AZƏrbaycan mġLLĠ elmlər akademġyasi məHƏMMƏd füzulġ adına Əlyazmalar ġnstġtutu



Yüklə 2,9 Kb.
Pdf görüntüsü
səhifə1/15
tarix23.02.2017
ölçüsü2,9 Kb.
#9538
  1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   15

AZƏRBAYCAN MĠLLĠ ELMLƏR AKADEMĠYASI 
MƏHƏMMƏD FÜZULĠ adına ƏLYAZMALAR ĠNSTĠTUTU 
 
 
 
 
 
VÜSALƏ MUSALI 
 
 
 
 
 
MƏTNLƏRĠN NƏġRƏ 
HAZIRLANMASI PROBLEMLƏRĠ 
 
 
 
 
«Elm və təhsil»  
BAKI – 2012 
 

Vüsalə Musalı.  Mətnlərin nəşrə hazırlanması problemləri
 
 

 
Azərbaycan  Milli  Elmlər  Akademiyası  Məhəmməd  Füzuli 
adına Əlyazmalar Ġnstitutu elmi Ģurasının 6 aprel 2012-ci il 3 
saylı iclasının qərarı ilə nəĢr edilir. 
 
 
 
Elmi redaktoru:                      Nəsib GÖYÜġOV 
                                        filologiya elmləri doktoru, 
 
Rəyçi:                                      Knyaz ASLAN 
                                         pedaqoji elmlər namizədi
                                                     dosent 
 
Korrektor:                               Ülkər SƏMƏDOVA 
 
 
Musalı  (Səmədova)  Vüsalə  Azər  qızı.  Mətnlərin  nəĢrə 
hazırlanması problemləri. – Bakı, “Elm və təhsil”, 2012, 261 s. 
 
Monoqrafiyada elmi, elmi-kütləvi, klassik ədəbiyyatın nəĢrə hazırlanma-
sı və redaktəsi məsələlərindən bəhs olunmuĢdur. Dövri nəĢrlərin tipoloji əlamət-
ləri və növləri Ģərh olunmuĢ, elmi jurnalların növlərindən, məqsəd və oxucu tə-
yinatından asılı olaraq növ və janrlarından, elmi jurnalların nəĢri tarixindən  və 
mərhələlərindən bəhs edilmiĢ, nəĢrə hazırlanma və redaktə xüsusiyyətləri, gizli 
rəyçilərə  göndərilmə  və  s.  problemləri  iĢıqlandırılmıĢ,  Azərbaycanda  nəĢr  olu-
nan elmi jurnalların, Azərbaycanlı müəlliflərin elmi məqalələrinin Thomson re-
yestrində  öz  əksini  tapması,  ölkəmizdəki  elmi  jurnalların  bu  agentliyin  impact 
factorunu alması məsələləri və qarĢıda duran vəzifələr araĢdırılmıĢdır. 
 
 
   

 AMEA Əlyazmalar Ġnstitutu
  
 

Vüsalə Musalı.  Mətnlərin nəşrə hazırlanması problemləri
 
 

 
Böyük itkilər insanları dərinləĢdirir. 
NitĢe 
Qısa ömrünə üç müdrik insan ömrünü sığdırma-
ğı  bacarmış,  şərəfli,  ləyaqətli  bir  həyat  sürmüş, 
qohumları,  dostları  arasında  böyük  hörmət 
qazanmış,  ailəmizin  qüruru,  iftixarı,  fəxri  olan, 
mənəvi borcunu heç bir zaman ödəyə bilməyəcə-
yim çox hörmətli qayınatam 
Hacı  Seyfulla  Ağacan  oğlu  Musayevin  əziz 
xatirəsinə sonsuz ehtiramla ithaf edirəm.  
 
ÖN SÖZ 
 
Ġnsanların  duyğularını,  düĢüncələrini,  mədəniyyətlərini  və 
biliklərini baĢqa nəsillərə çatdırmaq üçün istifadə etdikləri ən mü-
hüm vasitə yazı olmuĢdur. Yazı ixtira olunmamıĢdan öncə insan-
lar,  Ģəkil  və  simvollardan  istifadə  etmiĢlər.  Daha  sonra  kağızın 
kəĢfi və əlyazma kitablarının meydana gəlməsi insan cəmiyyətinin 
mədəni tərəqqisinə öz dəyərli töhfəsini vermiĢdir.  
Bütün orta əsrlər boyu Azərbaycanda kitab sənətkarlığı insa-
nın ictimai fəaliyyətinin ən sayılan, möhtəĢəm saray emalatxanala-
rından  tutmuĢ  məktəb,  mədrəsələrədək  hər  yerdə  yüksək  qiymət-
ləndirilən mötəbər və nüfuzlu bir sahəsi hesab edilmiĢdir. Yüzillər 
ərzində Azərbaycan elmi və mədəniyyəti, o cümlədən kitab mədə-
niyyəti öz himayədarı olan Azərbaycan aristokratiyasının – Ģahlıq, 
xanlıq  və  bəyzadəlik  dünyasının  vəsaiti  ilə  çiçəklənmiĢ,  Müsəl-
man  ġərqinin  ümumi  mədəniyyətinin  zinətləndirilməsinə  xidmət 
etmiĢdir.  Ölkənin  iri  Ģəhərlərində  yaradılmıĢ  kitab  emalatxanala-
rında və zəngin kitabxanalarda dünyanın ən böyük elm və mədə-
niyyət korifeylərinin əsərləri köçürülərək tirajlanır və yayılırdı
1

                                                           
1
 Adilov M. Azərbaycan paleoqrafiyası. Bakı, 2010, s.180. 

Vüsalə Musalı.  Mətnlərin nəşrə hazırlanması problemləri
 
 

 
Orta əsrlərdə ġərq aləmində kitaba böyük dəyər verilirdi. Bu 
baxımdan XVI əsr Osmanlı Ģairi və təzkirəçisi Lətifinin kitab haq-
qında yazdığı bir qəzəl xüsusilə diqqəti cəlb edir: 
 
“Hər dəm əhli-dillərün yanında yarıdur kitab, 
Munisi-ovqatı, yari-qəmküsarıdur kitab. 
 
Nitəkim əyləncəsidür malu-cahı cahilün, 
Əhli-irfanun da mali-bi-Ģümarıdur kitab. 
 
Yeg durur bin kani-zərdən əhli-fəzlə bir vərəq, 
Cahil almaz bir pula, netsün, nə karıdur kitab?! 
 
Kənzi-la-yəfnaya irər, padiĢahi-vəqt olur, 
Hər kimün gəncinəvü-gəncinədarıdur kitab. 
 
Gəl bərü, ey zülmət içrə abi-heyvan istəyən, 
Bu səvad içrə o eynün çeĢməsarıdur kitab. 
 
QönçəvəĢ diltəng olanun könlün açar gül gibi, 
San güli-sədbərgi-fəsli-novbaharıdur kitab. 
 
Ol kiĢi buldı cahan içində yari-bi-xələl, 
Ey Lətifi, hər kimün yanında yarıdur kitab”
2

 
Taxta  qəliblərlə  kitab  çapı  (ksiloqrafiya)  VII  əsrdə  Çində 
meydana  gəlmiĢ  və  bu  çap  üsulu  yaponlar,  koreyalılar  və  uyğur 
türkləri  arasında  da  yayılmıĢdır.  Minlərcə  simvoldan  ibarət  Çin 
yazısı  üçün  bu  cür  çap  olduqca  yararlı  idi.  Ksiloqrafik  çapda  hər 
hansı bir mətnin bir səhifəsi ağac qəlibinə güzgü görüntüsü Ģəklin-
də qazıldıqdan sonra qəlib üzərinə mürəkkəb gəzdirilib, kağıza ba-
sılaraq çap  edilirdi. Bir  müddət sonra ksiloqrafik çap metodunun 
ġərqi Türküstan üzərindən Ġslam dünyasına keçdiyinin Ģahidi olu-
ruq.  Belə  ki,  Misiri  idarə  etmiĢ  Fatimilər  sülaləsinin  hakimiyyəti 
                                                           
2
 Latifi. TezkiretüĢ-Ģuara ve tabsıratün-nuzama (inceleme – metin). Hazırlayan: 
R.Canım. Ankara, 2000, s.86.  

Vüsalə Musalı.  Mətnlərin nəşrə hazırlanması problemləri
 
 

 
dövründə (909-1171) “Quran”dan bəzi ayələri ehtiva edən dua ki-
tabçaları  taxta  qəliblər  vasitəsilə  çap  edilmiĢdir.  Eyni  zamanda, 
Əndəlüs hökmdarı olan Əbdürrəhman ən-Nəsrin (912-961) öz va-
lilərinə çap olunmuĢ əmrnamələr göndərdiyi məlumdur
3
.  
1040-cı  illərdə  çinli  Pi  ġeng  (990-1051)  hər  heroqlif  üçün 
ayrıca  qəlib  düzəldərək,  mütəhərrik  (hərəkət  edən  literlərlə)  kitab 
çapı metodunu icad etmiĢdir. Bu üsul çoxsaylı heroqliflərə malik 
Çin  yazısı üçün  effektli  olmasa da, Pi  ġengin  icadından dörd əsr 
sonra  Avropada  uğurla  tətbiq  olunmağa  baĢladı.  Məhz  1440-cı 
illərdə Almaniyada Ġohann Qutenberqin (1400-1468) ilk mətbəəni 
açması ilə kitab nəĢri tarixində yeni dövr baĢladı. Mütəhərrik kitab 
çapı  Avropada  istifadə  edilən  əlifbalar  üçün  daha  münasib  idi. 
Çünki hərflərin sayı olduqca azdır, hər hərf üçün ayrıca qəlib dü-
zəldilir, hərflər ayrı-ayrı tökülür və bunlardan sözlər, cümlələr, sə-
hifələr və mətnlər düzülürdü. Beləliklə, kitab çapına dair ilk təĢəb-
büslər və təcrübələr Çindən baĢlayaraq bir sıra ġərq ölkələrində sı-
naqdan  keçirilsə  də,  mətbəə  iĢi  Avropada  özünə  yeni  həyat  tapdı 
və sürətli inkiĢaf yoluna qədəm qoydu. 
Azərbaycanda ilk mətbəələr XIX əsrdə  yaradılsa da, nəĢriy-
yat  iĢi  XX  əsrdən  inkiĢaf  etməyə  baĢlamıĢdır.  Azərbaycanda  ilk 
mətbəənin  qurulması  XIX  əsrin  birinci  rübünə  təsadüf  etmiĢdir. 
Qacarlar  sülaləsindən  olan  Fətəli  Ģahın  böyük  oğlu,  vəliəhdi  və 
Azərbaycan  hakimi  Abbas  mirzənin  (öl.  1833)  himayəsi  ilə  Təb-
rizdə ilk mətbəə yaradılmıĢdır. Lakin bu mətbəənin qurulma tarixi 
ilə bağlı fikir ayrılığı mövcuddur. Belə ki, mövcud ədəbiyyatda bu 
hadisənin 1812-ci, 1817-ci və 1818-19-cu illərdə baĢ verməsi haq-
qında fikirlər səsləndirilmiĢdir
4

                                                           
3
  Orlin  Sabev  (Orhan  Salih).  Ġbrahim  Müteferrika  ya  da  ilk  Osmanlı  matbaa 
serüveni (1726-1746). Ġstanbul, 2006, s.18.  
4
 Mirəhmədov Ə. Bir neçə söz // Azərbaycan kitabı (biblioqrafiya). Üç cilddə. I 
c.  Tərtib  edəni:  Ə.Y.Əliyev.  Bakı,  1963,  s.XXX;  Zəkiyev  Ġ.,  Ġsmayılov  R., 
Əliyeva Z. Azərbaycanda nəĢriyyat iĢi. Bakı, 2000, s.52; Zərinəzadə H. Fars di-

Vüsalə Musalı.  Mətnlərin nəşrə hazırlanması problemləri
 
 

 
H.H.Zərinəzadə Azərbaycanda ilk mətbəənin qurulması haq-
qında  “Kavə”  jurnalının  1921-ci  ildə  buraxılmıĢ  5-cı  sayından 
(səh.12-13) sitat gətirir: «Fətəli Ģahın Ģahlığı dövründə ilk mətbəə 
Təbrizdə  quruldu.  Bu  barədə  Hotem-ġindler  yazır:  “1818-ci  ildə 
təbrizli Ağa  Zeynalabidin adlı bir adam  tipoqrafiya,  yəni  Ģrift  ilə 
çap etmə mətbəəsinin azacıq alət-vəsaitini Təbrizə gətirərək, Azər-
baycanın o zamankı hökmdarı olan caniĢin Abbas mirzənin hima-
yəsi altında kiçik bir mətbəənin əsasını qoydu...”... Doktor Kotton 
deyir ki, “1822-ci ildə Mirzə Cəfər adlı bir gənc ilk qurĢun mətbə-
əsini bu Ģəhərdə (Təbrizdə) iĢə saldı, çap edilmiĢ ilk kitab isə “Gü-
lüstan”  idi...  Təxminən  1825-ci  ildə  caniĢin  Abbas  mirzə  təbrizli 
Mirzə Cəfəri Moskvaya  göndərdi ki,  bir daĢ mətbəə gətirsin  və o 
sənəti  də  öyrənsin.  O,  Təbrizə  bir  dəzgah  gətirərək,  onu  iĢə  sal-
dı»
5

Yeri gəlmiĢkən, bəzi müəlliflər
6
 “çap” sözünün hind mənĢəli 
olduğunu  irəli  sürsələr  də,  H.H.Zərinəzadə  bu  sözün  Azərbaycan 
dilindən  fars  dilinə  keçdiyini  ehtimal  etmiĢdir.  Belə  ki,  monqol 
hökmdarı  Keyxatu  xan  dövründə  Təbrizdə  “çav”  adlanan  çap 
olunmuĢ  kağız  pullar  dövriyyəyə  buraxılmıĢdı.  Alimin  fikrincə, 
“çav” termini “çap” sözünün qədim formasıdır: “Təbrizdə “çav”ın 
çalınması və Azərbaycan dilində “çalınmaq” felinin, baĢqa məna-
larla  yanaĢı  olaraq,  bir  də  pul  çalmaq  mənası  daĢıması  “çav”  ilə 
“çalmağ”ın əlaqədar olduğu ehtimalını da doğurur. Ola bilər ki, bu 
mənada  olan  “çalmaq”  sözü  “çav”dan  əmələ  gəlmiĢ  və  əslində 
“çavlamaq” imiĢ”
7
.  Dilimizdə bir də “çapmaq” sözünün mövcud-
luğunu xatırlamağın heç də yersiz olmayacağı qənaətindəyik. 
                                                                                                                                 
lində Azərbaycan sözləri. Bakı, 1962, s.261; Xəlilov A. Ġlk Azərbaycan kitabı. 
Bakı, 1995, s.16.    
5
 Zərinəzadə H. Fars dilində Azərbaycan sözləri. Bakı, 1962, s.261-262. 
6
 Müin M. Fərhəngi-farsi. I c. Tehran, 1342, s.1262-1263. 
7
 Zərinəzadə H. Fars dilində Azərbaycan sözləri. Bakı, 1962, s.271-273.
 

Vüsalə Musalı.  Mətnlərin nəşrə hazırlanması problemləri
 
 

 
Biblioqraf alim A.Xəlilov yazır ki, Abbas mirzənin təhsil al-
maq üçün Ġngiltərəyə göndərdiyi Mirzə Saleh ġirazi orada çapçılıq 
iĢini öyrənmiĢ və 1819-cu ildə Təbrizə qayıtdığı zaman özü ilə bir 
çap  dəzgahı  da  gətirmiĢdir.  Eyni  ildə  Azərbaycan  alimi  Mirzə 
Zeynalabidin  Təbrizi  də  mətbəəçilik  fəaliyyətinə  baĢlamıĢdır.  Elə 
həmin il Təbrizdə görkəmli Azərbaycan Ģairi Məhəmməd Füzuli-
nin doğma dildə yazdığı “Leyli və Məcnun” poeması nəĢr edilmiĢ-
dir
8
.  Çox  keçmədən  Ġran  Azərbaycanının  bəzi  digər  Ģəhərlərində 
(Urmiya, Ərdəbil və s.) də mətbəələr yaradıldı
9

ġimali Azərbaycanda ilk mətbəə 1830-cu illərdə ġuĢada əc-
nəbi  missionerlər tərəfindən xristianlığın  təbliği  məqsədi  ilə təsis 
edilmiĢdir
10
.  
TanınmıĢ  Azərbaycan  Ģairi,  rəssamı,  xəttat  və  musiqiĢünası 
olan Mir Möhsün Nəvvab (1833-1918) da ġuĢadakı evində mətbəə 
təĢkil  etmiĢdir.  O,  litoqrafiya  mətbəəsi  açmağa  müvəffəq  olmuĢ, 
hətta burada özünün bir neçə əsərini  çap etmiĢdir. 
XIX əsrin son rübündə Azərbaycanda kitab çapı iĢinin inki-
Ģafında  Ünsizadə  qardaĢlarının  Tiflisdə  və  ġamaxıda  fəaliyyət 
göstərən mətbəəsinin böyük rolu olmuĢdur. XX əsrin əvvəllərində 
isə  Azərbaycanda  ən  böyük  mətbəə  Orucov  qardaĢlarının  Bakıda 
qurulan  və  o  zamanın  Ģəraitinə  görə  texniki  cəhətdən  mükəmməl 
olan müəssisəsi idi. Əgər 1889-cu ildə Bakıda 5 mətbəə və 1 tipo-
litoqrafiya  var  idisə,  1900-cü  ildə  mətbəələrin  sayı  16-ya  çatmıĢ-

11
. Artıq 1908-ci ildə Bakıda otuz mətbəə və litoqrafiya fəaliyyət 
göstərirdi.  
                                                           
8
 Xəlilov A. Ġlk Azərbaycan kitabı. Bakı, 1995, s. 16-17. 
9
 Mirəhmədov Ə. Bir neçə söz // Azərbaycan kitabı (biblioqrafiya). Üç cilddə. I 
c. Tərtib edəni: Ə.Y.Əliyev. Bakı, 1963, s.XXX.
 
10
 Daha ətraflı bax: ġahmərəsi  P.Z. Qarabağnamə: əz ədvari-kohən ta doureyi-
müasir. Tehran, 1389, s.250-252. 
11
 Mirəhmədov Ə. Bir neçə söz // Azərbaycan kitabı (biblioqrafiya). Üç cilddə. I 
c. Tərtib edəni: Ə.Y.Əliyev. Bakı, 1963, s.XXXIX. 

Vüsalə Musalı.  Mətnlərin nəşrə hazırlanması problemləri
 
 

 
Sovet hakimiyyəti illərində respublikamızda nəĢriyyatçılıq sa-
həsində bir sıra yeniliklər meydana gəldi. 1922-ci ildə “Bakı Fəh-
ləsi NəĢriyyatı”, 1924-cü ildə isə “Azərbaycan Dövlət NəĢriyyatı” 
yaradıldı. 1925-ci ildə “Bakı Fəhləsi” və Azərbaycan Dövlət NəĢ-
riyyatı  “AzərnəĢr”  adı  altında  birləĢdirildi.  1960-80-ci  illərdə  Ba-
kıda  böyük  poliqrafiya  müəssisələri  –  kitab  kombinatı  və  “Kom-
munist”  nəĢriyyatı  üçün  yeni  binalar  tikilib  istifadəyə  verildi, 
“Elm”,  “Maarif”,  “Gənclik”,  “ĠĢıq”,  “Yazıçı”  nəĢriyyatları  yara-
dıldı
12

XX əsrin 20-ci illərindən baĢlayaraq, demək olar ki, 70 il ər-
zində  kitab  sənayesi  ilk  növbədə  kommunist  ideologiyasına  xid-
mət etmiĢdir. Lakin onu da qeyd etmək lazımdır ki, bu dövrdə nəĢ-
riyyat  sektoru  heç  də  təkcə  mənfi  yönləri  ilə  yadda  qalmamıĢdır. 
Z.Əliyeva  sovet  dövründə  kitab  nəĢrini  təhlil  edərkən  yazır:  “Bu 
dövrdə  respublikamızda  poliqrafiya  sənayesi  xeyli  inkiĢaf  etmiĢ, 
kitabların bədii tərtibatı xeyli yaxĢılaĢmıĢ, nəĢriyyat və poliqrafiya 
sahəsində  peĢəkarlar  ordusu  yetiĢmiĢdi.  Buna  görə  də  70  illik  ki-
tab mədəniyyəti dövrünə birmənalı yanaĢmaq olmaz”
13
.     
Azərbaycanda XX əsrin 80-cı illərinin sonuna qədər nəĢriy-
yat  və  poliqrafiya  iĢi  bütövlükdə  dövlətin  əlində  cəmlənmiĢdi  və 
onun  tərəfindən  tənzimlənirdi.  R.Ġsmayılov  XX  əsrin  sonunda 
Azərbaycanda  nəĢriyyat  iĢini  təhlil  edərkən  yazır  ki,  80-cı  illərin 
sonunda ilk özəl kooperativ nəĢriyyatlar yaranmıĢdı. Heç bir uzun-
müddətli  nəĢr  planı  tutmayan,  sadəcə  olaraq  “bazara  iĢləyən”  bu 
nəĢriyyatlar  oxucunun  nəbzini  tez  bir  zamanda  tutdular  və  dövlət 
nəĢriyyatlarından fərqli olaraq, onun yeni informasiyaya olan ehti-
yacını çevik Ģəkildə ödəməyə  baĢladılar. 90-cı illərin ortalarından 
kitab nəĢri sahəsində durğunluq baĢladı. 80-cı illərin sonu – 90-cı 
illərin əvvəllərində ilkin kapital və təcrübə əldə etmiĢ, kiçik də ol-
                                                           
12
 ASE, VII c., s.235-236. 
13
 Azərbaycanda nəĢriyyat iĢi. – Bakı: Yeni nəsil, 2000, s. 75. 

Vüsalə Musalı.  Mətnlərin nəşrə hazırlanması problemləri
 
 

 
sa öz poliqrafiya və nəĢriyyat  bazasını  yaratmıĢ  özəl  nəĢriyyatlar 
yeni duruma uyğunlaĢmalı oldular
14

Hal-hazırda  respublikamızda  “Elm”,  “Təhsil”,  “Azərbaycan 
Milli  Ensiklopediyası”  Elmi  Mərkəzi,  “Azərbaycan”,  “Aspoliq-
raf”,  “Elm  və  təhsil”,  “Nurlan”,  “ġərq-Qərb”,  “Nafta-Press”, 
“Adiloğlu”, “Altun  kitab”, “ÇaĢıoğlu”, “BeĢik”,  “Tutu”  və baĢqa 
nəĢriyyatlar fəaliyyət göstərməkdədir. 
Azərbaycanda kitab nəĢri vəziyyətini nəzərdən keçirdikdə üç 
səciyyəvi xüsusiyyət diqqəti cəlb edir. Belə ki, bəzi kitabların nəĢ-
ri dövlət tərəfindən maliyyələĢdirilir. Buraya AMEA institutların-
da  həyata  keçirilən  tədqiqatlar,  ibtidai  sinif  dərslikləri,  görkəmli 
Ģəxsiyyətlərin və tarixi hadisələrin yubileyləri ilə bağlı nəĢrlər da-
xildir. Bir çox kitablar müəlliflərin öz vəsaitləri hesabına çap olu-
nur.  Bu  cür  kitablar  əksəriyyət  təĢkil  edir.  Bir  qisim  kitablar  isə 
sponsorların, eləcə də xarici Ģirkət və səfirliklərin vəsaiti  hesabına 
nəĢr edilir. 
ĠnkiĢaf etmiĢ ölkələrin kitab bazarında naĢir kitabın nəĢrinə 
baĢlamazdan öncə ehtimal olunan qiymət və tiraj ilə bağlı marke-
tinq araĢdırmaları aparır, kitab satıĢı Ģirkətlərindən sifariĢ yığır və 
beləliklə, öz kommersiya riskini minimuma endirir. 
Azərbaycanda kitab  nəĢri  "NəĢriyyat iĢi haqqında" qanunla  
və bir sıra  digər qanunların müvafiq maddələri ilə tənzimlənir. Ġs-
tənilən Ģəxs "Hüquqi Ģəxslərin dövlət qeydiyyatı haqqında" Azər-
baycan  Respublikasının   Qanununa   uyğun  olaraq  nəĢriyyat  aça 
bilər.  NəĢriyyat-poliqrafiya  fəaliyyəti  ilə   məĢğul  olmaq  üçün  li-
senziya almaq lazımdır. 
Sovet  dövründə kitab  yayımı vahid  sistemə malik idi. Keç-
miĢ Mətbuat və Ġnformasiya Nazirliyinin "Azərkitab" Kitab Tica-
rəti  Ġdarəsi  Ģəhər  yerlərində,  "Azərittifaq"ın  "Kəndkoopkitab" Ki-
tab  Ticarəti  Ġdarəsi  isə  kənd  yerlərində  kitab  satıĢı  ilə   məĢğul 
olurdu.  Kitabxana  Kollektoru  respublikadakı  kitabxanaları kitabla 
                                                           
14
 Azərbaycanda nəĢriyyat iĢi. – Bakı: Yeni nəsil, 2000, s. 78. 

Vüsalə Musalı.  Mətnlərin nəşrə hazırlanması problemləri
 
 
10 
 
təmin edirdi. Bazar iqtisadiyyatına keçid dövründə bu sistem iflasa 
uğradı. "Azərkitab"ın  mağazalarının əksəriyyəti özəlləĢdirildi  və 
öz profilini dəyiĢdi. 
Hazırda kitab yayımı ilə ya nəĢriyyatlar, ya da kitab müəllif-
ləri  özləri məĢğul  olurlar. NəĢriyyatların,  çox az qisminin  öz ma-
ğazası var.  
Hal-hazrda  marketinq  və  reklam  iĢi  ilə  “Kitab  Klubu”  məĢ-
ğul olur. “Kitab Klubu” 2003-cü ildə yaradılmıĢdır. Klubun məq-
sədi  Azərbaycanda  nəĢriyyat  iĢinin  səmərəli  qurulması  və  kitab 
bazarının  normal  qaydalar  üzrə  iĢləməsinə  yardım  göstərməkdir. 
Birinci  növbədə  kitab  bazarının  vəziyyəti  öyrənilməli,  bu  barədə 
məlumatları naĢirlərə və müəlliflərə,  yeni nəĢr olunmuĢ və oluna-
caq kitablar haqqında informasiyanı isə potensial oxuculara çatdı-
rılmalıdır. Bunu həyata keçirmək üçün kitab bazarının öyrənilməsi 
məqsədilə  sorğular  aparılmalı,  yeni  kitab  kataloqları  buraxılmalı 
və  yayılmalı,  kitab  sərgiləri  təĢkil  edilməli,  yeni  kitabların  təqdi-
matı,  müzakirəsi,  müəlliflərlə  görüĢlər  keçirilməli,  müəlliflərə  ki-
tabın tərtibatı və çapında yardım göstərilməli, yeni kitabların satıĢı 
üçün sifariĢlər toplanılmalı, kitab iĢi üzrə mütəxəssislərin və müəl-
liflərin iĢtirakı ilə vaxtaĢırı görüĢlər, seminarlar, konfranslar keçi-
rilməli,  ölkələrin kitab klubları və kitabxanaları  ilə kitab mübadi-
ləsi, kitabxana və oxu zalı xidməti göstərilməlidir
15

Azərbaycanda  oxucu  kütləsini Ģərti  olaraq  üç  qrupa  ayırmaq 
olar: 

 
Həm  kiril,  həm  də  latın  qrafikasında  sərbəst  oxuya  bilən-
lər.  Bunların  xüsusi  çəkisi  azdır  və  buraya  hər  cür  yaĢ 
qrupundan oxucu daxildir; 

 
Yalnız kiril əlifbasında sərbəst oxuyanlar. Bu qrupa nisbə-
tən yaĢlı nəslin nümayəndələri aiddir. 
                                                           
15
 http://www.kitabklubu.org/ 

Vüsalə Musalı.  Mətnlərin nəşrə hazırlanması problemləri
 
 
11 
 

 
Yalnız latın qrafikasında  sərbəst oxuyanlar. Bu qrupa isə  
bu  gün  müxtəlif  təhsil  müəssisələrində  təhsil  alan  bütün 
gənc oxucular daxildir
16

Müstəqillik  dövründə  Azərbaycanda  kitab  nəĢri  sahəsində 
inkiĢaf  və  müəyyən  nailiyyətlər  müĢahidə  edilir.  Belə  ki,  nəĢriy-
yat-poliqrafiya  fəaliyyəti sahəsində  özəl  sektor  xeyli   möhkəmlə-
nib  və  onun  iĢində  hiss  ediləcək  canlanma  yaranıb.  90-cı  illərin 
əvvəllərində  fəaliyyətə  baĢlayan  özəl  mətbəələrin  çoxu  bu  gün 
xeyli  təkmilləĢdirilmiĢ  poliqrafiya bazasına  malikdirlər.  Belə  ki, 
özəl  mətbəələr,  bəzi  hallarda  öz   məhsuldarlığına,  maddi-texniki 
və kadr bazasına görə dövlət nəĢriyyatlarını üstələyirlər
17
. Hazırda 
Azərbaycanda  özünün  kiçik  poliqrafiya  bazası  olan  yüzdən  çox 
müəssisə vardır. Poliqrafiya avadanlıqlarının keyfiyyəti nəĢriyyat-
lar arasında rəqabətin mühüm  amilinə çevrilir, bu səbəbdən  yerli 
nəĢriyyatlar tez-tez xarici mətbəələrə müraciət edirlər
18

Redaktə nəĢriyyat iĢinin  ən mühüm mərhələlərindəndir. Re-
daktə  latın  sözü  olub,  «düzəldilmiĢ,  qaydaya  salınmıĢ»  mənasını 
ifadə  edir.  Müxtəlif  növ  nəĢrlərin  redaktor  hazırlığı  çətin,  çoxas-
pektli  prosesdir.  Belə  ki,  hər  Ģeydən  öncə  redaktor  kitab  bazarını 
öyrənir, oxucu tələbatını və sorğuları araĢdırır, nəĢrin repertuarını, 
problem-tematik  və  növ-tipoloji  tərkibini  müəyyən  edir,  təkrar 
nəĢr üçün əsas ola biləcək kitabları üzə çıxarır. Bundan baĢqa, re-
daktor  gələcək  kitabın  konsepsiyasını  tərtib  edir,  gələcək  nəĢrin 
modelini iĢləyir, nəĢrin aparatının və onun ayrı-ayrı elementlərinin 
hazırlanmasını təmin edir, bədii redaktorla birlikdə kitabın tərtiba-
tına  və  illüstrasiyaların  verilməsinə  ümumi  yanaĢmanı  müəyyən 
edir. 
                                                           
16
 http://mct.gov.az/?/az/culturehistory/693/211 
17
bax: http://www.indigo.az/az; http://www.eastwest.az/; http://altun-kitab.com/ 
18
 http://mct.gov.az/?/az/culturehistory/693/211 

Vüsalə Musalı.  Mətnlərin nəşrə hazırlanması problemləri
 
 
12 
 
Redaktənin tarixini nəzərdən keçirsək görərik ki, bu sənətin 
ġərqdə qədim bir ənənəsi mövcud olmuĢdur. Hafiz ġirazinin aĢa-
ğıdakı beytinə nəzər salaq: 
 
“Yad bad anke be eslah-e Ģoma miĢod rast 
Nəzm-e hər qouhər-e nasofte ke Hafez-ra bud”
19

 
(Sizin düzəliĢlərin sayəsində Hafizin Ģeirlərindəki    
DeĢilməmiĢ gövhərlərin düzəldiyini heç vaxt unutmaram). 
 
Burada Hafizin  müraciət etdiyi  Ģəxs onun Ģeirlərinin  redak-
torundan baĢqa bir kəs deyil. «Redaktə» sözündən diksinən və re-
daktorun  iĢinə  istehza  ilə  baxıb  onun  əhəmiyyətini  kiçildən  bəzi 
mühafizəkar  ədiblərin  əksinə  olaraq,  klassiklər  ədəbi  redaktəyə 
xüsusi diqqət yetirmiĢlər. Buna əmin olmaq üçün ġəms Qeys Ra-
zinin «əl-Möcəm»dəki sözlərinə nəzər salaq: 
«… [ġair] gərək ilk dəfə söylədiyi və  yazdığına arxayın ol-
masın  və  onu  bir  neçə  dəfə  söz  bilicilərinə,  savadlı  və  səmimi 
dostlarına göstərib qüsur və məziyyətləri barədə onların fikirlərini 
eĢitməyincə, onlar onun Ģeirinin düzgünlüyünü, vəzninin məqbul-
luğunu, qafiyəsinin doğruluğunu, ifadələrinin gözəlliyini və məna-
larının  incəliyini  təsdiq  etməyincə,  həmin  Ģeiri  camaat  içərisinə 
çıxarmasın… Və əgər bir hünər sahibi Ģeiri anlamaqda və düzgün 
qiymətləndirməkdə Ģöhrət və nüfuz qazanıbsa, onun Ģeirləri barə-
də  dediklərini  qəbul  etsin  və  hər  dediyinə  qəti  dəlil  göstərməsini 
və aydın izah verməsini tələb etməsin, çünki bir çox Ģeyləri zövqlə 
duymaq olur, lakin ifadə etmək mümkün olmur»
20

Redaktənin  nə  dərəcədə  əhəmiyyətli  olduğunu  göstərmək 
üçün  bir  nümunəyə  nəzər  salaq.  MəĢhur  ingilis  Ģairi  T.S.Eliot 
1921-ci ildə bir neçə həftə istirahət etmək üçün Lozannaya getmiĢ, 
o sakit guĢədə XX əsrin ən gözəl və eyni zamanda ən bədbin əsər-
                                                           
19
 Fərruxfal R. Ədəbi mətnlərin redaktəsi / fars dilindən çevirən M.Məhəmmədi.  
http://kultaz.com/2008/01/22/rza-ferruxfal-edebi-metnlerin-redaktesi/ 
20
 Yenə orada.  

Vüsalə Musalı.  Mətnlərin nəşrə hazırlanması problemləri
 
 
13 
 
lərindən  biri  olan  «ĠtirilmiĢ  torpaq»  poemasını  yazmıĢdı.  Əksər 
Qərb  tənqidçiləri  bu  poemanı  Ģah  əsər  sayır  və  onun  barəsində 
yazdıqları  Ģərh  və  təhlillərdə  əsərin  çox  mürəkkəb  və  mükəmməl 
bir struktura malik olduğunu qeyd edirlər. Onlar həmçinin  «Ġtiril-
miĢ torpağ»ın oxucuya çatana qədər (yəni 1922-ci ildə ilk dəfə çap 
olunmazdan qabaq) ciddi və əsaslı redaktəyə məruz qalmıĢ əsərlə-
rin bir nümunəsi olduğunu göstərirlər. Deyirlər, bu poema əslində 
800 misra imiĢ və Eliot səfərdən qayıtdıqdan sonra onu öz rəyini 
bildirmək üçün dostu Ezra Paunda vermiĢdi. Paund əsərin təqribən 
400 misrasını, yəni  yarısını lazımsız saymıĢ və heç bir mərhəmət 
göstərmədən  artıq  misralar  kimi  onların  üstündən  xətt  çəkmiĢdi. 
Eliot, çox güman ki, bütün ixtisarlarla razı deyilmiĢ, lakin bununla 
belə tələbkar söz sərrafının rəyi ilə hesablaĢaraq, düzəliĢ və qısalt-
maların  hamısını  qəbul  etmiĢ,  hətta  poemanı  sevgi  və  sayğı  dolu 
sözlərlə Paunda ithaf etmiĢdi
21

Yüklə 2,9 Kb.

Dostları ilə paylaş:
  1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   15




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©www.azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin