AZƏrbaycan mġLLĠ elmlər akademġyasi məHƏMMƏd füzulġ adına Əlyazmalar ġnstġtutu

Ədəbiyyat   
 
Canıyeva U. Tədris ədəbiyyatının tipoloji xüsusiyyətləri və növləri 
// Bakı Universitetinin Xəbərləri, Humanitar elmlər seriyası, 2007, 
N 3, s. 193-197. 
Canıyeva U. Tədris ədəbiyyatının strukturu üzərində redaktor iĢi // 
Bakı Universitetinin Xəbərləri, Humanitar elmlər seriyası, 2005, N 
2, s. 201-205. 
Dərslik  necə  olmalıdır  /  tərcümə  ed.  N.Qaramanlı,  A.Həsənov  və 
G.Məmmədova. Bakı, Oka ofset, 2003, 88 s.  
Антонова  С.Г.,  Тюрина  Л.Г.  Современная  учебная  книга: 
Учебное пособие. М., 2001. 
Бейлинсон В.Г. Арсенал образования: Характеристика, 
подготовка, конструирование учебных изданий. М., 1986. 
Зуев Д.Д. Школьный учебник. М., 1983. 
Редактирование отдельных видов литературы / Под ред. Н. Си-
корского. – Москва: Книга, 1987. 
                                                           
163
 http://www.edu.gov.az/upload/file/HESABAT/hesabat 2011/derslik.pdf 

Vüsalə Musalı.  Mətnlərin nəşrə hazırlanması problemləri
 
 
174 
 
 
VIII FƏSĠL 
UġAQ ƏDƏBĠYYATININ NƏġRƏ HAZIRLANMASI 
 
Uşaq ədəbiyyatı və onun növləri 
 
UĢağın  yaĢına,  maraq  və  ehtiyaclarına  uyğun  kitablar  onun 
inkiĢafına təsir  göstərməkdədir. UĢaq  ədəbiyyatı  ən çox nəĢr olu-
nan,  xüsusi  diqqət  və  həssaslıq  tələb  edən  ədəbiyyat  növüdür. 
Müasir uĢaq ədəbiyyatı  keçmiĢ  ənənələrdən faydalanaraq,  bugün-
kü uĢaqların mənəviyyatını, biliyini, dünyagörüĢünü zənginləĢdir-
məyə  imkan  verən  ədəbiyyat  növü  kimi  qəbul  edilir  və  bütün 
dünyada əsas nəĢriyyat məhsulu kimi sayca və həcmcə xüsusi yer 
tutur
164
.  
Nizami  Gəncəvidən  baĢlamıĢ  Məhəmməd  Füzuli,  Seyid 
Əzim ġirvani, Sabir, RəĢid bəy Əfəndiyev, Mirzə Cəlil, Süleyman 
Sani  Axundov,  Mikayıl  MüĢfiq  kimi  ən  dəyərli  Ģair  və 
yazıçılarımız  uĢaq  tərbiyəsini  formalaĢdırmağa  xidmət  edən 
əsərlər  ortaya  qoymuĢlar.  Azərbaycanda  uĢaq  ədəbiyyatının 
inkiĢaf  yolu  spiralvari,  fasiləli  olub.  Belə  ki,  müəyyən  zaman-
məkan  daxilində  uĢaq  ədəbiyyatının  inkiĢaf  etdirilməsi  dövlətin 
maraq  dairəsində  dayanıb,  dövlət  səviyyəsində  qərarlar  qəbul 
edilib, vəsait ayrılıb. Bəzənsə bu sahə tamamilə unudulub
165
. 
Azərbaycan  Yazıçılar  Birliyi  “UĢaq  ədəbiyyatı  Ģöbəsi”nin 
müdiri  Q.Nəcəfzadə  müasir  uĢaq  ədəbiyyatımızın  problemlərini 
aĢağıdakı kimi qruplaĢdırmıĢdır: 

 
Bugünkü  uĢaq  Ģeirimiz  xalq  ruhundan,  xalqın  intonasiyasından  uzaq 
düĢüb. UĢaq Ģeirimiz  folklora qayıtmalıdır. Və təbii Ģəkildə uĢaq düĢün-
cələrinə ictimai-sosial məzmun verilməlidir; 
                                                           
164
 Vəliyev Ġ. Ədəbi-bədii və uĢaq kitablarının redaktəsi. – Bakı: 2002, s. 137.  
165
 Hüseynoğlu S. UĢaq ədəbiyyatımızın problemləri // Türk xalqları ədəbiyyatı. 
Beynəlxalq uĢaq ədəbiyyatı konqresi materiallar. Bakı: 2008, II kitab, s. 713. 

Vüsalə Musalı.  Mətnlərin nəşrə hazırlanması problemləri
 
 
175 
 

 
Ən  böyük  problemlərdən  biri  də  uĢaq  və  böyük  ədəbiyyatının  arasında 
kəskin  fərq  qoyulmasıdır.  Bu  fərq  pedaqoji  tərəfi  saxlanılmaqla  aradan 
qaldırılmalıdır; 

 
Bugünkü uĢaq Ģeirimizin fəlsəfəsi çatmır; 

 
Bugünkü uĢaq ədəbiyyatımızın dili bərbad vəziyyətdədir. Ədəbiyyat hər 
Ģeydən əvvəl canlı dildən ibarətdir; 

 
Ən ciddi problemlərdən biri də uĢaqları böyük kimi danıĢdırmaqdır; 

 
Süni  vətənpərvərliklə  üfürülmüĢ  kütləvi  uĢaq  obrazlarına  son  qoymaq 
lazımdır; 

 
Əsas problemlərdən biri də oxucu problemidir. Bu gün uĢaq mətbuatının 
orta  məktəblərdə  oxucusu  yoxdursa,  deməli,  biz  oxucu  yetiĢdirmirik, 
deməli, gələcək ədəbiyyatımızı oxuyan olmayacaq...
166
.   
Müasir uĢaq ədəbiyyatı dünya ədəbiyyatının ayrılmaz hissəsi 
kimi inkiĢaf edir. Ona görə də dünya ölkələrində uĢaqlar üçün ki-
tablar  çap  edən  nəĢriyyatlar  Ģəbəkəsi,  müəlliflər,  redaksiya  - 
nəĢriyyat kollektivləri formalaĢır. 
UĢaq ədəbiyyatı mənən zəngin olan estetik zövqə malik hər-
tərəfli Ģəxsiyyətin formalaĢması  üçün nəzərdə tutulduğu üçün na-
Ģirlər bütün səylərini dünya klassikasının görkəmli nümunələrinin, 
müasir müəlliflərin bədii cəhətdən ən kamil əsərlərinin buraxılma-
sı  hesabına  uĢaq  ədəbiyyatının  repertuarının  inkiĢafına  yönəldir-
lər
167
. UĢaqlar üçün ədəbiyyatın spesifikliyi hər Ģeydən öncə onun 
pedaqoji-tərbiyəvi  vəzifələri  ilə,  həmçinin  uĢağın  təbiəti,  uĢaq 
qavrayıĢının xarakteri ilə Ģərtlənir. UĢaq kitablarının pedaqoji yö-
nü onun hər bir uĢağın həyatında vacib olan tərbiyəvi əhəmiyyəti-
ni nəzərdə tutur. Deməli, onun keyfiyyətinin müəyyən edilməsinin 
ən vacib elementlərindən biri tərbiyəvi cəhətdir.   
“Göyərçin”  jurnalının  baĢ  redaktoru,  Ģair  və  alim  R.Yu-
sifoğlu uĢaq ədəbiyyatında varislik prinsipinin olduqca vacib mə-
sələ  olduğunu  qeyd  edir:  “Bizdən  əvvəl  müxtəlif  dillərdə  yazılan 
                                                           
166
  Nəcəfzadə  Q.  Müasir  uĢaq  ədəbiyyatının  problemləri  //  Türk  xalqları  ədə-
biyyatı. Beynəlxalq uĢaq ədəbiyyatı konqresi materiallar. Bakı: 2008, II kitab, s. 
658. 
167
 Vəliyev Ġ. Ədəbi-bədii və uĢaq kitablarının redaktəsi. – Bakı: 2002, s. 137.  

Vüsalə Musalı.  Mətnlərin nəşrə hazırlanması problemləri
 
 
176 
 
klassik  uĢaq  ədəbiyyatı  nümunələrindən  bəhrələnmək,  xarakterik 
nümunələri  dərsliklərə  salmaq  çox  yaxĢıdır.  Ancaq,  XXI  əsr 
uĢağının tələbatını  XIX  əsrdə  yazılan ədəbi  nümunələrlə ödəmək 
müĢkül  məsələdir.  Müasir  anlamda  klassik  uĢaq  ədəbiyyatı 
nümunələrimizin  əksəriyyətinin  dili,  mövzu  və  problematikası, 
onun  bədii  həlli  bugünkü  dövrün  tələblərinə  o  qədər  də  cavab 
vermir.  Bizdən  əvvəl  yarananların  ən  yaxĢı  cəhətlərindən 
bəhrələnməli,  ədəbiyyatımızı  yeni  istiqamətdə,  bu  günün  reallığı 
kontekstində inkiĢaf etdirməyə çalıĢmalıyıq”
168
.   
UĢağın  qavraya  biləcəyi  Ģəkildə  təsvir  olunmuĢ  gerçəkliyi 
əhatə  edən  (insan,  dünya,  təbiət  və  s.  haqqındakı)  bilik  və 
təsəvvürləri uĢaq ədəbiyyatının predmeti saymaq olar.  
UĢaq  ədəbiyyatının  spesifikliyi  bədii  formanın  aydınlığı  və 
dilin  sadəliyidir.  Burada  bədii  obraz  da,  onun  daxili  aləmi  də, 
danıĢıq  və  hərəkətləri  də  inandırıcı  olmalıdır.  UĢaq  kitabında 
dünya, həyat haqqında sadə Ģəkildə danıĢılmalı, qeyri-adilikləri ilə 
maraq  doğurmalı,  cəlbedici  olmalıdır.  Bu  cəlbedicilik  zahiri 
xarakter daĢımamalıdır.  
UĢaq və yeniyetmələrin kitabla ünsiyyətinin baĢlıca xüsusiy-
yətləri  yaĢla  müəyyən  olunur.  NəĢriyyat  praktikasında  ənənəvi 
olaraq uĢaqları dörd yaĢ kateqoriyasında fərqləndirirlər:  

 
məktəbəqədər (3-7),  

 
kiçik məktəb yaĢı (8-11),  

 
orta məktəb yaĢı (11-14),  

 
yuxarı məktəb yaĢı (14-18).  
Bu  qrupların  hər  birinin  xüsusiyyətini  yaxĢı  bilmək  müəllif 
və redaktor üçün çox vacibdir.  
UĢaqların inkiĢafında və təhsilində önəmli yeri tutan kitablar 
yaĢ kateqoriyasına görə fərqli özəlliklərə malik olur.  
                                                           
168
 Yusifoğlu R. Azərbaycan uĢaq ədəbiyyatının yaranmasında varislik prinsipi 
//  Türk  xalqları  ədəbiyyatı.  Beynəlxalq  uĢaq  ədəbiyyatı  konqresi  materiallar. 
Bakı: 2008, II kitab, s. 181. 

Vüsalə Musalı.  Mətnlərin nəşrə hazırlanması problemləri
 
 
177 
 
Məktəbəqədər  yaĢlı  uĢaqlar  üçün  kitablar  balacaların  baĢa 
düĢdüyü problematikanın  əsasında qurulur, onların  anladığı  dildə 
yazılır.  Bir  qayda  olaraq  bu  kitablar  böyüklər  tərəfindən  ucadan 
oxunur  və  onlardakı  qısa  mətn  illüstrasiyalarla  sıx  bağlı  verilir. 
Bəzən  isə  illüstrasiyalar  daha  çox  üstünlük  qazanır
169
.  Məktə-
bəqədər yaĢlı uĢaqlar üçün oyuncaq kitablar, hərəkət edən illüstra-
siyalar, cizgili və rəngli boyalarla bəzədilmiĢ kitablar, iĢıqlanan və 
danıĢan kitablar və s. xarakterik formalardır.  
UĢaq ədəbiyyatının tərbiyəedici və təhsilverici xüsusiyyətləri 
uĢaq  ədəbiyyatının  quruluĢunu  və  təsnifatını  müəyyənləĢdirir. 
UĢaq ədəbiyyatı aĢağıdakı yarımtiplərə bölünür: tərbiyəvi kitablar, 
əyləncəli kitablar, bədii kitablar.  
Tərbiyəvi  kitablar  əsasən  cəmiyyət,  onun  formalaĢması  və 
quruluĢ,  dünya  tarixinin  formalaĢması  və  s.  məsələlər  haqqında 
uĢaqlara  gərəkli  bilgilər  verməlidir.  Bu  kitablar  bədii,  elmi  və 
publisistik formada yazıla bilər.  
Elm və texnikanın sürətli inkiĢafı əyləncəli kitablara marağı 
artırmıĢdır.  Belə  kitablar  kiçik  yaĢlı  uĢaqlar  üçün  nəzərdə  tutulsa 
da, onları yuxarı yaĢ qrupları da maraqla oxuyurlar. Belə kitablar-
da  illüstrasiyalara  geniĢ  yer  verilir.  Bu  da  predmeti  oxucunun 
əyani Ģəkildə qavramasına müsbət təsir edir. 
Bu sahədə uĢaqlar üçün məlumat ədəbiyyatı, xüsusilə ensik-
lopediyalar  mühüm  yer  tutur.  UĢaq  ensiklopediyaları  hazırda 
bütün dünya ölkələrində tirajına və ad göstəricisinə görə ən geniĢ 
yayılan kitablar siyahısına daxildir.  
UĢaq ədəbiyyatının  yazıçı və tərcüməçiləri bu ədəbiyyatdan 
bir pedaqoji vasitə kimi istifadə etməyə meyillidirlər. Baxmayaraq 
ki,  uĢaq  ədəbiyyatının  ümdə  vəzifəsi  uĢaqları  əyləndirmək  və 
onları  tərbiyə  etməyə  xidmət  etməlidir.  Bu  günlər  bu  ədəbiyyat 
                                                           
169
 GeniĢ məlumat üçün bax: YaĢar M., Yazıcı Z. Erken çocukluk dönemi çocuk 
kitaplarında  biçimsellik  (metin,  dil  ve  resimleme)  //  Türk  xalqları  ədəbiyyatı. 
Beynəlxalq  uĢaq  ədəbiyyatı  konqresi  materiallar.  Bakı:  2008,  II  kitab,  s.  936-
940. 

Vüsalə Musalı.  Mətnlərin nəşrə hazırlanması problemləri
 
 
178 
 
vasitəsilə  uĢaqlar  müəyyən  bir  ideologiya  içərisinə  sürüklənir  və 
onlara bəzi dəyərlər qəbul etdirilməkdədir. Bunun əsas səbəbi isə, 
uĢaqların  dünyagörüĢünün  onlardan  yaĢca  böyük  insanlardan  az 
olması və əsasən oxuduqlarına inanmalarıdır. 
UĢaqlar üçün dünya klassiklərinin əsərlərinin böyük əksəriy-
yəti tərcümə edilir və iĢıq üzü görür. UĢaq ədəbiyyatının tərcüməsi 
problemlərini  araĢdıran  N.Əliyeva  yazır:  “UĢaq  ədəbiyyatının, 
eləcə  də  tərcümə  edilmiĢ  uĢaq  ədəbiyyatının  gənc  oxucuya  təsir 
göstərə biləcək böyük gücü vardır. Bu gücdən uĢaqların dünyagö-
rüĢünü və dözümlülüyünü artırmaq və  ya azaltmaq və onlara  hər 
hansı dünyagörüĢünü aĢılamaq üçün istifadə oluna bilər”
170
. 
N.Əliyeva qloballaĢmanın inkiĢafının yer kürəsinin müxtəlif 
hissələrində yaĢayan uĢaqlara digər ölkələr haqqında daha çox mə-
lumat əldə etmə və baĢqa mədəniyyətlərlə tanıĢ olmaq imkanı ver-
diyini qeyd edir. Lakin belə olan halda üç sual ortaya çıxır: 
1. uĢaq ədəbiyyatı tərcüməsində əcnəbi mədəniyyətin təlqin 
edilməsi nə dərəcədə yaxĢı fikirdir? 
2. bu təlqinetmə uĢaqların dünyagörüĢünü inkiĢaf etdirəcək-
mi? 
3.  uĢaqlar  əcnəbi  mədəniyyətin  yayılmasını  öz  mədəniy-
yətləri ilə müqayisədə necə qəbul edirlər.    
UĢaqların  qeyri-mükəmməl  dil  biliklərini  və  danıĢıq  qa-
biliyyətlərini  nəzərə  alaraq  deyə  bilərik  ki,  tərcüməçilər  uĢaq 
ədəbiyyatının tərcüməsi zamanı çox böyük çətinliklərlə üzləĢirlər. 
Bundan  baĢqa,  yerli  mədəniyyətlə  sıx  əlaqədə  olan  və  yalnız 
müəyyən  bir  xalqın  mədəniyyətinə  xas  olan  söz  və  ifadələrlə 
zəngin  olan  sehrli  uĢaq  ədəbiyyatının  tərcüməsi  zamanı 
tərcüməçilər  bəzən  bu  tip  dilemmalar  qarĢısında  qalırlar:  görəsən 
müəyyən  xalqın  mədəniyyətinə  xas  olan  bu  sözləri  tərcümə 
                                                           
170
  Əliyeva  N.  UĢaq  ədəbiyyatının  tərcüməsi  –  kim  nəyi  kimlər  üçün  tərcümə 
edir?  //  Türk  xalqları  ədəbiyyatı.  Beynəlxalq  uĢaq  ədəbiyyatı  konqresi 
materiallar. Bakı: 2008, II kitab, s. 929. 

Vüsalə Musalı.  Mətnlərin nəşrə hazırlanması problemləri
 
 
179 
 
zamanı  “əcnəbiləĢdirmək”,  yoxsa  “olduğu  dildə  saxlamaq”  daha 
məqsədəuyğun olardı?    
 
Uşaq ədəbiyyatının janr və formaları 
 
UĢaq və yeniyetmələr üçün kitablar bədii və ya tərbiyəvi xa-
rakterli ədəbiyyatı əhatə edən, 17 yaĢına qədər oxucular üçün nəĢr 
olunmuĢ  və  xüsusi  bədii  və  poliqrafik  tərtibatına  görə  fərqlənən 
nəĢrdir.  Material  konstruksiyasına  görə  uĢaq  nəĢrləri  kitablara, 
dövri nəĢrlərə və oyuncaq kitablara ayrılır. 
Strukturuna  görə  uĢaq  kitabları  aĢağıdakı  növlərə  ayrılır: 
toplu, mononəşr, seriyalı nəşr, əsərlər toplusu. 
UĢaqlar üçün hazırlanmıĢ toplular hər hansı bir mövzu və ya 
bir  janrda  (Ģeirlər,  nağıllar  toplusu)  yazılmıĢ  əsərləri  əhatə  edir. 
Böyük yaĢlı məktəblilər üçün antologiyalar, almanaxlar, müntəxə-
batlar da nəĢr olunur.  
MononəĢrlər də müxtəlif janrlarda yazılmıĢ əsərlər əhatə edə 
bilər. Məsələn, atalar sözü, tapmaca, Ģeir.  
Ġnformasiyanın  xarakterinə  və  məqsəd  təyinatına  görə  uĢaq 
ədəbiyyatını aĢağıdakı növlərə ayırmaq olar:  

 
elmi-kütləvi; 

 
soraq-məlumat; 

 
praktik vəsait; 

 
müxtəlif sənətlərə aid nəĢrlər; 

 
asudə vaxt üçün nəĢrlər. 
UĢaq  kitablarının  təsnifatı  elmi  və  təcrübi  baxımdan  müəy-
yənləĢdirilmiĢdir.  Buraya  elmi-əyləncəli  ədəbiyyat,  uĢaqlar  üçün 
nəĢr  olunmuĢ  ədəbi-bədii  əsərlər,  uĢaqlar  üçün  iĢlənmiĢ  və  nəĢr 
olunmuĢ  xalq  poeziyası  nümunələri,  tədris  proqramına  uyğunlaĢ-
dırılmıĢ ədəbi-bədii nəĢrlər, müntəxəbatlar daxildir.  
Müasir uĢaq ədəbiyyatını üç ədəbi növ üzrə - uĢaq Ģeiri, uĢaq 
nəsri,  uĢaq  ədəbi  tənqidi  kimi  qruplaĢdırmaq  olar  ki,  burada  da 

Vüsalə Musalı.  Mətnlərin nəşrə hazırlanması problemləri
 
 
180 
 
əsas  məsələ  kəmiyyət  deyil,  yəni  nə  qədər  əsər  yazılması  deyil, 
baĢlıca meyar bədiilikdir
171
.  
UĢaq  ədəbiyyatının  redaktəsi  və  dəyərləndirilməsi  zamanı 
əsərin  janr  xüsusiyyətlərinin  müəyyən  edilməsi  vacibdir.  UĢaq 
ədəbiyyatının aĢağıdakı janrları vardır:  tapmacalar, yanıltmaclar, 
lətifələr, laylalar, oxşamalar, nağıllar, dastanlar.   
 
 
Uşaq ədəbiyyatının redaktəsi 
 
UĢaq  kitabları  məzmununa,  quruluĢuna,  üslubuna  və  tər-
tibatına  görə  seçilir.  UĢaq  kitabları  dünyəvi  bilikləri  özündə  əks 
etdirən, bütün ədəbiyyat  növlərini əhatə etməklə, oxucu marağına 
və yaĢına uyğun hazırlanmıĢ kompleks məna kəsb edir. Ġctimai-si-
yasi,  istehsalat-texniki,  məlumat  xarakterli  və  bədii  məzmunlu 
ədəbiyyatı uĢaqlar üçün nəĢr etmək olar. Bu o deməkdir ki,  uĢaq 
ədəbiyyatı  bütün  sahələri  özündə  birləĢdirir  və  onu  yalnız  oxucu 
təyinatına görə fərqləndirmək olar.  
BağçayaĢlı  uĢaqların  təlim  və  tərbiyəsində  əyanilik  üsulu 
mühüm yer tutur. Kiçik yaĢlı uĢaqlar üçün düĢünülmüĢ kitablarda 
mətn  qısa,  Ģəkillər  çox  olur.  Bəzi  kitablar  isə  mətnsiz  olur.  Belə 
Ģəkilli kitablar və oyuncaq xarakterli yığma kitablar daha faydalı-
dır.  
KiçikyaĢlı  məktəblilərin  ideya-tərbiyə  vasitələri  isə  xeyli 
fərqlidir. Burada balaca məktəblilər get-edə müstəqil oxu vərdiĢi-
nə  yiyələndiyinə  görə,  bədii  əsərlərdə  uĢaqların  anlaya  bildiyi 
məzmun  bitkinliyi,  maraqlı  hadisələr,  alleqorik  surətlər  geniĢ  yer 
tutur. KiçikyaĢlı məktəblilərin oxuduğu bədii əsərlərin əsas xüsu-
siyyəti onların sadəliyidir.  
                                                           
171
  Nəcəfzadə  Q.  Müasir  uĢaq  ədəbiyyatının  problemləri  //  Türk  xalqları  ədə-
biyyatı. Beynəlxalq uĢaq ədəbiyyatı konqresi materiallar. Bakı: 2008, II kitab, s. 
655. 

Vüsalə Musalı.  Mətnlərin nəşrə hazırlanması problemləri
 
 
181 
 
KiçikyaĢlı məktəblilərə nisbətən ortayaĢlı yeniyetmə uĢaqla-
ra aid kitablarda hadisələr çoxplanlı verilir. 
KiçikyaĢlı məktəblilər üçün kitabın  redaktəsinə  baĢlayarkən 
nəzərə almaq lazımdır ki, əsər didaktik səciyyə daĢımaqla yanaĢı, 
müasir  pedaqoji  və  psixoloji  təlimlərə  uyğun  olmalıdır.  Dil  isə 
uĢaq kitablarının məzmununda baĢlıca amildir.  
UĢaq kitablarının özünəməxsus tərtibatı vardır. Bu kitabların 
ən  əsas  elementi  illüstrasiyalar  hesab  olunur.  UĢaq  kitablarında 
söz  və  Ģəkil  bir-biri  ilə  sıx  bağlıdır.  Bu  kitablarda  illüstrasiyalar 
idraki,  tərbiyəvi,  estetik  və  əlavəedici  funksiyaları  yerinə  yetirir. 
Ġllüstrasiya kitabın məzmunu və dili qədər önəmlidir. Çünki uĢaq 
kitabdakı Ģəkillərə baxaraq, onu oxumağa baĢlayır.  
Bəzən nağıllar hüsünxətlə yazılmıĢ və ya hecalara böyünmüĢ 
Ģəkildə  nəĢr  olunur.  Bunlar  uĢaqda  hüsünxətlə  oxuma  vərdiĢi 
yaradır (Əlavə 21). 
UĢaq  kitablarının  aparatı  nəĢr  növlərinə  görə  dəyiĢir.  Belə 
ki, ən sadə aparat bədii ədəbiyyatda istifadə olunur. UĢaq kitabla-
rının aparatı didaktik istiqamətə malik olmalıdır. Bu zaman oxucu-
nun  yaĢını,  nəĢrin  tipini,  ədəbiyyatın  növünü  nəzərə  almaq  la-
zımdır.  
UĢaq  kitablarını  nəĢrə  hazırlayan  zaman  uĢağın  fizioloji 
inkiĢafını da nəzərə almaq lazımdır. Kitabın cildi uĢağın diqqətini 
cəlb  edən  ilk  ünsürdür.  UĢaq  kitablarının  cildi  kartondan  ol-
malıdır. Cilddə kitabın adı və məzmuna uyğun Ģəkil verilməlidir. 
Cildin arxa hissəsində isə nəĢriyyatın digər kitablarının siyahısı və 
ya müəllifin kitablarının siyahısı, kitabın qiyməti və s. verilə bilər. 
UĢaq  kitabları  ən  keyfiyyətli  kağızda  çap  olunmalıdır.  Kağız 
mürəkkəbi  yaymamalı,  rəngləri  dəyiĢdirməməli,  tez  cırılmamalı 
və  göz  yoracaq  səviyyədə  parlaq  olmamalıdır.  Mat  kağızlar  uĢaq 
kitabları üçün daha əlveriĢlidir. UĢaq kitablarının ölçülərinin kiçik 
olmamasına  diqqət  yetirmək  lazımdır.  Məktəbəqədər  (3-7),  kiçik 
məktəb  yaĢlı  uĢaqlar  üçün  kitablarda  mətn  14  Ģriftlə,  orta  və 

Vüsalə Musalı.  Mətnlərin nəşrə hazırlanması problemləri
 
 
182 
 
yuxarı  məktəb  yaĢlı  uĢaqlar  üçün  kitablar  isə  12  Ģriftlə 
verilməlidir.  
NəĢr üçün əsərlərin seçimi üç istiqamətdə həyata keçirilir:  
1. təkrar nəĢr üçün əsərlərin seçilməsi;  
2.  «böyük»lərin  ədəbiyyatında  uĢaqlar  üçün  əsərlərin  se-
çilməsi;  
3. müəllif tərəfindən təqdim olunmuĢ əsərlərin seçilməsi.  
Kitab  nəĢri  sahəsində  «uĢaq  ədəbiyyatı»,  «uĢaqlar  üçün 
ədəbiyyat»  və  «uĢaqların  mütaliə  dairəsi»  ifadələrindən  istifadə 
olunur.  «UĢaq  ədəbiyyatı»  xüsusi  olaraq  uĢaqlar  üçün  yaradılır. 
UĢaq  ədəbiyyatı  uĢağın  yaĢ  səviyyəsi  və  qavrama  dərəcəsinin 
xüsusiyyətləri nəzərə alınaraq hazırlanır.  
«UĢaqlar  üçün  ədəbiyyat»  nisbətən  geniĢ  ifadədir.  Bu  ifadə 
altında  uĢaq  və  yeniyetmələrdə  maraq  yaradan  və  baĢa  düĢülən 
həm uĢaq, həm də böyüklər üçün olan ədəbiyyat nəzərdə tutulur. 
«UĢaq  ədəbiyyatı»  və  «uĢaqlar  üçün  ədəbiyyat»dan  «uĢaq-
ların mütaliə dairəsi» ifadəsi yaranır.  «UĢaqların mütaliə dairəsi» 
uĢaqlar  tərəfindən  müəyyən  yaĢda  mütaliə  olunan  kitabları  əhatə 
edir.  
Azərbaycanda uĢaq ədəbiyyatının latın qrafikasında nəĢri və 
təhsil müəssisələrinin onlarla təminatı sahəsində son illərdə böyük 
iĢlər görülmüĢdür. Belə ki, Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 
«Azərbaycan  dilində  latın  qrafikası  ilə  kütləvi  nəĢrlərin  həyata 
keçirilməsi  haqqında»  12  yanvar  2004-cü  il,  «Dünya 
ədəbiyyatının  görkəmli  nümayəndələrinin  əsərlərinin  Azərbaycan 
dilində nəĢr edilməsi haqqında» 24 avqust 2007-ci il tarixli Sərən-
camları  ilə  həm  dünya,  həm  türk  xalqları,  həm  də  Azərbaycan 
ədəbiyyatının  ən  dəyərli  uĢaq  ədəbiyyatı  nümunələri  dövlət 
hesabına  yüksək  poliqrafik  səviyyədə  nəĢr  edilərək,  ölkəmizin 
bütün  təhsil  müəssisələrinin  kitabxanalarına  hədiyyə  edilmiĢdir. 
Bundan  əlavə,  Təhsil Nazirliyi  ilə  Dünya  Bankının  birgə  layihəsi 
əsasında  18  cildlik  «UĢaq  ensiklopediyası»  çap  edilmiĢ,  «Mək-
təblinin kitabxanasından» seriyasından 100 cildlik Azərbaycan və 

Vüsalə Musalı.  Mətnlərin nəşrə hazırlanması problemləri
 
 
183 
 
dünya  ədəbiyyatının  ən  yaxĢı  nümunələri  latın  qrafikasında  nəĢr 
olunmuĢdur. 
Azərbaycanda  bu  gün  də  uĢaq  ədəbiyyatı  problemləri  öy-
rənilməkdədir.  Buna  misal  olaraq,  13-15  noyabr  2008-ci  il 
tarixində  Qafqaz  Universitetində  keçirilmiĢ  «Beynəlxalq  uĢaq 
ədəbiyyatı  konqresi»ni  göstərmək  olar.  «UĢaq  ədəbiyyatı 
konqresi» Çağ  Öyrətim ĠĢlətmələri, Azərbaycan  Yazıçılar  Birliyi, 
Türkiyə Yazarlar Birliyi və Türksoy tərəfindən təĢkil olunmuĢdur. 
Konfransa  çox  aktual  mövzularda  məruzələr  təqdim  olunmuĢdur. 
Bunların  arasında  «UĢaq  ədəbiyyatının  tarixçəsi»ni,  «Türk 
xalqlarının  uĢaq  ədəbiyyatının  bəzi  problemləri»,  «UĢaq 
kitablarının  hazırlanması»,  «UĢaq  ədəbiyyatının  inkiĢafında  uĢaq 
nəĢriyyatlarının  vəzifəsi»  və  s.  uĢaq  kitablarının  nəĢri  problem-
lərinə həsr olunmuĢ məqalələri göstərmək olar.     
Bu  gün  uĢaqlara  ünvanlanan  kitablar  baĢlıca  olaraq  Ayna 
Mətbu  Evi,  “Yeni  Nəsil”  NəĢrlər  Evi,  “Nağıl  evi”,  “Nərgiz”, 
“Altun  kitab”  və  “BeĢik”  nəĢriyyatlarının  məhsullarıdır  və  bu 
kateqoriyadan  olan  kitablar  sadalanan  nəĢriyyatların  çap 
məhsulları  sırasında  üstün  faiz  təĢkil  edirlər.  «BeĢik»  və  «Tutu» 
nəĢriyyatı  demək  olar  ki,  bütünlüklə  uĢaq  kitablarının  nəĢri  ilə 
məĢğuldur.  
Adı  sadalanan  uĢaq  nəĢriyyatları  içərisində  «Tutu»  nəĢ-
riyyatının  çap  məhsulları  poliqrafik  baxımdan  daha  gözoxĢayan, 
fəaliyyəti    isə  daha  nəzərəçarpandır.  Bundan  əlavə,  «Tutu» 
nəĢriyyatının
172
  nəĢr  etdiyi  uĢaq  kitabları  hər  il  müxtəlif  dünya 
ölkələrində təĢkil olunan kitab sərgilərinin iĢtirakçısı və qalibidir. 
Tutu  nəĢriyyatı  hər  il  Frankfurt,  Boloniya  və  digər  ölkələrdə 
keçirilən böyük beynəlxalq kitab sərgilərinin iĢtirakçısıdır. 
Açıq  Cəmiyyət  Ġnstitutu  –  Yardım  Fondu  –  Azərbaycan 
təĢkilatının himayəsi ilə 19-20 may 2007-ci il tarixində Bakı Kitab 
Klubunun  Vəcihə  Səmədova  adına  sərgi  salonunda  keçirdiyi  III 
                                                           
172
 http://www.tutubooks.az/ 

Vüsalə Musalı.  Mətnlərin nəşrə hazırlanması problemləri
 
 
184 
 
Respublika kitab satıĢ – sərgisində ölkəmizin aparıcı nəĢriyyatları 
iĢtirak etmiĢdir. Oxucu seçimi nominasiyası üzrə səsverməyə 800 
nəfərdən  çox  oxucu  qatılmıĢdır.  Müsabiqəyə  təqdim  olunmuĢ  60 
adda kitab arasında  «Ən çox satılan kitab» nominasiyasında Tutu 
nəĢriyyatının nəĢr etdiyi «YaĢıl kitab» adlı nəĢr də qalib gəlmiĢdir.  
Bu günə kimi “Tutu” nəĢriyyatı 60 adda, 520 000 tirajda ki-
tab  buraxmıĢdır  ki,  bu  rəqəmlərə  əsasən  onu  Azərbaycan  uĢaq 
ədəbiyyatı nəĢri sahəsində lider adlandırmaq mümkündür. 
Tutu  nəĢriyyatı  Azərbaycanda  dünya  standartlarında  uĢaq 
ədəbiyyatı  nəĢr  edən  ən  yaxĢı  nəĢriyyatlardandır.  Belə  ki,  bu 
nəĢriyyatla  peĢəkar  Ģair,  yazıçı,  rəssam,  dizayner,  bəstəkar  və 
musiqiçilər  iĢləyirlər.  “Tutu”  nəĢriyyatında  hazırlanan  kitablar 
əsasən Türkiyədə yüksək keyfiyyətli kağızda çap olunur.  
Altun  kitab  nəĢriyyatı
173
  2004-cü  ildən  fəaliyyət  göstərir. 
NəĢriyyatda  4-7  («Mənim  ilk  kitabım»),  6-9  («Altun  klassika») 
yaĢlı  uĢaqlar  üçün  silsilə  kitablar  çap  olunur.  “Altun  Kitab”ın 
həyata  keçirdiyi  ən  iri  nəĢr  layihəsi  9-14  yaĢlı  uĢaqlar  üçün 
nəzərdə tutulmuĢ «Məktəblinin kitabxanası» adlanan silsilədir. Bu 
layihədə  aĢağıdakı  seriyalar  üzrə  100-dən  çox  kitabın  nəĢri 
nəzərdə tutulur:  

 
ġifahi xalq ədəbiyyatı;  

 
Dünya ədəbiyyatından seçmələr;  

 
Azərbaycan klassik ədəbiyyatı;  

 
Elmi-kütləvi ədəbiyyat;  

 
Tarixi yaradanlar. 
Hazırda  bu  layihə  çərçivəsində  40-a  yaxın  kitab  iĢıq  üzü 
görmüĢdür. 
BeĢik  nəĢriyyatı  2008-ci  ildə  yaradılmıĢdır.  Əsas  fəaliyyət 
istiqaməti  uĢaq  ədəbiyyatının  nəĢridir.  NəĢriyyat  bu  günə  kimi 
nağıllar,  inkiĢafetdirici  kitablar,  əfsanələr,  rəvayətlər,  tərcümələr, 
ensiklopediyalar  çap  etmiĢdir.  “Məntiqli  oyun”,  “Gəncə”, 
“Naxçıvan”,  “Çanaqqala”,  “ġirvanĢahlar  sarayı”,  “Qız  qalası”, 
                                                           
173
 http://altun-kitab.com/ 

Vüsalə Musalı.  Mətnlərin nəşrə hazırlanması problemləri
 
 
185 
 
“Azıx  mağarası”,  “ġeyx  ġamil”,  “Tomiris  ana”  kimi  kitablar 
sözügedən nəĢriyyatın çap məhsullarıdır. 
“Bərəkət”  nəĢriyyatı
174
  “nümunəvi  nəsil  üçün...!”  devizi  ilə 
çalıĢaraq bir  çox dəyərli əsərləri nəĢr  etmiĢdir. Bunların arasında 
“Məsnəvidən  seçilmiĢ  hekayələr”,  “Ulu  ağacın  tilsimi”,  “Nə? 
Necə?  Nə  üçün?”  “Məktəbdə  əxlaq  və  davranıĢ  qaydaları”, 
“Əyləncəli suallar” və digərlərini qeyd etmək olar. Onu da vurğu-
lamaq  yerinə  düĢərdi  ki,  bu  nəĢriyyatın  çap  məhsulları  poliqrafik 
keyfiyyətinə görə fərqlənir. 
“Xəzər”  nəĢriyyatı
175
  da  bəzi  uĢaq  kitablarını  nəĢr  etmiĢdir. 
Bu nəĢriyyatda çap olunan uĢaq kitablarının əksəriyyəti türk dilin-
dən  tərcümədir.  Ġ.Yılmazın  “Heyvanların  dilindən”,  Ġ.Haqqıoğlu-
nun “Beynimizin sirləri” adlı elmi əsərlər silsiləsindən, M.Altunun 
“Qənaət dükanı”, Ç.Aydının “YaxĢılıq çələngi”, “Soyuq su”, “Tə-
cili qan axtarılır” adlı gözəl davranıĢ hekayələri seriyasından olan 
kitablarını misal çəkmək olar. 
 “ANS Press” nəĢr evinin nəĢr uĢaq kitabları da qüsursuz de-
yil. Təkrar nəĢr olunmalarına baxmayaraq səhvlər düzəldilməmiĢ, 
olduğu kimi oxuculara təqdim olunmuĢdur. 
“ÇaĢıoğlu”  nəĢriyyatının  təĢəbbüsü  ilə  kiçikyaĢlı  uĢaqlar 
üçün hazırlanan “Nağıllar aləmi” seriyası 30 adda kitabdan ibarət-
dir. Bu kitablardan Qrimm qardaĢlarının “Zirək oğru”, “Cavan nə-
həng”,  Azərbaycan  nağıllarından  “Süleyman  Ģah  və  qarıĢqa”, 
“Baftaçı Ģah Abbas”, “Reyhan və Kamal” və  baĢqalarını nümunə 
göstərmək olar.  
“ÇaĢıoğlu” nəĢriyyatı uĢaqlar üçün maraqlı bir layihə də hə-
yata keçirmiĢdir. Belə ki, dünya xalqlarının iyirmi nağılı kitab Ģək-
lində  nəĢr  olunmuĢ  və  nağılın  səsləndirilməsi  üçün  CD  forması 
əlavə edilmiĢdir. Yəni uĢaqlar, bu kitabı həm oxuya, həm də CD 
vasitəsilə  dinləyə  bilərlər.  Professional  Ģəkildə  hazırlanmıĢ  bu 
                                                           
174
 www.bereketnesriyyat.com 
175
 www.xezernesriyyat.com 

Vüsalə Musalı.  Mətnlərin nəşrə hazırlanması problemləri
 
 
186 
 
seriyaya  daxil  olan  bütün  nağılları  Respublikanın  əməkdar  artisti 
Bəxtiyar ġərifzadə və Aynurə Mehdiyeva səsləndirmiĢdir.     
“Qələm” nəĢriyyatı tərəfindən çap olunmuĢ “100 sevimli na-
ğıl” seriyasından olan kitablar Təhsil Nazirliyi tərəfindən hazırlan-
mıĢ Milli Kurrikulumun tələblərinə əsasən tərtib olunmuĢdur. Se-
riyanın məqsədi ibtidai sinif Ģagirdlərində mütaliə vərdiĢlərini for-
malaĢdırmaqdır.  Belə  ki,  hər  bir  nağılın  sonunda  həmin  nağılın 
daha  dərindən  dərk  edilməsi  və  yadda  saxlanması  üçün  müxtəlif 
tapĢırıqlar  təqdim  olunmuĢdur.  Bu  tapĢırıqların  yerinə  yetirilməsi 
uĢaqların Ģəxsi yaradıcılıq qabiliyyətinin yaranma və inkiĢafına tə-
kan  verir.  Nağılı  oxuduqdan  sonra  uĢaqlar  buradakı  hadisələr  və 
qəhrəmanlarla bağlı testləri  yerinə  yetirməli, hadisələrin ardıcıllı-
ğını  düzgün  müəyyən  etməli,  ilk  dəfə  rastlaĢdıqları  sözləri  qeyd 
edərək onların mənasını araĢdırmalı, hekayə xəritəsi tərtib etməli-
dirlər.  Bu  seriyaya  daxil  olan  kitablara  çox  maraqlı  aparat  ele-
mentləri əlavə olunmuĢdur (Əlavə 22-23).   
Ġ.Umudlu  uĢaqlar  üçün  ədəbiyyat  nəĢrinin  problemlərini 
araĢdırarkən yazır: “UĢaqlar üçün ədəbiyyat  yaradıcıları üçün sti-
mul yoxluğundan son on ildə bu sferada ilk baxıĢdan bir durğun-
luq hiss olunur. Ortada son dönəmin məhsulu olan yaddaqalan nü-
munələr çox azdır. Lakin bütün bunlara baxmayaraq son zamanlar 
uĢaq ədəbiyyatına həm müəlliflər, həm də naĢirlər tərəfindən ma-
rağın artdığını sezmək olur. Bu sahədə fəaliyyəti olan naĢirlərdən 
bəziləri  yaxın  gələcəyə  böyük  ümidlərlə  baxır,  qarĢıdakı  10  ildə 
bu kateqoriyadan olan nəĢrlərin üstün xətlə geniĢlənəcəyini proq-
nozlaĢdırırlar”
176
. 
Həqiqətən 2004-cü ildən indiyə kimi uĢaq kitablarının sayar-
tımı müĢahidə olunur. Yəni, proqnozlar düz çıxır. Amma bunların 
böyük əksəriyyəti nağılların təkrar nəĢrlərdir... 
Azərbaycanda  bir  çox  nəĢriyyatlar  uĢaq  ədəbiyyatının  nəĢri 
ilə məĢğul  olsalar da, bu kitabların üslubu, dili, tərtibatı və digər 
                                                           
176
 Umudlu Ġ. Kitab nəĢri bu gün. – Bakı: 2004, s. 229.  

Vüsalə Musalı.  Mətnlərin nəşrə hazırlanması problemləri
 
 
187 
 
məsələlər  mütəxəssislər  tərəfindən  ciddi  iĢlənilməli,  nəĢr  olunan 
kitablardakı  yanlıĢlar,  səhvlər  aradan  qaldırılmalıdır.  Bir  sözlə, 
uĢaq ədəbiyyatının bu sahənin mütəxəssisləri tərəfindən nəĢrə ha-
zırlanması,  ciddi  redaktə  olunması  və  poliqrafik  keyfiyyətinin 
yüksəldilməsinə ehtiyac duyulmaqdadır
*
.