Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi nəSİMİ adina diLÇİLİK İnstitutu vəfa abdullayeva-nəBİyeva

Müasir Azərbaycan dilində terminoloji leksikanın inkişafı
103 
olmaqla termin istənilən mətndə eyni mənada işlənərək eyni 
anlayışı ifadə edir. Bu səbəbdən onun təkmənalılığı əsas 
şərtlərdən hesab olunur. 
Termindən əsas tələb olunan cəhətlərdən biri də səs 
kompleksi ilə məna arasında əlaqənin olmasıdır. Çoxmənalılıq 
terminologiya üçün ciddi qüsur hesab olunur. Belə ki, 
ümumişlək sözlərin çoxmənalılığı məna rəngarəngliyi kimi 
qəbul olunduğu halda eyni hadisə terminologiya üçün ciddi 
nöqsan hesab olunur. Müxtəlif mənalar bir-birlərini inkar 
edərək qarışıqlıq yaradır. Halbuki ümumişlək sözlər əsasında 
terminləşmə prosesində sözlərin semantik inkişafında məna 
əlaqələnməsi hadisəsinin olması həm sözün daha yaxşı yadda 
qalmasını, həm də onun termin kimi daha tez qavranılmasına 
yardımçı ola bilər. Məsələn, ağı ümumişlək söz kimi “zəhər”, 
“ölünün üstündə ağız açıb ağlamaq” mənalarında işləkdir,
musiqi termini kimi isə “hazırda arvadların yasda ölü üstündə 
avazla, yanıqlı improvizasiya xarakterli bədahətən söylədikləri 
tərif, bayatı” deməkdir [168,s.9]. Yaxud, imtina sözü 
ümumişlək söz kimi “boyun qaçırmaq, çəkinmək, istəməmək, 
rədd etmək” mənalarını bildirir, hüquq termini kimi isə “qanuni 
hüquqdan və ya imtiyazdan könüllü imtina” anlamında işləkdir 
[153,s.541],[189,s.105]. Verilən hər iki nümunədə sözlər əv-
vəlki məna çalarlarını saxlamış və ilkin məna əsasında terminə 
çevrilmişlər. 
Ümumi ədəbi dildə sözün çoxmənalılığı dildə ağırlıq və 
anlaşılmazlıq yaratmadığı halda terminologiyada bu hadisə 
qeyri-dəqiqlik və anlaşılmazlıq yarada bilər. Çünki hər bir 
termin ayrılıqda hər hansı elmi sahəyə aid olan konkret anlayışı 

---

Vəfa Abdullayeva-Nəbiyeva____________________________________
 
104 
ifadə edir və bu məna ilə dildə xüsusiləşir. Mənalar çoxalarsa, 
konkretlik və dildə məna, anlayış xüsusiləşməsi olmaz. 
Terminologiyada birmənalılıq bir anlayışın bir məna ilə 
xüsusiləşməsidir. Bu barədəs.Novruzova yazır: “Sözün 
mənasının dəyişməsi digər termin yaradıcılığı üsullarından bir 
sıra üstünlükləri ilə seçilir. Ancaq bununla yanaşı bu proses 
sözün çoxmənalılığı ilə nəticələnir və terminoloji dəqiqlik 
prinsipini pozur” [122,s.41].
Terminlərdə ekspressiv çalarlar məqbul sayılmır. Çünki 
terminlər dəqiqlik tələb edir, dəqiqlik olan yerdə isə obyektiv 
gerçəklik psixoloji cəhətdən qiymətləndirilə bilməz. Məsələn, 
alət sözü ümumişlək söz kimi “bir iş görmək, yaxud şey 
qayırmaq üçün işlədilən texniki vasitə”, termin kimi isə 
“vəziyyətin dəyişməsi məqsədilə əmək alətlərinə təsir üçün 
nəzərdə tutulmuş texnoloji ləvazimat” deməkdir [181,s.20]. 
Nümunədə əşyanın mahiyyətinin dəyişməsi sözün mənaca 
dəyişməsinə və inkişafına səbəb olmuşdur. 
Məna genişlənməsi əsasında yaranan terminlər əvvəlki 
mənasını itirmədən yeni məna qazanır. Bu zaman yeni 
yaranmış məna ilə əvvəlki məna arasında əlaqə özünü qoruyub 
saxlayır. “İlkin məna ilə birgə terminləşmə zamanı söz əvvəlki 
mənasını qoruyaraq əlavə xüsusi məna qazanır. Terminlər 
arasında elə sözlər vardır ki, onlar təkcə bir terminoloji sis-
temdə termin, həm də qeyri-termin, yəni ümumişlək söz kimi 
işlənir” [85,s.16]. Bu proses polisemiya deyil, çünki burada 
elm və cəmiyyətin inkişafı ilə bağlı olaraq sözün funksiyası 
cəmiyyətdə genişlənmiş və bu məna genişlənməsi nəticəsində 
termin yaranmışdır. Məsələn, ümumişlək söz olan borc 

---