AZƏrbaycan mġLLĠ elmlər akademġyasi məHƏMMƏd füzulġ adına Əlyazmalar ġnstġtutu

 
 
 
 
                                                           
154
 http://www.hi-edu.ru/e-books2/xbook082/01/index.html 

Vüsalə Musalı.  Mətnlərin nəşrə hazırlanması problemləri
 
 
158 
 
Ədəbiyyat 
 
Aykut A. Ansiklopedi. DĠA., Ankara, 1991, c. 3. s. 217-227. 
Həsənov  H.  Müasir  Azərbaycan  dilinin  leksikası.  –Bakı:  Maarif, 
1988, 306 s. 
Səmədova  V.  Azərbaycanda  ensiklopedik  nəĢrlər:  tarixi  və  müasir 
vəziyyəti // Aydın dərgisi, 2002, sayı 3, s. 87-103.  
Vəliyev Ġ. Ġnsan həyatda və sənətdə. Bakı: GünəĢ, 1996, 256 s. 
Vəliyev Ġ. Burulğanlar içində. Bakı: GünəĢ, 1997, 215 s.  
Vəliyev Ġ. Redaksiya-nəĢriyyat iĢinin əsasları. – Bakı: 2004. - 140 s. 
Адамов  Е.Б.,  Кричевский  В.Г.  Оформление  справочных 
изданий. М., 1981. 110 с. 
Винокуров  Д.  Методика подготовки отраслевой  энциклопедии. 
– М.: 1968. 
Гудовщикова И.В. Общие зарубежные энциклопедии. Л., 1963. 
87 с. 
Крупенникова  И.А.  Справочный  аппарат  научно-технического 
переводного  словаря  //  Книга:  Исслед.  и  материалы.  1974,  Сб. 
28. c. 47-58. 
Призмент  Э.Л.  Справочный  аппарат  справочных  изданий  // 
Предметизационные  системы  и  аппарат  книги  (теория  и 
практика). М., 1999. c. 239-244. 
Проблематика определений терминов в словарях разных типов. 
Л., 1976. 226 с. 
Редактирование  отдельных  видов  литературы  /  Под  ред.  Н. 
Сикорского. – Москва: Книга, 1987. 

Vüsalə Musalı.  Mətnlərin nəşrə hazırlanması problemləri
 
 
159 
 
VII FƏSĠL 
TƏDRĠS ƏDƏBĠYYATI 
 
Tədris  ədəbiyyatının  nəĢrə  hazırlanması  redaksiya-nəĢriyyat 
fəaliyyətinin  xüsusi  sahəsidir.  Belə  ki,  tədris  ədəbiyyatının  yara-
dılması prosesi bütün digər növ ədəbiyyatların hazırlanması prose-
sindən  fərqlidir.  Tədris  ədəbiyyatı  elmi  və  tətbiqi  xarakterli  sis-
temləĢdirilmiĢ  məlumatı  əhatə  edən,  tədris  etmək  və  öyrənmək 
üçün asan Ģəkildə Ģərh olunan və müxtəlif yaĢda təhsil alan oxucu 
kütləsi üçün nəzərdə tutulmuĢ nəĢrdir.  
Tədris ədəbiyyatı aĢağıdakı funksiyaları yerinə yetirir: 

 
kommunikativ;  

 
informativ;  

 
dərk etdirmə (öyrədici);  

 
inkiĢaf etdirici;  

 
tərbiyə edici;  

 
nizamlayıcı;  

 
təĢkilati. 
Tədris ədəbiyyatının oxucu auditoriyası təhsil alanları və tədris 
edənləri əhatə edir. Ġnformasiyanın xarakterinə və məqsəd təyina-
tına görə tədris ədəbiyyatının aĢağıdakı növləri vardır:  
1.
 
Proqram – metodik nəĢrlər (tədris planı, tədris proqramı); 
2.
 
Tədris – metodik nəĢrlər (metodik göstəriĢlər, metodik töv-
siyə); 
3.
 
Öyrədici nəĢrlər (dərslik, dərs vəsaiti, mühazirə konspekti, 
mühazirə kursu); 
4.
 
Köməkçi  (yardımçı)  nəĢrlər  (praktikum,  müntəxəbat; 
məsələ və çalıĢmalar toplusu; oxu üçün kitab). 
Proqram-metodik  nəşrlər  fənnin  məqsədini,  strukturunu, 
məzmunu,  ayrı-ayrı  suallara  dair  materialın  həcmini  müəyyən 
edir.  Proqram-metodik  vəsaitlərə  tədris  planı  və  tədris  proqramı 
aiddir.  Bu  nəĢrlər  tədris  prosesinində  iĢtirak  edən  müəllimlər  və 
metodistlər üçün nəzərdə tutulmuĢdur.  

Vüsalə Musalı.  Mətnlərin nəşrə hazırlanması problemləri
 
 
160 
 
Tədris  planı  tədris  prosesini  nizama  salan  sənəddir.  Bu  sə-
nəddə təhsilin forması və növü, praktik və laboratoriya iĢləri, kurs 
və buraxılıĢ iĢləri və s. öz əksini tapır.  
Tədris  proqramı  fənnin  məzmunu  və  həcmini  əhatə  edən 
nəĢrdir. Burada fənnə dair ədəbiyyat da yer alır.  
Tədris-metodik  nəĢrlərə  metodik  göstəriĢlər  və  metodik 
tövsiyə  aiddir.  Bu  nəĢrlər  də  tədrisin  metodikasına  dair  ma-
terialları əhatə edir.  
Öyrədici nəĢrlərə dərslik, dərs vəsaiti, mühazirə konspekti və 
mühazirə kursu aiddir.  
Dərslik   konkret  fənn üzrə  tədris  planı  və proqram  əsasında 
hazırlanmıĢ nəzəri və praktik biliklərin əsaslarının sistemli və an-
laĢıqlı Ģəkildə izah olunduğu əsas vəsaitdir. Dərslik fənnə dair ba-
za  biliklərini  əhatə  edir.  Məzmununa  görə  dərslikləri  ümumi  və 
xüsusiyə ayırırlar.  
Dərs  vəsaiti  konkret  fənn  üzrə  tədris  proqramına  uyğun  ha-
zırlanmıĢ,  dərslikdə  verilən  biliklərin  geniĢləndirilməsi  və  möh-
kəmləndirilməsinə  xidmət  edən  vəsaitdir.  Dərs  vəsaitləri  tədris 
proqramlarında  nəzərdə  tutulan  biliklərin  yaxĢı  qavranılması,  də-
rinləĢdirilməsi və geniĢləndirilməsi üçün yaradılmıĢdır
155
. 
Variativ  dərsliklər  –  ayrı-ayrı  müəlliflərin  (müəllif  qru-
punun) vahid tədris proqramı əsasında eyni fənn üçün hazırladıq-
ları müxtəlif dərsliklərə deyilir. 
Ali  məktəb  tələbələri  üçün  mühazirə  kursu  və  mühazirə 
konspekti kimi nəĢrlər də hazırlanır.  
Mühazirə kursu fənnə dair bir müəllifin və ya bir neçə müəl-
lifin  mühazirələrini  əhatə  edir.  Mühazirə  kursu  dərsliyə  əlavə  he-
sab olunur və yeni materialı əhatə edir. Mühazirələr oxunmuĢ ma-
terial əsasında yaradılır. Beləliklə, mühazirə kursu – konkret prob-
lemi açan, müəllifn öz mövqeyini göstərdiyi müəllif iĢidir. 
                                                           
155
  Canıyeva  U.  Tədris  ədəbiyyatının  tipoloji  xüsusiyyətləri  və  növləri  //  Bakı 
Universitetinin Xəbərləri, humanitar elmlər seriyası, 2007, N 3, s. 196.  

Vüsalə Musalı.  Mətnlərin nəşrə hazırlanması problemləri
 
 
161 
 
Mühazirə konspekti isə mühazirə kursunun əsas müddəaları-
nı əhatə edir. Daha çox yeni fənnə dair və dərsliyə əlavə kimi ha-
zırlanır.   
Köməkçi nəĢrlər arasında müntəxəbatları və oxu üçün kitab-
ları xüsusi qeyd etmək lazımdır. Müntəxəbat dərsliyin məzmunu-
nu  açan  nəĢrdir.  Oxu  üçün  kitablar  isə  əsasən  xarici  dilləri  öyrə-
nənlər üçün nəzərdə tutulmuĢdur.  
Praktikumlara tapĢırıqlar, məsələlər, yoxlama iĢlərinin məc-
musu daxildir. Burada əsas yeri özünüyoxlama sualları və tapĢırıq-
ları tutur. Çox vaxt praktikumları metodiki göstəriĢlərə aid edirlər.  
 
Tədris ədəbiyyatının aparatının redaktəsi 
 
Tədris  ədəbiyyatı  nəzəriyyəsində  aparatın  üç  növünü  fərq-
ləndirirlər:  
1.
 
istiqamətləndirici aparat;  
2.
 
materialın mənimsənilməsini təĢkil edən aparat;  
3.
 
nəĢri bütünlükdə təkmilləĢdirən aparat. 
İstiqamətləndirici aparata müqəddimə, qeyd, nəticə, biblio-
qrafik material, göstərici, əlavə, lüğət, ixtisarlar siyahısı, Ģərti iĢa-
rələr siyahısı, rubrikasiya daxildir. 
Materialın  mənimsənilməsini  təĢkil  edən  aparat  (metodik 
aparat) sualları, çalıĢma və tapĢırıqları əhatə edir. 
Nəşri bütünlükdə təkmilləşdirən aparat digər növ ədəbiyyat-
ların aparatına oxĢayır. Amma özünəməxsus cəhətləri də mövcud-
dur. 
Tədris  ədəbiyyatının  aparatı  üzərində  redaktor  iĢinin  əsas 
istiqamətlərinə diqqət yetirək.  
Ġstiqamətləndirici  aparatın  vəzifəsi    oxucunun  bilik  əldə  et-
məsinə kömək etmək və ondan effektiv istifadəni təmin etməkdir. 
Ġstiqamətləndirici aparatın elementləri oxucuda öyrənilən predme-
tə maraq oyatmalıdır. 

Vüsalə Musalı.  Mətnlərin nəşrə hazırlanması problemləri
 
 
162 
 
Aparatın  elementlərinə  müqəddimə,  qısa  əlavə,  izah,  əsas 
mətnə  dəqiqləşdirmə,  şərh,  nəticə  daxildir.  Bu  materialların  məz-
mununu analiz edərkən əsas diqqəti təĢkilati-metodik hissəyə ayır-
maq  lazımdır.  Müqəddimədə  öyrənilən  fənnin  məntiqini  açmaq, 
onun  əsas  və  çətin  aspektlərini  izah  etmək,  digər  mənbələrdən 
əlavə informasiya almaq mümkünlüyünü göstərmək lazımdır. Mü-
qəddimədə  fənnin  vacib  cəhətlərinə  müəllif  mövqeyinin  xarak-
teristikası, sözügedən fənnin digər fənlərin öyrənilməsinə təsiri və 
s.  qeyd  olunur.  Müqəddimədə  həm  də  tədris  ədəbiyyatından  isti-
fadə qaydaları haqqında da məlumat verilməlidir.  
Redaktor  müqəddiməni  nəzərdən  keçirərkən  kursun  bütün-
lükdə xarakteristikasının dürüstlüyünü, müəyyən həcmdə informa-
siyanı  qavramaqda  bu  nəĢrin  rolunu  qiymətləndirməlidir.  Kursun 
öyrənilməsi  istiqamətinə  söykənərək  müqəddimənin  metodik  as-
pektlərini qiymətləndirmək lazımdır.  
Qısa əlavələr, izah, əsas mətnə dəqiqləĢdirmə, Ģərh və nəti-
cəyə  redaktor iki müstəvidə baxır: əsas mətnlə  əlaqə və şərhlərin 
yerləşdirilmə düzgünlüyü  (mətn  daxilində, sətr  altında  və  ya  mət-
nin sonunda). 
Tədris kursunu tamamlayan nəticə həm də metodik xarakter 
daĢıyır.  Nəticə  oxucuda  əldə  olunmuĢ  bilikləri  yekunlaĢdırmaq 
üçün nəzərdə tutulur. Redaktor kitabın oxucu dairəsini nəzərə ala-
raq, nəticəni analiz etməlidir. Bu zaman redaktor nəticənin kurs ilə 
əlaqəsini üzə çıxarmalıdır.  
Materialın  mənimsənilməsini  təĢkil  edən  aparat  tədris  ədə-
biyyatının və  didaktik  sistemin əsas  hissəsidir  və sualları,  məĢğə-
lələri, tapĢırıqları əhatə edir. 
Metodik aparat məktəb dərslikləri üçün xüsusilə vacibdir. Bu 
aparatın  məqsədi  dərslikdə  yer  alan  materialın  əlavə  iĢlənməsini 
təmin  etmək,  oxucunu  sərbəst  Ģəkildə  yoxlamaq,  nəzəri  bilikləri 
praktikaya tətbiq etməkdir. 
Metodik  aparatın  düzgün,  dəqiq  iĢlənilməsi  məsuliyyəti 
müəllifin üzərinə düĢür. Bu aparatın hazırlanması zamanı əsas cə-

Vüsalə Musalı.  Mətnlərin nəşrə hazırlanması problemləri
 
 
163 
 
hət oxucunun bilik və imkanlarını nəzərə almaqdır. Redaktor sual 
və məsələlərin qiymətləndirilməsinə formal yanaĢmamalıdır. Apa-
ratın  bu  elementi  həm  də  fənnin  xüsusiyyətləri  ilə  müəyyən  olu-
nur.  Ġlk  baxıĢda  elə  görünə  bilər  ki,  müəlliflər  sualları  müxtəlif-
ləĢdirməlidirlər.  Ancaq  vəsaitin  predmeti  bütünlükdə  konkret 
praktikaya istiqamətləndirilmiĢdir. 
Redaktor  müəlliflə  birlikdə  aparatın məqsədini müəyyənləĢ-
dirərkən fənnin xüsusiyyətlərini  nəzərə almalıdır.  
Annotasiya  mündəricat,  məqsəd  təyinatı,  oxucu  auditoriyası 
nöqteyi-nəzərindən  nəĢrin  qısa xarakteristikasını  əks  etdirir.  NəĢ-
rin seçilməsində, reklam kampaniyasının təĢkilində annotasiyadan 
istifadə olunur.  Ona  görə də buradakı informasiyalar  tövsiyəedici 
xarakter daĢıyır.  
 
Dərsliklərin nəşrə hazırlanması 
 
Dərslik  fənnin  məzmununa  aid  ən  zəruri  elmi-nəzəri  mate-
rialları əhatə etməklə yanaĢı, həm də tədris prosesinin ümumi sis-
temini  istiqamətləndirir. Dərsliyin  hazırlanması  elmi,  intellektual, 
texniki və  bütövlükdə  yaradıcı xarakterli mürəkkəb prosesdir.  Bu 
proses 3 istiqamətdə gedir:  
dərsliyin layihələĢdirilməsi;  
dərsliyin yazılması;  
dərsliyin istehsalı
156
.  
Bu fazaların hər biri də müxtəlif mərhələləri əhatə edir. Belə 
ki,  dərsliyin  layihələşdirilməsi  zamanı  yeni  dərsliyə  tələbat  öyrə-
nilməli,  layihə,  tədris  prosesinin  konsepsiyası,  dərsliyin  məzmun 
və  strukturu,  proqrama  uyğunluğu  müəyyənləĢdirilməli,  material-
lar toplanmalı, nümunə üçün bir fəsil yazılmalı, dərsliyin struktur 
quruluĢunun mövcud tədris proqramına uyğunluğu öyrənilməlidir. 
                                                           
156
 Dərslik necə olmalıdır / tərcümə ed. N.Qaramanlı, A.Həsənov və G.Məmmə-
dova. - Bakı: 2003, s.4.  

Vüsalə Musalı.  Mətnlərin nəşrə hazırlanması problemləri
 
 
164 
 
Dərsliyin  yazılması  zamanı  dərsliyin  texniki  tərtibat  parametrləri 
müəyyənləĢdirilməli,  dərsliyin  mətni  yazılmalı,  illüstrasiyalar  ha-
zırlanmalı,  ifadə  ardıcıllığı  və  dərslik  bütövlükdə  eksperimental 
qaydada yoxlanılmalıdır. Dərsliyin istehsalı zamanı dizayn nümu-
nəsi hazırlanmalı, mətn yığılmalı və səhifələnməli, məlumat-soraq 
aparatı  hazırlanmalı,  mətnin  redaktəsi  və  korrekturası  aparılmalı 
və sonda çap olunmuĢ dərslik eksperimental qaydada yoxlanılma-
lıdır.  
Dərsliyin layihələşdirilməsi zamanı yeni dərsliyə tələbat öy-
rənilməlidir.  ġagirdlər,  müəllimlər  arasında  sorğu  keçirilir.  Möv-
cud dərslikdən fərqli olan yeni dərsliyin  yaradılması zərurəti istər 
müəllif, istərsə də nəĢriyyat tərəfindən əsaslandırılır. Müəllifin da-
ha yaxĢı dərslik hazırlayacağı fikri subyektiv də ola bilər. NəĢriy-
yat  müəllifin mülahizələrini təhlil  etməklə  yanaĢı,  həm  də dərsli-
yin məzmunu,  onun hazırlanmasının  texniki və  maliyyə  aspektlə-
rini  dərindən  araĢdırmalıdır.  Layihənin  müəyyənləĢdirilməsi  iĢin 
daha konkret mərhələsini əhatə edir. Bu mərhələdə kitabın yaradıl-
ması qərara alınır. Müəlliflə naĢir arasında müqavilə hazırlanır. Bu 
müqavilədə  hazırlanacaq  kitabın  əsas  pedaqoji,  texniki,  maliyyə 
aspektləri  öz  əksini  tapır.  Layihənin  müəyyənləĢdirilməsi  zamanı 
həm  də  dərslik  komponentləri  –  dərslik,  müəllim  üçün  vəsait, 
Ģagird  dəftəri,  çalıĢmalar  toplusu,  müntəxəbat,  test  toplusu  və  s. 
müəyyənləĢdirilir
157
.  
Dərslik layihələĢdirilən zaman tədris prosesinin konsepsiyası 
da  müəyyənləĢdirilməlidir.  Bu  mərhələdə  müəlliflər  ilk  növbədə 
tədris prosesinin konsepsiyasını özləri üçün aydınlaĢdırırlar.  
Dərsliklər dövlət qurumları (Azərbaycan Respublikası Təhsil 
Nazirliyi) tərəfindən təsdiq olunmuĢ məcburi və ya tövsiyə xarak-
terli  proqramın  tələblərinə,  məzmununa  və  əsas  istiqamətinə  uy-
                                                           
157
 Dərslik necə olmalıdır / tərcümə ed. N.Qaramanlı, A.Həsənov və G.Məmmə-
dova. – Bakı:  2003, s. 8.  

Vüsalə Musalı.  Mətnlərin nəşrə hazırlanması problemləri
 
 
165 
 
ğun olmalı və müəlliflər tərəfindən bu prinsip mütləq nəzərə alın-
malıdır.  
LayihələĢdirmə mərhələsində dərsliyin hazırlanması üçün la-
zım olan bütün materiallar - mövzulara aid ilkin qeydlər, çalıĢma-
lar,  suallar,  sorğu  kitabları,  dövri  mətbuatdan  məqalələr  toplanır, 
gözdən keçirilir və sistemləĢdirilir.  
Nümunə üçün bir fəsil yazılarkən hər hansı bir fəslin tam və 
ya qismən hazırlanması nəzərdə tutulur. YazılmıĢ fəsil dərsliyə ya-
naĢma konsepsiyasını, onun bütün tələblərini özündə əks etdirmə-
li, aĢağıdakı suallara cavab verməlidir:  

 
Fəsillərin icmalı veriləcəkmi? 

 
Yeni anlayıĢlar necə daxil ediləcəkdir? 

 
VerilmiĢ  informasiya  ilə  çalıĢmalar  və  praktik  tapĢırıqlar 
arasında proporsiya gözlənilirmi?
158
. 
Dərsliyin  əsas  istiqamətinin  aydınlaĢdırılması  ilə  eyni  za-
manda  fəslin  eksperimental  qaydada  yoxlanılması  iĢi  də  təĢkil 
olunmalıdır.  Məhz  bu  zaman  dərsliyin  irəli  sürülən  tələblərə  uy-
ğunluğu, daxil edilmiĢ yeniliklərin istifadəçilər tərəfindən baĢa dü-
Ģüləcəyi,  informasiya  təklifi  ilə  vərdiĢ  qazanılması  arasında  tara-
zlıq gözləniləcəyi və s. kimi suallara cavab tapmaq mümkündür. 
Dərsliyin tərtibatının əsas parametrlərinin (səhifələrin təxmi-
ni  sayı,  formatı, rənglərin sayı  və s.) müəyyən edilməsi  dərsliyin 
hazırlanması  iĢinin  əsas  mərhələlərindən  biridir.  Bu  texniki  xa-
rakteristikalar  dərsliyin  konsepsiyasının  əsas  cəhətlərindən  oldu-
ğundan, iĢin baĢlanğıcında nəzərə alınmalıdır.  
Dərslik tədris prosesinin əsas tərkib hissəsi olub, bu və ya di-
gər  fənnin  öyrənilməsinə,  müəyyən  vərdiĢlərin  qazanılmasına  xi-
dmət edir. Belə bir geniĢ funksiyanı özündə daĢıdığına görə dərs-
lik  hazırlayarkən  bir  tərəfdən  tədris  prosesinin  strukturu  təhlil 
olunmalı, digər tərəfdən isə metodoloji məsələlər nəzərə alınmalı-
dır.  
                                                           
158
 Yenə orada, s. 8.  

Vüsalə Musalı.  Mətnlərin nəşrə hazırlanması problemləri
 
 
166 
 
Tədris prosesinin konsepsiyasından asılı olmayaraq, onun üç 
əsas istiqamətini müəyyənləĢdirmək olar:  

 
yeni mövzunun öyrənilməsi; 

 
yeni vərdiĢin qazanılması; 

 
həm  yeni  mövzunun  öyrənilməsi,  həm  də  yeni  vərdiĢin 
qazanılması
159
.   
Dərslikdəki hər hansı bir mövzunun baĢa düĢülməsi üçün ilk 
növbədə  mövzu  haqqında  təsəvvür  yaradılmalıdır.  Bu  təsəvvürü 
aĢağıdakı üsullarla yaratmaq mümkündür: 
Qabaqlayıcı baxışın məqsədi tədris prosesi üçün geniĢ zəmin 
hazırlamaqdır. Bununla da oxucu tədris prosesinin sonunda hansı 
biliklərə yiyələnəcəyini təsəvvür etmək imkanı qazanır. 
Motivasiya  tədris  prosesinə,  keçilən  mövzuya  marağın  artı-
rılmasına  yönəlmiĢdır.  Bu  zaman  real  həyatdan  götürülmüĢ  kiçik 
əhvalatlardan, hadisələrdən istifadə edilə bilər.  
Mövzuya giriş üçün tapşırıq    
Müşayiətedici  vəsait  –  mövzu  mətn,  rəsm,  foto  və  ya  sxem 
Ģəklində hər hansı əyani vasitələrlə müĢayət oluna bilər.  
İlk  çalışma  –  mövzu  ilə bağlı  verilən  ilk  çalıĢma  oxucunun 
malik  olduğu  biliklər  ilə  yeni  material  arasında  əlaqə  yaratmaq 
funksiyası yerinə yetirir. 
İnformasiyanın tutuşdurulması – tədris prosesində bütün hal-
larda yeni alınmıĢ biliklər fənn haqqındakı təsəvvürlər və fənn üz-
rə artıq əxz olunan biliklərlə tutuĢdurulmalıdır. 
 Məktəb dərsliklərini araĢdıranlar belə bir nəticəyə gəlmiĢlər 
ki, dərsliklərdəki mətnləri iki cür qiymətləndirmək olar: çox çətin 
qavranılan mətnlər və çətin qavranılan mətnlər. 
Bütün  hallarda  mətnin  qavranılması  müəlliflərin  dərslikdə 
verdikləri informasiyanın oxucu üçün nə dərəcədə anlaĢıqlı olma-
                                                           
159
  Dərslik  necə  olmalıdır  /  tərcümə  ed.  N.Qaramanlı,  A.Həsənov  və 
G.Məmmədova. - Bakı: 2003, s. 17.  
 

Vüsalə Musalı.  Mətnlərin nəşrə hazırlanması problemləri
 
 
167 
 
sından asılıdır. Bu baxımdan qeyd etmək lazımdır ki, qavramanın 
səviyyəsi  təkcə  mətnin  öz  xüsusiyyətindən  deyil,  həm  də  oxucu-
dan asılıdır.  
Oxucunun mətni qavramasına aĢağıdakı Ģərtlər təsir göstərir: 

 
Texniki amillər – Ģriftlər, sətirlərin uzunluğu, kağızın key-
fiyyəti; 

 
Mətndə verilən ideyalar; 

 
Ġdeyaların ifadə üsulları – forma, leksika, cümlələrin quru-
luĢu. 
 
Dərsliklərin soraq-məlumat aparatı 
 
Dərslik  forma  cəhətdən  elə  qurulmalıdır  ki,  funksiyasından, 
məzmunundan, məqsədindən asılı olmayaraq ondan istifadə edən-
lər  müxtəlif  situasiyalarda  və  müxtəlif  məqsədlərlə  ondan  yarar-
lansınlar.  Soraq-məlumat  aparatı  informasiya  axtarıĢında  oxucu-
nun iĢini yüngülləĢdirmək üçün müəlliflərin nəzərdə tutduğu vasi-
tədir.  Bu  bələdçi  vasitələr  maksimum  informasiyadan  maksimum 
faydalanmağa imkan verir.  
Dərsliklərdə istifadə olunan soraq-məlumat aparatının aĢağı-
dakı növləri vardır
160
: 

 
dərsliklərdən    istifadəyə  kömək  edən  texniki  soraq-məlu-
mat aparatı: mündəricat, göstəricilər, qeydlər; 

 
fənni  öyrənməyə  kömək  edən  pedaqoji  soraq-məlumat 
aparatı: xülasə, lüğət, pedaqoji prinsiplərin izahı və s. 
Dərsliklərdə  təqdim  olunan  soraq-məlumat  vasitələrinin  va-
riantları çoxdur. Onlardan bəzilərinə diqqət yetirək. 
Minnətdarlıq  –  müəllif  öz  həmkarlarına,  redaktora,  rəyçiyə 
minnətdarlığını bildirir. 
Biblioqrafiya – konkret mövzuya aid olan kitabların siyahısı. 
                                                           
160
 Yenə orada, s. 68. 

Vüsalə Musalı.  Mətnlərin nəşrə hazırlanması problemləri
 
 
168 
 
GiriĢ  –  nəĢrin  əvvəlində  verilən  bu  mətndə  nəĢrin  məqsədi, 
öyrənilən mövzular, dərsliyin daxili strukturu göstərilir.  
Müqəddimə - veriləcək daha vacib informasiya üçün giriĢdir. 
Təlimat – dərslikdən istifadə üsullarının izahı. 
Dərslikdən necə istifadə etməli? – Burada dərslikdən istifadə 
üsullarının izahı və ya dərsliyin təyinatı və tətbiqi barəsində müəl-
lifin təsəvvürlərinin Ģərhi verilir. 
Leksika – dərslikdə istifadə olunan spesifik leksikadan, yeni 
və ya mürəkkəb terminlərdən ibarət kiçik həcmli lüğət. 
Metodoloji  qeydlər  –  məqsədlər,  metodlar,  qiymətləndirmə-
lər barəsində xüsusi qeydlər. 
Müəllif haqqında qısa məlumat. 
Oxucuya müraciət – dərsliyin bəzi cəhətlərinə oxucunun diq-
qətini cəlb edən müqəddimə. 
Mündəricat  – bütün  bölmələrin, fəsillərin baĢlanğıc səhifəsi 
göstərilməklə nəĢrin planı. 
Ön söz – müəllif tərəfindən yazılmıĢ, kitabın əvvəlində yer-
ləĢdirilən mətn. Bu mətndə kitabın məzmunu ümumi Ģəkildə veri-
lir və dərslik bütövlükdə nəzərdən keçirilir.  
Əlavələr  –  kitabı  oxuyarkən  lazım  olmayan  və  kitabın  so-
nunda  yerləĢdirilən ayrı-ayrı elementlər, texniki vəsait,  əlavə  mə-
lumat. 
Qeydlər  –  mövzuya  birbaĢa  bağlı  olmayan,  səhifənin  aĢağı-
sında yerləĢdirilən əlavə informasiya. 
Ġllüstrasiyaların siyahısı – səhifə, rəssamın adı göstərilməklə 
illüstrasiyalara dair bütün Ģəkilaltı sözlərin siyahısı. 
Cədvəl  –  sətirlər və sütunlar üzrə  sistemləĢdirilmiĢ  qaydada 
yerləĢdirilən məlumatlar qrupu. 
Göstərici – səhifələri göstərilməklə kitabda adı çəkilən əsas 
anlayıĢların əlifba qaydası ilə yerləĢdirilməsi.   
 
 
 

Vüsalə Musalı.  Mətnlərin nəşrə hazırlanması problemləri
 
 
169 
 
Azərbaycanda dərsliklərin nəşri məsələsi və müasir durum 
  
Azərbaycan  Respublikasında  dərslik  siyasətini  Azərbaycan 
Respublikasının Nazirlər Kabineti müəyyən edir. 
Dərslik  siyasətinin  məqsədi  məktəbliləri müasir standartlara 
uyğun bilik, bacarıq və vərdiĢlərə yiyələndirmək, Vətəninə, xalqı-
na, onun adət-ənənələrinə bələd olan, milli və ümumbəĢəri dəyər-
lər zəminində formalaĢan, fiziki və mənəvi cəhətdən sağlam, müs-
təqil həyata hazır və demokratik düĢüncəli vətəndaĢlar kimi yetiĢ-
dirməkdir.  
Dərslik  siyasəti  bu  iĢdə  əsas  icra  orqanı  funksiyasını  yerinə 
yetirən Təhsil Nazirliyinin, onun müvafiq strukturlarının, elmi qu-
rumların,  özəl  təĢkilatların  və  ictimai  orqanların  vasitəsilə  həyata 
keçirilir. 
Dərslik  siyasəti  həyata  keçirilərkən  Azərbaycan  Respubli-
kası  Konstitusiyası,  Təhsil  Qanunu,  Azərbaycan  Respublikasının 
müvafiq qanunvericilik aktları və “Ümumi təhsil sistemində dərs-
lik siyasəti” əsas götürülür. 
“Dərslik siyasəti” sənədi Nazirlər Kabineti tərəfindən təsdiq 
olunur.  “Dərslik  siyasəti”  sənədinə  aid  olan  “Dərslikləri  Qiymət-
ləndirmə ġurasının Əsasnaməsi”, “Dərsliklərin qiymətləndirilməsi 
meyarları”,  “Yeni  dərsliklərin  yaradılması  qaydaları”,  “Dərsliklə-
rin texniki və gigiyenik standartları” müvafiq olaraq Təhsil Nazir-
liyi tərəfindən təsdiq olunur. 
Dərsliklərin məzmununa verilən əsas tələblər:  
Dərsliklərdə:  
- Ģagirdlərin Azərbaycan xalqının milli, mənəvi və mədəni də-
yərləri ruhunda tərbiyə olunmasına, onların öz ailəsini, xalqını, 
vətənini sevməsinə, insan haqlarına və bəĢəri dəyərlərə hömrət 
etməsinə yönələn ideyalar olmalıdır; 
- Ģagirdlərin yaĢ psixologiyası və fizioloji xüsusiyyətləri nəzərə 
alınmalıdır; 
- dünyəvilik prinsipinə riayət edilməlidir; 

Vüsalə Musalı.  Mətnlərin nəşrə hazırlanması problemləri
 
 
170 
 
-  elmin,  texnikanın  və  mədəniyyətin  müasir  nailiyyətləri  haq-
qında  yoxlanılması  mümkün  olan  və  səlahiyyətli  mənbələrdən 
götürülmüĢ məlumatlar öz əksini tapmalıdır; 
- illüstrasiyalar yığcam və mövzulara uyğun olmalıdır; 
-  Azərbaycan  Respublikasının  Konstitusiyasına,  qanunlarına, 
ölkənin qoĢulduğu beynəlxalq hüquqi aktlara zidd olan fikirlərə 
yer verilməməlidir; 
- milli, dini, irqi, cinsi və siyasi ayrıseçkilik təbliğ edən fikirlər, 
mübahisə doğuran məlumatlar olmamalıdır; 
- elmi mübahisə doğuran məsələlərə yer verilməməlidir
161
. 
Ümumtəhsil məktəbləri üçün dərsliklərin nəĢri, çapı və pay-
lanması  qaydaları  Azərbaycan  Respublikası Təhsil  Nazirliyinin 
02.10.2006-cı il tarixli, 716 nömrəli əmri ilə təsdiq edilmiĢdir. 
1. Ümumi müddəalar 
1.1. Bu qaydalar Azərbaycan Respublikası Prezidentinin  20 
fevral  2003-cü  il  tarixli  854  nömrəli  Fərmanı  ilə  təsdiq  edilmiĢ 
«2003-2005-ci  illər  üçün  Azərbaycan  Respublikasında  yoxsullu-
ğun azaldılması və iqtisadi inkiĢaf üzrə Dövlət Proqramı»nın icra-
sını təmin etmək məqsədilə Azərbaycan Respublikası Nazirlər Ka-
binetinin  19  mart  2004-cü  il  tarixli  sərəncamına  əsasən  hazırlan-
mıĢdır  və  ümümtəhsil  məktəbləri  üçün  dərsliklərin  nəĢri,  çapı  və 
paylanmasını tənzimləyir. 
2. Dərsliklərin nəĢri və çapı 
2.1. Dərsliklərin dövlət vəsaitləri hesabına nəĢr və çap olun-
ması  «Dövlət  satınalmaları  haqqında»  Azərbaycan  Respubli-
kasının Qanununa uyğun olaraq həyata keçirilir. 
2.2.  Ġlk  dəfə  çap  olunan  dərsliklərin  birinci  il  ümumi  tələ-
batın 105 faizi, sonrakı 3 ildə hər il 15 faizi çap olunur. 
                                                           
161
http://portal.edu.az/index.php?r=article/item&id=220&mid=6&lang=az 
 

Vüsalə Musalı.  Mətnlərin nəşrə hazırlanması problemləri
 
 
171 
 
2.3 .I sinifin «Əlifba» dərsliyi hər il tələbata uyğun (Gürcüs-
tan  və  Dağıstanda)  təhsili  Azərbaycan  dilində  aparan  dövlət 
ümumtəhsil məktəbləri və MDB ölkələrindəki «Bazar günü» mək-
təbləri  də  nəzərə  alınmaqla)  çap  olunur  və  tədris  ilinin  sonunda 
Ģagirdlərə hədiyyə edilir. (özəl təhsil məktəbləri istisna olmaqla). 
2.4.  Fənn  proqramlarının  dəyiĢdirilməsi  ilə   bağlı hər bir  si-
nif  və  fənn  üzrə  yeni  dərsliklərin  çapı  onların  birinci  il  nəĢri  sa-
yılır. 
2.5.  Zəruri  hallarda,  ayrı-ayrı  dərsliklərin,  o  cümlədən  həf-
tədə daha az dərs saatı olan fənlər üzrə dərsliklərin əlavə çap faizi 
dəyiĢdirilə bilər. 
2.6. Çap olunacaq dərsliklərin siyahısı və tirajı Təhsil Nazir-
liyi tərəfindən bir il əvvəl tələbata uyğun hazırlanıb təsdiq edilir. 
3. Dərsliklərin paylanması 
3.1. Dərsliklərin yerlərə çatdırılması  dövlət vəsaiti hesabına 
həyata keçirilir. 
3.2.  Çap  edilən  dərsliklər  nəĢriyyatlar  tərəfindən  bir  qayda 
olaraq  Nazirliyin  Maddi-Texniki  Təchizat  Ġdarəsinə  təhvil  verilir 
və təsdiq olunmuĢ bölgü əsasında buradan rayon (Ģəhər) təhsil Ģö-
bələrinə çatdırılır. 
3.3. Rayon təhsil Ģöbələri  həmin kitabları  Ģagirdlərə  təqdim 
etmək üçün orta təhsil məktəblərinə (özəl təhsil məktəbləri istisna 
olmaqla) göndərir. 
3.4.  Ümumtəhsil  məktəblərində Ģagirdlərin  istifadəsi-
nə pulsuz  verilən  dərsliklərin  uçotu  əsasında  dərslik  fondları  ba-
rədə  məlumat  rayon  təhsil  Ģöbələri  tərəfindən  ümumiləĢdirilir  və 
müvafiq forma əsasında Nazirliyə hesabat təqdim olunur. 
Azərbaycanda ümumi təhsilin konsepsiyası - Milli Kurikulu-
mu  konseptual  xarakterli  çərçivə  sənədi  olub,  ümumi  təhsil  üzrə 
təlim nəticələrini və məzmun standartlarını, ümumi təhsilin hər bir 
pilləsində  nəzərdə  tutulan  fənləri,  həftəlik  dərs  və  dərsdənkənar 
məĢğələ  saatlarının  miqdarını,  pedaqoji  prosesin  təĢkili,  təlim 

Vüsalə Musalı.  Mətnlərin nəşrə hazırlanması problemləri
 
 
172 
 
nailiyyətlərinin  qiymətləndirilməsi  və  monitorinqi  üzrə  əsas  prin-
sipləri, fənn kurikulumlarının strukturunu əhatə edir. 
Milli  Kurikulum  ictimai-siyasi,  mədəni  və  sosial  həyatın 
qloballaĢdığı və universallaĢdığı, informasiya-kommunikasiya tex-
nologiyalarının rolunun artdığı, rəqabətin gücləndiyi müasir dövr-
də  hər  bir  Ģəxsin  istedad  və  qabiliyyətinin  müstəsna  əhəmiyyət 
kəsb  etdiyi  nəzərə  alınaraq,  müstəqil  qərarlar  qəbul  etməsi  üçün 
onun  zəruri  təhsil  səviyyəsinə  və  bacarıqlara  malik  olmasına, 
cəmiyyətin inkiĢafının əsas hərəkətverici qüvvəsi olan insanın for-
malaĢdırılmasına və problemlərin həllinə yönəlmiĢdir
162
. 
2011-ci  il  ərzində  umumtəhsil  məktəblərinin  III  sinifləri 
üçün 3, IV sinifləri ucun 13 dərslik komplektinə və VII-XI siniflər 
üçün  18  dərsliyə  qrif  verilmiĢdi.  2011-ci  ildə  ali  və  orta  ixtisas 
təhsili  müəssisələrindən  daxil  olmuĢ  1700  adda  proqram,  dərslik, 
dərs vəsaiti  və  metodik  vəsaitin  əlyazması  Nazirliyin  Elmi-Meto-
dik  ġurasının  müvafiq  bölmələrinə  müzakirəyə  göndərilmiĢdir. 
Həmin müzakirələrdən sonra çapa məsləhət görülən və ya tövsiyə 
edilən  1669  adda  əlyazması  mövcud  qaydalara  uyğun  olaraq  sə-
nədləĢdirilmiĢ  və  rəhbərliyə  təqdim  olunaraq  təsdiq  edilmiĢdir. 
Beləliklə, 2011-ci il ərzində 990 adda proqrama, 145 adda dərsli-
yə, 314 adda dərs vəsaitinə, 220 adda metodik vəsaitə Təhsil Na-
zirliyinin  əmri  ilə  nəĢr  hüququ  (qrifi)  verilmiĢdir.  2011/2012-ci 
dərs ilinə umumtəhsil məktəbləri ucun 140 adda 3566100 nusxə ti-
rajla dərslik və muəllim ucun metodik vəsait cap edilmiĢdir. 
VII-XI siniflər üçün təlim dilləri  üzrə 35 adda dərsliyin,  IV 
siniflər  üçün  34  adda  dərslik  və  muəllim  üçün  metodik  vəsaitin 
nəĢri  üzrə  mövcud  qanunvericiliyə  uyğun  olaraq  -  “CaĢıoğlu”, 
“Xəzər-Etiket”, “Təhsil”, “Aspoliqraf”, “Bakı”, “XXI” Yeni NəĢr-
lər  Evi,  “Kövsər”,  “ġərq-Qərb”,  “Altun  Kitab”,  “Bizim  Kitab” 
                                                           
162
http://www.kurikulum.az/index.php?option=com_content&view=article&id=
210&Itemid=116&lang=az 
 

Vüsalə Musalı.  Mətnlərin nəşrə hazırlanması problemləri
 
 
173 
 
nəĢriyyat-poliqrafiya  muəssisələri  ilə  satınalma  muqavilələri  bağ-
lanmıĢ,  dərslik  və  müəllim  üçun  metodik  vəsaitlər  cap  edilərək, 
Nazirliyin Maddi-Texniki Təchizat Ġdarəsinə təhvil verilmiĢdir
163
.