Münasib terminlərin 
seçilməsi  hesabına  və  baĢqa  dil  vasitələrinin  (leksik,  qrammatik, 
sintaktik)  fikrin  çatdırılmasının  uyğunluğuna  və  eynimənalılığına 
nail olmaq mümkündür. Elmi əsərlərin nəĢrə hazırlanması zamanı 
terminlərin  analizi  böyük  əhəmiyyət  kəsb  edir.  Əsas  odur  ki,  ter-
minlərin yanlıĢ istifadəsinə imkan verilməsin və dəqiq, eynimənalı 
terminlərdən istifadə olunsun. ġübhəsiz ki, bir əsər dairəsində ter-
minin çoxmənalılığı oxucu üçün ciddi əngəl, maneə ola bilər. Elmi 

Vüsalə Musalı.  Mətnlərin nəşrə hazırlanması problemləri
 
 
32 
 
əsərdə  terminoloji  yanlıĢlıqlar  yalnız  çoxmənalılıqla  məhdudlaĢ-
mır. Elmi əsərlərdə məzmunu əks etdirən bütün məlumat vasitələ-
rindən (mətn, formul, cədvəl, illüstrasiya) və ədəbi janrların bütün 
elementlərindən  (məlumat-analitik,  bədii-publisistik)  istifadə  olu-
nur. Əlbəttə ki, elmi əsərin ifadə etmə üslubunun redaktor qiymət-
ləndirməsi  elmi  kommunikasiyanın,  müəllifin  norma  və  standart-
larına, gələcək nəĢrin janr və növ xüsusiyyətlərinə olan münasibəti 
əsasında formalaĢdırılır. Elmi nəticənin dolğunluğunun əsası kimi 
bütün  fikir  və  mülahizələrdə  də  inandırıcılıq  və  obyektivlik  qiy-
mətləndirilməlidir.  
 
Elmi kitabların məlumat aparatının hazırlanması  
 
Hər  bir  elmi  kitabın  ayrılmaz  tərkib  hissəsi  onun  məlumat 
aparatıdır.  Onun  əhəmiyyəti  və  vacibliyi,  oxucunu  kitabın  məz-
munu  ilə  tanıĢ  etməsində  və  ondan  istifadəni  asanlaĢdırmasında, 
lazımi informasiyanın tez və xətasız tapılmasını təmin etməsində-
dir. Aparat kitabı digər informasiya mənbələri ilə bağlayan zəncir-
dir və həmin kitabın elmi-kommunikasiya sistemindəki yerini gös-
tərir. Ġnformasiya axtarıĢı məsələlərinin həllində, elmi mənbə axını 
içərisində  lazımi  kitabları  tapmaqda  və  onun  məzmunu  haqqında 
məlumat  almaqda  kitab  aparatının  böyük  rolu  vardır.  Akademik 
S.Vavilov yazırdı: «Müasir insan kitabxana Himalayları qarĢısında 
qızılaxtaran kimi dayanmıĢdır. O, qum kütləsinin içərisindən qızıl 
dənəcikləri tapmalıdır»
36
.  
Standarta  görə  məlumat  aparatı  müəllif  əsərinin  orijinalının 
mətninə daxildir. Praktikaya nəzər yetirsək görərik ki, müəllif apa-
ratı  hazırlamağa  kifayət  qədər  vaxt  ayırmır.  Bu  iĢi  uzun  və  zəh-
mətli iĢ hesab edərək, onun hazırlanmasına etinasız yanaĢır. Bu iĢ 
                                                           
36
  Антонова  С.  и  др.  Редакторская  подготовка  изданий:  Учебник.  – 
Москва: 2002, 468 с. 
http://www.hi-edu.ru/e-books2/xbook082/01/index.html 

Vüsalə Musalı.  Mətnlərin nəşrə hazırlanması problemləri
 
 
33 
 
həm də müəyyən ixtisas hazırlığı tələb edir və ən əsası kitabın qiy-
mətinin qalxmasına gətirib çıxarır. 
NəĢrin  aparatının  təmin  və  təchiz  edilməsi  məsuliyyəti  re-
daktorun  üzərinə  düĢür.  Redaktor  iĢə  baĢlayarkən  aparatın  tərtibi 
ilə bağlı bütün faktorları nəzərə almalıdır. Çünki aparat kitab mə-
dəniyyətinin  əsas  elementlərindəndir.  Redaktor  əsərin  janr  xüsu-
siyyətlərini,  nəĢrin növünü, informasiyanın  xarakterini, nəĢrin  aid 
olduğu  sahəni,  kitab  nəĢrində  formalaĢmıĢ  ənənəni,  standartları, 
tələbləri, elmi kommunikasiya və informasiya axtarıĢında aparatın 
rolunu nəzərə almalıdır. 
Aparat  elementlərindən  hesab  olunan  buraxılış  məlumatları  
demək  olar  ki,  bütün  nəĢrlərdə  verilir.  BuraxılıĢ  məlumatları 
QOST-7.4-95 və nəĢriyyat ənənələrinə uyğun olaraq tərtib olunur. 
Elmi  kitablarda  titul  vərəqinin  arxa  tərəfində  aid  olduğu  sahədən 
asılı  olaraq  referat  və  ya  annotasiya  verilir.  Referat  (əsərin  qısa 
Ģərhi, tədqiqatın predmeti, məqsədi, əsas nəticələri, elmi informa-
siyanın əhəmiyyəti) texniki və təbiət elmlərinə dair kitablarda  yer 
alır.  Annotasiya  isə  ictimai  elmlərə  dair  kitabların  elementlərin-
dəndir.  Burada  əsərin  qısaca  məzmunu  verilir.  Bəzən  annotasiya 
cildin arxa tərəfində yer alır (Əlavə 7). 
Elmi  kitablarda  biblioqrafik  aparata  biblioqrafik  siyahı  və 
biblioqrafik  istinadlar  aid edilir.  Elmi  kitab  biblioqrafik aparatsız 
nəĢr oluna bilməz. Bu, onunla izah olunur ki, hər bir elmi kitab da-
ha əvvəl aparılmıĢ tədqiqatlar və müasir araĢdırmalara əsaslanır və 
onlar  əsasında  öyrənilir.  Tədqiqatçı  araĢdırma  prosesində  mənbə-
ləri, ədəbiyyat siyahısını hazırlamalı, elmi etikaya uyğun olaraq iĢ 
prosesində istifadə etdiyi kitablara istinadlar verməlidir. Hər hansı 
bir  müəllifin  əsərindən,  fikrindən  istifadə  edib  ona  istinad  ver-
məmək plagiat faktı hesab olunur. F.e.d. N.GöyüĢov bu problemi 
aĢağıdakı kimi izah edir: “Klassik nəzəriyyəçilərə görə, söz sənəti-
nin əsasında gözəl mənalar və motivlər dayanır. Ona görə də məz-
munlar  eyni,  onların  ifadə  Ģəkilləri  müxtəlifdir.  Forma  məna  ilə 
söz arasında orta mövqedə dayanır. Söz sənətində kompozisiyanın 

Vüsalə Musalı.  Mətnlərin nəşrə hazırlanması problemləri
 
 
34 
 
yeni biçimdə verilməsi, məzmun və motivlərin yeni bədii anlamla 
ifadəsi orijinaldan zəifdirsə, bu, uyğunsuzluq sayılır. BaĢqalarının 
iĢlətdiyi  məzmun  və  motivləri,  təzad,  təcnis,  təĢbih  və  eyhamları 
birbaĢa  iĢlətmək  plagiat  adlanır.  Hər  hansı  motivi  nəqletmə  yolu 
ilə öz adına iĢlətmək, müxtəlif motivləri bir-birinə calamaqla oriji-
nal söz kimi qələmə vermək cəhdi də yolverilməzdir”
37
.   
Əsas plagiat növləri bunlardır:  

 
baĢqasının sözünə sahib çıxmaq; 

 
baĢqasından alınan məna və sözün yerdəyiĢməsi, mənanın 
geniĢlənməsi; 

 
nəsr və ya nəzmin məzmununu baĢqasından alıb, yeni iba-
rələrlə, yeni qəlibdə vermək və s
38

Türkiyədə  2011-ci  ildə  iĢıq  üzü  görmüĢ  “Akademik  yazım 
ihlalleri” adlı çox dəyərli monoqrafiyada hər hansı bir əsərə doğru 
istinad vermə, plagiat məsələsi üzərində ciddi durulmuĢ və təhlil-
lər aparılmıĢdır
39

Elmi nəĢrlərdə demək olar ki, bütün növ biblioqrafik istinad 
növlərindən istifadə olunur (Əlavə 8, 10). Elmi iĢ tamamlanan za-
man və onun nəticələri tərtib edilərkən mənbələrin, ədəbiyyatın si-
yahısı  tutulur.  Bu  zaman  biblioqrafik  təsvir  qaydalarına  riayət 
olunması vacib Ģərtlərdəndir. Təsvir zamanı diqqətsizlik, laqeyid-
lik, qeyri-dəqiqlik yanlıĢlıqlara və natamam informasiyaya gətirib 
çıxarır. Bu cür istinadlarla və siyahılarla redaktor da iĢləyə bilməz.  
                                                           
37
  GöyüĢov  N.  Milli  sənətin  nəzəri  təhlilinə  giriĢ.  Bakı:  Nurlan,  2006,  s.  237-
238. 
38
 Yenə orada. s. 238. 
39
  Demirel  Ġ.  H.,  Erol  B.,  Saraç  C.  Akademik  yazım  ihlalleri.  –  Ankara: 
TÜBĠTAK, ULAKBĠM, 2011, s. 58. 
Daha  ətraflı  bax:  Hexham  Ġ.  Academic  Plagiarism  Defined.  Department  of 
Religious Studies University of Calgary, 2005, 12 s. 
http://people.ucalgary.ca/~hexham/content/articles/plague-of-plagiarism. 
html; The Chicago Manual of Style. Chicago, Chicago University Press, 2003, 
(first edition 1949). 

Vüsalə Musalı.  Mətnlərin nəşrə hazırlanması problemləri
 
 
35 
 
Biblioqrafik  siyahıların  müəllif  variantı  qiymətləndirilərkən 
oxucunun istinad verilən mənbəni dəqiq müəyyən edə biləcəyi və 
onun haqqında lazımi məlumatları ala biləcəyi nəzərə alınmalıdır. 
Biblioqrafik  istinad  və  ya  siyahı  kitabda  elə  yerləĢdirilməlidir  ki, 
oxucu onu asan və rahat görsün, mütaliə prosesini kəsməsin və ax-
tarıĢa vaxt sərf etməsin. Eləcə də, istinadların texniki tərtibat qay-
daları    nəzərə  alınmalıdır.  Texniki  tərtibat  qaydalarını  nəzərə  al-
saq, istinadların kodla verilməsi – yəni ədəbiyyatın mətnin sonun-
dakı biblioqrafik siyahıya uyğun nömrəsinin və ya müəllifin soya-
dının və istinad olunan səhifənin nömrəsinin göstərilməsi məqsə-
dəuyğundur.  Bir  cəhəti  də  nəzərə  almaq  lazımdır  ki,  bu  variant 
texniki  tərtibat  baxımından  uğurlu  olsa  da,  mütaliə  prosesində 
oxucuya  böyük  çətinlik  yaradır.  Bu  zaman  oxucu  mənbəni  axtar-
maq üçün mütaliə prosesini dayandırır
40
.  
Elmi  kitablarda  ayrı-ayrı  nəĢrlərə  tətbiq  edilən  mətnin  sonu 
biblioqrafik siyahılar da verilə bilər. Bu xarakterli biblioqrafik isti-
nadlara elmi əsərlər toplusunda, monoqrafiyaların ayrı-ayrı fəsillə-
rinin sonunda rast gəlmək mümkündür. Biblioqrafiyanın bu Ģəkil-
də verilməsi hallarına az-az təsadüf olunur.  
Mətn sonunda verilən biblioqrafiyalardan biri də mono nəĢr-
lərin sonunda verilən biblioqrafik siyahılardır və onlar “kitab sonu 
siyahı” adlandırılır.  
Fəslin sonunda və nəĢrin sonunda verilən biblioqrafik siyahı-
lar  informativ,  tövsiyə  edici,  şəxsi,  əlavə  xarakteri  daĢıya  bilər  və 
müvafiq baĢlıqlar altında tərtib olunurlar:  «Ġstifadə olunmuĢ ədə-
biyyatın  biblioqrafik  siyahısı»,  «Tövsiyə  olunan  ədəbiyyatın  bib-
lioqrafik  siyahısı»,  «Əlavə  mənbələrin  biblioqrafik  siyahısı», 
«Akademik B.Nəbiyevin elmi əsərlərinin siyahısı» və s. 
                                                           
40
  Антонова  С.  и  др.  Редакторская  подготовка  изданий:  Учебник.  –  Мос-
ква: 2002, 468 с. 
http://www.hi-edu.ru/e-books2/xbook082/01/index.html 

Vüsalə Musalı.  Mətnlərin nəşrə hazırlanması problemləri
 
 
36 
 
Biblioqraifk  siyahını  əsasən  əlifba  prinsipi  və  ya  sitatın  ve-
rilmə ardıcıllığı ilə göstərirlər və nömrələyirlər.  
Biblioqrafik siyahıların redaktə edilməsində əsas məqsəd on-
dan ibarətdir ki, təsvirin dəqiqliyinə nail olunsun və siyahıda ədə-
biyyatın tez və xətasız tapılmasının rahatlığı təmin edilsin.  
Elmi nəĢrlərdə elə elementlər vardır ki, oxucunu kitabın da-
xilinə aparır, onun məzmununu açır, və digər bu xarakterli kitablar 
arasındakı yerini göstərir. Bu elementlərə müqəddimə və giriş mə-
qaləsi daxildir. Müqəddimə kitabın müəllifi, redaktor, naĢir və  ya 
elmi  əsər  məcmuələrində  tərtibçilər  tərəfindən  yazıla  bilər.  Mü-
qəddimə nəĢrin spesifikasını açmalıdır.  
Elmi topluların müqəddiməsində toplunu təĢkil edən məqalə-
lərin  spesifikası  verilir,  onun  formalaĢdırılması  prinsiplərindən 
bəhs olunur, müəlliflər haqqında məlumat öz əksini tapır
41
.  
Elmi  konfrans  materiallarını,  topluları  müqəddiməsiz  təsəv-
vür etmək mümkün deyil. Bu materialların müqəddiməsində kon-
frans haqqında, onun tematikası barədə ümumi məlumat verilir, bu 
çərçivədə  keçirilən  tədbirlər,  iĢtirakçıları,  baxılan,  müzakirə  olu-
nan  və  irəli  sürülən  problemlər,  onların  müzakirəsinin  gediĢatı, 
əsas nəticələr, plan, proqram iĢıqlandırılır.  
Monoqrafiyanın  müqəddiməsi  problemin  xarakteristikasını, 
araĢdırma məqsədini, tədqiqatın metodunun xüsusiyyətlərini, təd-
qiqatın  nəzəri-emprik  bazası  və  Ģərtlərini,  müəllifin  konsepsiyası-
nın  özünəməxsusluğunu  və  s.  əhatə  edir.  Kollektiv  monoqrafiya-
larda müqəddimə müəlliflərin hər birinin elmi səviyyəsi haqqında 
məlumatı iĢıqlandırır.  
Giriş  məqaləsi  (ön  söz)  kitab  aparatının  elementi  kimi  mü-
qəddimə  ilə  yanaĢı  və  ya  ondan  asılı  olmayaraq  verilə  bilər.  Mü-
qəddimə kimi giriĢ məqaləsi də əsas materialla bağlıdır. GiriĢ mə-
                                                           
41
  Антонова  С.  и  др.  Редакторская  подготовка  изданий:  Учебник.  – 
Москва: 2002, 468 с. 
http://www.hi-edu.ru/e-books2/xbook082/01/index.html 

Vüsalə Musalı.  Mətnlərin nəşrə hazırlanması problemləri
 
 
37 
 
qaləsi tədqiqatçının yaradıcılığını iĢıqlandırır, onun elmdəki yolu-
nu, problemlərin elmi dəyərini açan elmi sualları  əhatə  edir.  Bəzi 
giriĢ  məqalələrini  tanınmıĢ  alimin  elmi  nəĢrə  tematik  bağlı  olan 
məqaləsi əvəz edir. GiriĢ məqaləsi rolunu oynayan bu cür məqalə-
lər  elmi  monoqrafiyalarla  yanaĢı,  elmi  əsər  toplularında  da  verilə 
bilər.  
Kitabın əsas ideyasını açıb  göstərməklə oxucunu mətn  üzə-
rində düzgün iĢləməyə istiqamətləndirən vacib məlumatlardan iba-
rət  ön  sözü  və  ya  ona  yaxın  materialların  çox  vaxt  əsas  mətnin 
Ģrifti ilə “müəllifdən” baĢlığı altında yığılıb, ondan heç nə ilə fərq-
lənməməsi,  əslində,  düzgün  deyil.  Ön  sözün  əsas  mətndən  seçil-
məsi üçün bir neçə variant təklif olunur: 

 
əsas  mətnlə  eyni  Ģriftlə,  ancaq  bir-birindən  azca  aralı 
yığmaq; 

 
eyni ölçülü Ģriftlə, lakin kursiv qarnituru ilə yığmaq (kiçik 
həcmli “ön söz” üçün məqbul olan); 

 
nisbətən ensiz ölçüylə səhifələmək

 
nisbətən kiçik ölçülü Ģriftlə yığmaq”
42
.     
Bəzi hallarda elmi nəĢrlərdə son söz də yer alır. Son söz adə-
tən  tərcümə  nəĢrlərində  və  ya  tarixi  tematika  iĢlərinə  aid  edilir. 
Son  sözdə  elmi  problemin  müasir  anlamı,  tədqiqat  predmetinin 
öyrənilməsində müəllifin rolu, alimlərin konsepsiya və yanaĢmala-
rı yer alır.  
Elmi kitabların soraq-məlumat aparatına daxil olan element-
lərdən  biri  də  qeyd  və  Ģərhlərdir  (Əlavə  1).  Elmi  əsərdə  qeyd  və 
şərhlər üzərində iĢdə redaktor iĢinin metodik özəllikləri var. Apa-
ratın  bu  elementindən  elmi  kitablarda  daha  çox  istifadə  olunur. 
Onlar  arasındakı  fərq  ondan  ibarətdir  ki,  qeydlər  sorğu-məlumat 
xarakteri daĢıyır, mənbəyə istinad verilir və ya xarici dildəki mət-
nin  tərcüməsi,  əlavə  faktlar  öz  əksini  tapır.  Şərhlərdə  isə  mətnin 
müəyyən  hissəsinin,  ifadənin,  terminin  izahı  verilir,  Ģərhçi  və  ya 
                                                           
42
 Ələsgərova Ġ. Kitabın bədii və texniki tərtibatı. – Bakı: 2010, s. 98. 

Vüsalə Musalı.  Mətnlərin nəşrə hazırlanması problemləri
 
 
38 
 
redaktorun fikri yer alır. ġərh və qeydlərlə müĢayiət olunan mətn-
də, Ģərh və qeydlərin sayı, təfsilat dərəcəsi konkret nəĢrdən, infor-
masiyanın xarakterindən, təhlil, müzakirə predmetindən, oxucu tə-
yinatından asılıdır. Kitabda Ģərh və qeydlərin verilməsinin vacibli-
yinə  diqqət  yetirilməli  və  onların  bilavasitə  əsas  mətnlə  bağlı  ol-
mağına  fikir  verilməli  və  dəqiqliyi,  etibarlılığı,  müxtəsərliyi  ilə 
fərqlənməlidir. Bu elementlərin tərtibində müəyyən sistemə riayət 
etmək lazımdır. Bu Ģərtlərə Ģərh və qeydlərin yerləĢdirilməsi, isti-
nad verilməsi və müxtəlif Ģriftlərdən istifadə də aiddir
43
.  
Bəzən,  mətndə  (əsasən  tarixi  kitablarda  və  klassik  mətn-
lərdə) qeyd və Ģərhlər çox ehtiyac duyulur. Bu hallarda əsas mət-
nin 10-15%-i qeyd və Ģərhlərə ayrılır. Məsələn, klassik tarixi mən-
bələrin nəĢri zamanı qeyd və Ģərhlərə çox yer verilir. Cəhd etmək 
lazımdır  ki,  onların  ümumi  həcmi  5%-i  ötməsin.  Çoxcildli  əsər-
lərdə bir cildin qeyd və Ģərhləri digər cilddə verilməməlidir. Oxu-
cuların  istifadəsini  asanlaĢdırmaq  üçün  müəllif  qeydlərini,  eləcə 
də  xarici  dildəki  sözlərin  tərcüməsini  mətnin  altında  istinad  kimi 
vermək  məqsədəuyğundur.  Bəzi  hallarda  tərcümələr  xarici  sözlə-
rin göstəricisi kimi də tərtib oluna bilər.  
Elmi  nəĢrlərdə  əksərən  predmet,  ad,  terminoloji  və  coğrafi 
göstəricilər  verilir
44
.  Göstərici  oxucuya  istiqamət  verir,  kitabdan 
istifadəni və informasiya axtarıĢını asanlaĢdırır (Əlavə 6).  
Elmi  nəĢrlərin  hazırlanması  zamanı  göstəricinin  növü,  onun 
tərkibi, strukturunun əsaslandırılması, onun formalaĢdırılması üzə-
rində iĢ kimi seçimlər ortaya çıxır. Adətən elmi kitablarda predmet 
və ad göstəricilərindən daha çox istifadə olunur. Göstəricilər ayrı-
ayrılıqda və qarıĢıq verilə bilər. Göstəricilər əlifba sırası ilə tərtib 
                                                           
43
  Антонова  С.  и  др.  Редакторская  подготовка  изданий:  Учебник.  –  Мос-
ква: 2002, 468 с. 
http://www.hi-edu.ru/e-books2/xbook082/01/index.html 
44
 Bax: Baydur G. Kitap sonu indeksleri // Türk kütüphaneciligi dergisi, 1988, 
N 2, s. 61-68. 

Vüsalə Musalı.  Mətnlərin nəşrə hazırlanması problemləri
 
 
39 
 
olunur.  Sistematik  predmet  göstəricisi  əsərlər  toplusunda  və  çox-
cildli əsərlərdə verilir.  
Predmet  göstəricisinin  məqsədi  nəĢrin  əsas  məzmunu  haq-
qında məlumat verməkdir. Göstərici üçün söz, ifadə seçilməsi çə-
tin  və  vacib  məsələlərdəndir.  Bəzən  hansı  ifadələri  əsas  rubrika, 
hansıların altrubrika Ģəklində verilməsi çətinliyi ortaya çıxır. Əsas 
prinsip  ondan  ibarətdir  ki,  rubrika  əsas  ifadələri  əks  etdirsin,  alt-
rubrikalar da isə predmetin cəhətlərini (xüsusiyyətlərini, detalları-
nı  və  s.)  əhatə  etsin.  Göstəricidən  istifadəni  asanlaĢdırmaq  üçün 
hər bir rubrika 25-30 səhifədən artıq istinad verilməməlidir. Məsə-
lən: 
Azərbaycan 3, 6, 8, 9,10,  
                    12, 14, 45, 46, 
                    47, 57, 78, 89 
 Əgər istinadlar bu rəqəmi keçərsə, o zaman altrubrikalardan 
istifadə olunur. Altrubrikalar adətən kursivlə fərqləndirilir. Məsə-
lən: 
Azərbaycan 3, 6, 8, 9,10,  
                    12, 14, 45, 46, 
                    47, 57, 78, 89 
   ədəbiyyat 44, 54, 79, 88, 
                   100, 102, 109 
   tarix        13, 17, 19, 23,  
                   28, 33, 45, 46   
Bundan əlavə, fikir vermək lazımdır ki, göstəriciyə çoxsaylı 
ifadələrin daxil edilməsi onun həcminə təsir etməsin. Tövsiyə edi-
lən həcm nəĢrin həcminin 5 %-ni təĢkil edir.  
Kitab üzərində bütün iĢlər tamamlandıqdan və əsər nəĢrə tam 
hazır  vəziyyətə  gətirildikdən  sonda  göstəricinin  hazırlanmasına 
baĢlamaq  olar.  Kitaba  hər  hansı  bir  əlavə  edilərsə  və  ya  səhifə 
nömrələrində sürüĢmə olarsa, bu zaman hazırlanmıĢ göstərici tam 
yararsız olacaq.  Bundan  sonra kitabın  mətni  əvvəldən sona qədər 
nəzərdən  keçirilir,  əsərdəki  əsər,  yer  və  Ģəxs  adları  seçilir,  əlifba 
sırası ilə düzülür və hər birinin qarĢısında səhifəsi yazılır.  

Vüsalə Musalı.  Mətnlərin nəşrə hazırlanması problemləri
 
 
40 
 
Elmi kitablarda cədvəl, illüstrasiya, diaqram və s. siyahısının 
verilməsi  məqsədəuyğundur.  Bu  oxucuların  nəĢrin  ayrı-ayrı  ele-
mentlərindən  istifadəsinə  imkan  verir.  Təbiət  elmlərinə  dair  nəĢr-
lərdə  predmet  göstəricisi  ilə  yanaĢı,  coğrafi  adlar,  bitkilər,  tibbi 
preparatlar;  ictimai  elmlərdə  isə  tarixi  hadisələrə,  abidələrə  gös-
tərici verilir.  
Göstərici hazırlanan zaman dil  normalarına da fikir vermək 
lazımdır. Göstəricidə daxili məntiqi əlaqələr təmin olunmalı, söz-
lərin, terminlərin, predmetlərin yazılıĢı dəqiq və adlıq halda veril-
məlidir.  
Azərbaycanda  nəĢr  olunan  kitabların  çox  az  bir  qismində 
göstəriciyə  rast  gəlirik.  Çünki  müəlliflər  bu  çətinliyin  altına  gir-
mək istəmirlər. ĠnkiĢaf etmiĢ ölkələrdə nəĢr olunan elmi ədəbiyya-
ta nəzər salsaq görərik ki, bu kitabların böyük bir qisminin göstəri-
cisi vardır. 
Hal-hazırda isə kompüterlərdəki proqramlar  vasitəsilə asan-
lıqla göstərici hazırlamaq mümkündür
45
.    
Mündəricat  və  içindəkilər  spesifik  göstərici  hesab  olunur. 
“Mündəricatın  əsas  vəzifəsi  lazım  olan  bölməni  tapmaqda  oxu-
cuya yardım etmək, onda kitabın quruluĢu, iĢıqlandırılan mövzula-
rın ardıcıllığı haqqında təsəvvür yaratmaqdır”
46
. Mündəricat fəsil-
lərə, paraqraflara, yarımparaqraflara bölünən əsərlərdə, içindəkilər 
isə  müxtəlif  xarakterli  materialları  əhatə  edən  məcmuələrdə,  jur-
nallarda istifadə olunur
47
. Mündəricatda yer alan altrubrikalar nis-
bətən  kiçik  Ģriftlə  verilməlidir.  Mətndəki  struktur  hissələrinin  ad-
larının  mündəricatla  uyğun  olub-olmadığına  fikir  vermək  lazım-
dır.. Mündəricatda mətndəki bütün rubrikalar öz əksini tapmalıdır. 
Ġçindəkilərdə isə  topluya daxil olan məqalələrin və müəlliflərinin 
                                                           
45
 Bax: Bozuyla M. Bilgisayar yardımı ile kitap sonu indeksi hazırlanması. Pa-
mukkale Üniversitesi, Fen Bilimleri Fakültesi, Yüksek Lisans Tezi, 2011, 79 s. 
46
 Ələsgərova Ġ. Kitabın bədii və texniki tərtibatı. – Bakı: 2010, s. 121. 
47
  Бельчиков  И.  Основы  технического  редактирования  советской  книги.  - 
Москва: 1958, с. 88. 

Vüsalə Musalı.  Mətnlərin nəşrə hazırlanması problemləri
 
 
41 
 
soyadları,  adları  verilir.  Kitabda  yerləĢmə  yerinə  gəlincə,  axtarıĢı 
asanlaĢdırmaq  məqsədi  ilə  mündəricatın  kitabın  əvvəlində  yer  al-
ması  məqsədəuyğundur.  “Mündəricatı  axırda  yerləĢdirməyin  tex-
noloji  cəhətdən üstünlüyü ondadır ki,  çap vərəqinə uyğun  gəlmə-
yən  səhifələrin  sayını  tənzimləmək,  yəni  onları  bir  az  sıxmaq  və 
ya tamamilə ləğv etmək olar. Kiçik həcmli nəĢrlərdə yer az qaldıq-
da  mündəricatı  titul  və  ya  üz  qabığının  arxasında  da  vermək 
olar”
48
.  
Elmi  nəĢrlərdə  kolontitulların  verilməsi  də  məqsədəuyğun-
dur. Kolontitul (fransızca colone-sütun, tituls-baĢlıq) səhifə baĢlığı 
olub,  hər  səhifənin  mətni  üstündə  verilən  məlumatdır
49
.  Kolonti-
tulda müəllifin adı, soyadı, kitabın adı verilir. Bəzən isə kitabın və 
fəslin sərlövhəsinin verilməsi  hallarına da təsadüf edirik. Daimi  - 
yəni bütün kitab boyu eyni Ģəkildə verilən kolontitullatı “ölü”, də-
yiĢən  –  hər  fəslə,  paraqrafa  görə  dəyiĢənləri  isə  “diri”  kolontitul 
adlandırırlar
50
. Kolontitulların kitab boyu dəyiĢməsi, oxucuya istə-
diyi  bölməni  asanlıqla  tapmağa  kömək  edir
51
.  Elmi  əsərlərdə  ko-
lontitulun  Ģrifti  mətndən  kiçik  olmalı  və  ya  kursivlə  verilməlidir. 
Kompüter  vasitəsilə  kolontitulların  müxtəlif  növlərini  vermək 
mümkündür. Bu həm də kitabın estetik baxımdan gözəl görünmə-
sinə xidmət edir (Əlavə 3). 
Əlavələr də elmi nəĢrlərin aparatına daxildir. Burada da təd-
qiqatı  həyata  keçirmək  üçün  vacib  olan  müxtəlif  növ  əlavələr  və 
ya  iĢçi  material  verilir.  Onların  arasında  eksperementlərin  nəticə-
lərini,  anketləri,  normativ  sənədləri,  arxiv  materiallarını  sadalaya 
bilərik.  Təbii  ki,  əlavələr  nəticələrin  dəqiqliyini,  inandırıcılığını, 
tamlığını  təsdiq  etmək  lazım  olan  zaman  verilir.  Əlavələr  mətnlə 
istinadlar vasitəsi ilə bağlı olmalıdır.   
                                                           
48
 Ələsgərova Ġ. Kitabın bədii və texniki tərtibatı. Bakı, 2010, s. 123. 
49
 ASE, 1981, c. 5, s. 445.  
50
 Axundov B., Ġmaməliyev R., Mahmudov M. NəĢriyyat-poliqrafiya və 
jurnalistika terminlərinin izahlı lüğəti. – Bakı: 2009, s. 84. 
51
 Ələsgərova Ġ. Kitabın bədii və texniki tərtibatı. – Bakı: 2010, s. 120.  

Vüsalə Musalı.  Mətnlərin nəşrə hazırlanması problemləri
 
 
42 
 
Bəzi  müəlliflər  kitablarının  əvvəlində  “epiqraf”  və  ya 
“ithaf” verirlər. İthaf – elmi, bədii əsərlərin baĢlanğıcında verilib, 
əsərin kimin Ģərəfinə və ya hansı münasibətlə yazıldığını göstərən 
qeyddir. Ġthaf konkret Ģəxsə müraciət Ģəklində ola bilər (Əlavə 2).  
Kitabın  beynəlxalq  standart  nömrəsi  (ĠSBN  ing.  Ġnternati-
onal Standard Book Number) - hər hansı nəĢriyyatın çap etdiyi ki-
tabın  beynəlxalq  standart  eyniliyini  müəyyən  edən  nömrədir. 
ISBN kitabları beynəlxalq miqyasda kodlaĢdırmaq üçün hər kitaba 
çap olunduğu bölgə və nəĢriyyatı nəzərə alaraq verilən nömrədir. 
Müəyyən bir kitab adı, müəllifin adı və yalnız ona aid olan ISBN 
kodu  vasitəsilə  xarakterizə  olunur.  Kitabın  sadəcə  ISBN  kodunu 
bilməklə onu tapmaq və almaq mümkündür. 
Hal-hazırda  13  rəqəmli  ISBN  kodundan  istifadə  edilir.  Hər 
ISBN kodu soldan sağa oxunuĢda beĢ hissədən ibarətdir: kitab sə-
nayesini xarakterizə edən rəqəm, müəyyən dil ətrafında cəmləĢmiĢ 
ölkələr  qrupunu  xarakterizə  edən  rəqəm,  konkret  nəĢriyyata  aid 
edilən rəqəm,  konkret  kitaba aid  edilən rəqəm  (kitab identifikasi-
yası) və  yoxlama rəqəmi. Misal: ISBN 978-9952-20-046-1 (qrup-
lar arasnda defis qoyulur və ya məsafə buraxılır). 
Azərbaycan  Respublikasının  ISBN  agentliyi  Xəzər  Univer-
siteti NəĢriyyatıdır. Bütün nəĢriyyatlar nəĢrə hazırladıqları kitablar 
üçün ISBN kodunu ölkənin ISBN agentliyindən almalıdırlar
52

Kitabın siqnal  nüsxəsi  çıxdıqdan sonra tapılan  yanlıĢlar dü-
zəliĢ vərəqində yer almalıdır
53
. DüzəliĢ vərəqəsinin forması aĢağı-
dakı kimidir. 
Yüklə 2,9 Kb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   15




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©www.azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin