AZƏrbaycan miLLİ elmlər akademiyasi folklor institutu

Bilgə qağan adınə olan abidənin şərq cəbhəsindən

“...Toquz Oğuz mənim budunum erti. Tənri yer bulğaqın üçün, özinə güni təkdik üçün, yağı bultı. Bir yılqa tört yolı so­nuşdım. Əniligi Toğı Balığda sonmuşdım. Tuğla ökizin yüzti ke­çip süsi... İkindi Andarğudə sonuşdım. Süsin sancdım. Elin altım. Üçünc Çuşbaşında sonuşdım. Türk budun azaq qamaştı. Yabalıq bultaçı erti. Özə yaya gəligimə süsin ağıtım. Öküş altıçı andə tirilti. Apdə Tunra Yılpağu atı bir oğışığ Tonatəkin yuğında Əgirə toqıdım. Törtinc özgəndi qadında sonuşdım. Süsin andə sancdım. Yabartıdım... yaşımə Amağı qurağın qışladıqda yut bultı. Yazınə Oğuz tapa sölədim. İlki Su taşıqmış erti. İkin su abdə erti. Üç Oğuz süsi basa ölti. Yavağ yabır bultı. Tiyin alğılı gəlti. Oğuz sı­nar süsi əbəgi bartığ yolğılı bardı. Sınar süsi sonuşgili gəlti. Bir az ertimiz, Oğuzlar. Tənri güc bir tük üçün anda sancdım. Ya­badım. Tənri yarlı qoduq üçün mən qarqonduq üçün türk budun qazğamış ertinç. Mən inlikü bunça başlayu qazğanmadım. Tirik budun öltəçi ertin tinc, yuq bultaçı erti...

...Özə tənri, aydıq yer, sub eçim qağan Quti tapqılmadı ertinc Toquz Oğuz budun yerin süsin idip Tabğac qaru bardı. Tabğaç budun yerinçi kəlti. İkidin teyisən... budun yazqılatı... Bir ye Tabğaçda atı, kusı yuq bultı. Bu yerdə meta qul bultı. Mən özim qağan olatuğım üçün türk budunuğ...

...Toquz Oğuz bəgləri! Budunum! Bu sabamın ədəküti eşid, qatığadı tinlə. İlgərü gün toğu sıqa, bir girü gün ortu sınəru qurı­ğaru gün batısıqına, yırğaru tük ortu sıpəru anda içəriki budun qop mana görür mən bunça budun qop əytədim. Ol amatı yağı yuq Türk qağan Ötükən yış öldursar. İltə yük-yoq. İlgərü Şandun yazıqa təki suladım. Taluyqa kiçik təgmədim”.

Əski türk şerlərindən nümunələr:

Alp ər Tunğa adındə bir qəhrəmanın ölümü münasibətilə bun­dan doqquz yüz əlli yıl əvvəl tərtib edilmiş bir dastandır. Bu dastan 1073-də yazılan “Divani-lüğəti-it türk”də vardır:

Alp Ər Tunqa öldimü

İssiz atun qaldımu

Üzlən ucin aldımu

İmdi yürək yırtılur.

Üzlən qamığ kövrədi

Ərdən arığ səfrədi

Yuncıq yavuz türədi

Ərdəm bəki çərtilür.

Ökrə-yüki mindağ oq

Munda əzən bildağ oq

Ətsa atun əğrab oq

Təflər başı gərtülür.

Öpşib ərən burlayu

Yırtar yaqa urlayu

Sıqrıb onı yurlayu

Sığtıb gözi örtilür

Könlüm için örtədi

Yetmiş yaşığ qartədi

Keçmiş özün irtədi

Tün kün keçib irtilür

Bəklər atın arğurub

Qazğu anı turğurub

Mənkəzi yüzi sar ğurub

Kər kim ənkər turtılur.

Üzlən yarağ güzətti

Oğrı tuzaq üzətti

Bəklər bəkin əzitti

Qacğa qalı qurtılur

Üzlən güni səğirtür

Yelinkuq kücin kəqərtür

Ərdil ajun səfərtür

Qacsa taqı ərtilür

Atsa oqın kəp kərib

Kimtür anı yığdacı

Tağığ etib uğrasa

Özü qoyı yırtılur.

Bilna bogu yoncıdı

Atun atı yancıdı

Ərdəm atı tıncıdı

Yerna səkib sürtilür

Av ovlamaq şeri:

İğriq başı qazlayu

Sağraq tədlu gözləyü

Saqınc quzı gizləyü

Tün gün bila sefinəlim.
Yigitlərin işlətü

Yığac yemiş irğətü

Qulan keyik avlatü

Yadırım qılıb evinəlim.

Cağrı birib quşlatu

Tayğın edib tişlətü

Tikli tonquz teşlətü

Ərdəm bila ögünəlim.

Göglər qamuğ tuzuldı

İğri indiş tizildi

Sənsiz üzüm üzüldü

Gəlgil əmül oyinalım.

Tutsun minüb səgirtsin

Əsizligin əmürtsin

İtgə keyik qaytarsın

Tutmış sanı üminəlim

Bəzi pərakəndə misralar:

Tuncı yağar bulutı, altun tamar arığ

Aqsa anın aqını qandı mənim qanığ.
Urmuş atun bu suğın qılmış anı balığ

Əmsəm ənkər tilanıb sızda bulur yaqığ

Tərkən qatun qutınqa tökür məndin tuşuğ

Ayğıl sizinin tabuğçı utanür yengi tabuğ

Əlikim arığ qırcatur oq başağı

Oğıs aldığ tərnəlik uza kub qaşağı

Unkudu nələg yalvarmadının qaç qama bir dinin tavar

Qolu məliğ bulub qatındının qanın əmdi bir suvar.

Ötrü turub yağdı əngər kiş oqı çığılğar

Aydım aşığ qılğu eməs sən taqı yalğar.

Əski bir ozanin qadınlar haqqında fikirləri

Bu parça Qorqud kitabının başına qonulmuşdur: əski imlasile buraya alıyoruz:

Qərilər (qarılar) dört dürlüdür; birisi solduran soydır, birisi tolduran toydır, birisi evin tayağıdır (dayağıdır), birisi incə söy­lesən bayağıdır.

Evin tayağı oldır ki, yazıdan yəbandan (yabandan) evə bir qo­naq (qonaq) gəlsə ər adət (evin erkəgi) evdə olmasa ol ani yedirər, içirər ağır (ər ağırlar) əzizlər göndərər ol Ayişə, Fatimə sayıdır.

Gəldik olkim solduran soydır: sabah deyincə yerindən uru turar əlin yüzün yumadin (yumadan) toquz bizləməz ilen bir külük yoğırd (yoğurd) küzlər toyunca tıqə-basə (tıqa-basa) yer, əlin bögrünə urar aydır: bu evi xarab olasi (olası) arə varalıdan berü dəxi qərnım (qarnım) toymadı yüzim gülmadi, ayağım pəşmaq (başmaq) yüzim yaşmaq (yaşmaq) görmədi diyar ay öləydi bu öləydi birinə dəki varəydim umarimdən yəxşi o barıq olaydı diyar.

Gəldik olkim tolduran toydır dəprənəncə yerindən uru turdı əlin yüzin yumadan obanın ol ucından bu ucına bu ucından ol ucına çarpəşdirdi, qodu qıldı, dən dənlədi öylə dencə gəzdi əylə­dən sonra evinə gəldi gördi kim oğrı köpək yenə taqe evini bir-birinə qatmış Tavuq kümsine sığır tamınə dürşmiş qonşularınə çağırır ki, qız zəlxə (Zalixa), Zibeydə, Ürüyde, can qız, can Paşa, iynə Mələk, Qutlu Mələk ölməgə, itməgə getmişdim yatacaq yerim genə bu xarab olasıydı, noleydi, bənim evimə bir ləhzə baqaydınız, qonşu haqqı tanri haqqi deyü söylər.

Gəldik ol kim necə söylərsən bayağıdır. Evinə yazıdan yabandan bir udlu qonaq gəlse ar adam evdə olsa ona disə ki, tur ətmək gətür yiyəlim bu da yesün disə bişmiş ətməgün bəqası ol­maz yemək gərəkdir. Övrət ayıdar neyliyəlim bu yıqlacaq un yoq, ələk yoq, dəvə degirmaninden gəlmədi diyər, nə gəlürsə bənim sağrimə gəlsün deyü alin… Urar yönün ona və sağrısın ərinə döndərər. Pək söylərsək birsini qoymaz ərin sözünün qulağına qoymaz, ol növ peyğəmbərin eşşəgi əslidir».

Xanım hey Salur Qazanın evi yağmalandığı bayını bəyan edər.¹³
«Qorqud» mənqəbələrindən bir nümunə (öz imzasilə)

Bir gün Ulaş oğlı Tulu quşın yavrusu bizə miskin ümidi, ümmət sayının aslanı Qaraçuğın qaplanı, qonur atın ayası, Xan Uruzun ağası, Bayındır xanın köyküsü Qalın Oğuzun devleti, qalmış yigit arxası Salur Qazan yerindən turmışdı. Toqsan başlı evlərin qərə yerin üzərinə dikdirmişdi. Toqsan yerdə ala qalı, ipək düşəmişdi (döşəmişdi), səksən yerdə badyələr qorulmışdı, altun əyağə sürahilər düzülmüşdi.

Toquz qarə gözlü xub yüzlü saçı ardinə uzlu, köksi qızıl dügməli, əlləri biləgindən qınalı, barmaqlari nigarlı məhbub kafər qızlari Qalın Oğuz bəglərinə sığrəq sürüb içərlərdi.

İçüb-içüb Ulaş Salur Qazanın alnına şərabın itisi çıqdı, qə­bad­dı üzərinə çökdi, ayıtdı: Ünüm inləyin bəglər, sözüm dinləyin bəglər yata-yata yanımız ağridi, turə-turə belümiz qurıdı. Yürü­yəlim a beglər, av avlıyalım, quş quşlıyalım sığın-keyik yıqulum qayıdalım otağımızə düşəlim yeyəlim içəlüm xoş keçəlim.

Qıyan Səlcuq oğlı Dəli Tondar aydır: Bəli Xan Qazan məs­lə­hətdir. Qaragünə oğlı Qarabudaq aydır: Ağam Qazan məsləhət­dir. Anlar eylə digac at ağızlu, Gürcüstan ağzində oturərsən ordın üstünə kimi qorsən.

Qazan aydır: Üç yüz yigitlən oğlum Uruz mənim evim üstinə tursun didi. Qonur atın çəkdirdi bütün bindi. Təpəl qaşğə ayagırnə Tondar bindi. Gəg bədöyüsin tartdırdı Qazan bəgün qarındası Qaragünə bindi. Ağ bədöyüsin çəkdirdi Bayındır xanın yağısın basan Şir Şəmsəddin bindi.

Parəsarın Bayburd həsarından parlıyub (uçan) Beyrək boz ayğırına bindi. Qonur atlı Qazana keşiş diyən Bəg Begnək turı aygırına bindi. Saya darsəm dükətmə olməz. Qalın Oğuz bəgləri bindi. Ələ tağə ələ ləşgər avə çıqdı.

Kafərin casusi casuslədi vardı kafərlər urgunı Şökli Məlikə xəbər verdi. Yeddi bin qaftanın ardı yerenctəlü, yarmədən qarə sap­lu, sasi dinlü, din düşməni alacə atlu kafər bindi yılğadı dün bucağından Qazan begin ordusuna gəldi, altun baş evlərin kafər­lər çarpdılar, qazə bənzər qızı-gəlini çıqrışdırdılar, tövlə-tövlə şəhbaz atlarını bindilər, qatar-qatar qızıl dəvələrini yetədilər, ağır xəzinətini, bol aqçesini yağmalədilər, qırq ince bellü qızile boyu uzun Burla Xatun yesir getdi. Qazan bəgün qarıcıq almış qarə dəvə boynundan asılu getdi. Xan Qazanın oğlı Uruz beg üç yüz yigitlən əli bağlu boyını bağlu getdi. İlek qoca oğlı Sarı Qılmaş Qazan begün evi üzərində şəhid oldı.

Qazanın bu işlərdən xəbəri yoq.

Kafər aydır: Begler Qazanın tövlə-tövlə şahbaz atlarını bil­mi­şüz, altun aqçasını yağmalamışuz. Qırq yigitlan oğlu Uruzı tut­saq etmişüz. Qatar-qatar develerini yetəmişüz, qırq incə bellü qız­nan Qazanın həlalını tütmışız. Bu heyfləri biz Qazana etmişüz, dedi.

Kafərin biri aydır: Qazan bəgdə bir heyfimiz qaldı. Şöklü Məlik aydır: Mərə, Aznaur, nə heyfimiz qaldı. Kafər aydır: Qaza­nın Qopular Dərvəndində on bin qoyunı vardır. Şol qoyunları dəxi götürsək Qazana ulu heyf edərik didi. Şökli Məlik aydır: Altı yüz kafər varsın gətürsin didi.

Altı yüz kafər atlandı qoyunın üzərinə ilğar vardı. Gecə yatırkən Qaracıq Çoban qarə qayğulu vaqeə gördi. Vaqeəsindən sərmərdi uru turdı. Qabangüci, Demirgüci – bu iki qardaşı yanına aldı ağılın qapusini bərkitdi, üç yerdə dəpə kibi taş yığdı, ələ qüvvətli sapandın əlinə aldı.

Nagahdan Qaracıq Çobanın üzərinə altı yüz kafər qoyuldı. Kafər aydır:

Qaranqu axşam olanda qayğulu çoban

Qarla yatmur yağanda çaqmaqlu çoban

Südi piniri bol qaymaqlu çoban

Qazan begin denlügi altun ban evlerini biz yıqmışuz, qariciq ana­sını biz götürmişiz, ağır xəzinə bol aqçasıni biz yağmalamişüz. Qa­za bənzər qızı gəlini biz yesir etmişüz, Brə Çoban arağından, ya­qınından bəri gəlgil, baş endirib bağır basğıl biz kaferə səlam ver­gil, öldürməyelim, Şökli Məlikə səni ilatalüm sana beglik adı verəlim.

Çoban aydır:

Ələ-qırı söyləmə mere itim kafər

İtümilə bir yalaqda yundum içən azğun kafər

Altundaki alağa atun nə ögərsən

Alə başlu keçimcə gəlməz manna

Başındağı tuğulğani nə əgərsən mərə kafir

Başımdağı börkümçe gəlməz mana

Altmış tutam göndərini nə əgərsən murdan kafər

Qızılcıc dəganəgimcə gəlməz mana

Qızılcacını nə əgərsən mərə kafər

Əgri başlu çomağımca gəlməz mana

Belində toqsan oqun nə əgərsən mərə kafən

Ələ qollu sapanımca gəlməz mana

İrağından yəqinindən bərü gəlgil yigitlərin zərbini görgil andan ötgil, – dedi.

Bitəklif kafərlər at təpdilər, ox səpdilər.

Ərənlər urnı Qaracıq Çoban sapanının əyasına taş qodı atdı. Birin atandan ikisin, üçin yıqdı, ikisin atanda üçin, dördün yıqdı. Kafərlər gözünə qorxu düşdü. Qaracıq Çoban kafərin üç yüzini sapan taşilə yerə buraxdı. İki qardaşı uca düşdi, şəhid oldı. Ço­banın taşı dükəndi, qoyun diməz, keçi diməz sabanın ayasına qor atar, kafəri yıqar.

Kafərin gözi qorqdı dünya-aləm kafərin başına qaranku oldı, aydır: Yarımasun, yarçımasun bu çoban bizim hepimiz qırar ol­muş dedilər. Dəxi turmıyub qaçdılar.

Çoban şəhid olan qardaşların haqqına qodı. Kafərlər leşin­dən bir böyük dapə yığdı çaqmaq çaqub od yaqdı dəxi kəpənək­gindən qurumsu edüb yarasına basdı: Yolın qıyısın alub oturdu ağladı, sıqladı aydır: Salur Qazan, bəg Qazan ölümisən, dirimisən bu işlərdən xəbərin yoqmıdır, dedi.

Məgər, xanım, ol gecə Qalın Oğuzun dövləti, Bayındır xanın köyküsi Ulaş oğlı Salur Qazan qara qayğulu vaqeə gördi, Sarmər­di urı turdı, aydır: Bilirmisən, qarındaşım Qaragünə duşımdə nə göründi, qara qayğulu vaqeə gördüm yumrığında malın şahın bə­nim quşımı alur gördüm, gögdən ildırım ağban evim üzərinə şa­qər gördim, dəvəm qara pusarlıq ordımın üzərinə tökülür gördüm, quduz qurtlar evimi dəlir gördüm. Qara dəvəm aksam dir qurur gördüm. Qorğu kibi qara saçım odamaz gördüm, uzanıban gözimi örter gördüm. Biləgümdən on barmağımı qanda gördüm. Necə kim bu duşı gördüm şundan bərü əqlim, usım dirə bilmən, xanım qardaş mənim bu duşımı yorğıl manna dedi.

Qaragünə aydır:

Qara bulıt dedigin sənin dövlətindir. Qarile yağmur dedigin ləşkərdir. Saç qayğudur. Qan qarədir. Qalanın yorə bilməz, allah yorsun, dedi.

Böylə digəc Qazan aydır. Mənim avımı bozma ləşkərimi tə­qitmə bən bu gün gög ata qaqərəm üç günlük yolı bir gündə alı­ram öylə olmadın yurdın üstinə varərəm əgər sağdır, asandır ax­şam olmadın genə bən sana gəlürəm. Ordım sağ asan degil isə ba­şınuza çarə edin. Mən dəxi getdim, dedi. Qonır atın mahmuzladi.

Qazan bəg mahmuzlədi yola getdi gəli-gəli yurdunın üzərinə gəldi gördikim uçarda quzğun tazı tüşmüş yüranda qalmış.

Qazan beg burada yurdlan xəbərləşmiş görəlim xanın nə xəbərləşmiş, Qazan aydır:

Qum qumlayım, quma yurdım

Qulanla sığın, keyikə qonşu yurdım

Səni yağı nireden darılmış gözəl yurdım

Ağ ban evim gələndə yurdı qalmış

Qaracıq anam oturında yeri qalmış

Oğlım Uruz ox atanda puta qalmış

Oğuz bəgləri at çapanda meydan qalmış

Qara mudbaq dikiləndə ocaq qalmış

Bu halları gördigində Qazanın qaradiymə gözləri qan-yaş toldı. Qan tumrıları qaynadi, qara bağri sarsildı qarakür atını öncələdi, kafər keçigi yola düşdi, getdi.

Qazanın önünə bir su gəldi, Qazan aydır: Su haq didarın görmişdir. Bən bu suyla xəbərləşim, dedi. Görəlim, xanım, nicə xəbərləşdi, Qazan aydır:

Çığnam-çığnam qayalardan çıqan su

Ağac gəmiləri oynadan su

Həsənlə Hüseynin həsrəti su

Bağ və bostanın ziynəti su

Ayişə ilə Fatimənin nigahı su

Şahbaz atlar içdigi su

Qızıl dəvələr gəlib keçdigi su

Ağ qoyunlar gəlüb çevrəsində yatdığı su

Ordımın xəbərin bilürmisən degil mana

Qara başım qurban olsun suyım sana – dedi.

Su qaçan xəbər versə gərək.

Sudan keçdi. Bu göz bir qurda tuş oldu. Qurd yüzi müba­rək­dir, qurdlan bir xəbərləşim, dedi. Görəlim xanım nə xəbərləşdi. Qazan aydır:

Qaranqu axşam olanda güni toğan

Qarilə yağmur yağanda ar kibi turan

Qaraqoc atlari keşneşdiren

Qızıl dəvə gördiginde butrəşdirən

Ağca qoyun gördigində quyrıq çırpub qamçılayan

Arqasını urub bərk ağılın ardın sökən

Qarmə yükəc semüzin alub tutan

Qanlu qiyruq üzüb çap-çap yudan

Avazı qaba köpəklərə qoca salan

Çaqmaqlu çəpə çobanlari dünlə yükreden

Ordımın xəbərin bilürmisən degil mana

Qara başım qurban olsun qurdım sana, – dedi.

Qurd qaçan xəbər versə gərək.

Qurtdan dəxi keçdi. Qaraca Çobanın qara köpəgi Qazana qarşu gəldi. Qara köpəkləm xəbərləşdi, görəlim xanım nə xəbər­ləşdi. Aydır:

Qaranqu axşam olanda vaf-vaf ürən

Acı ayran töküləndə çap-çap içən

Gələn xırsızlari qorqudan

Qorquduban şamamasilə ürkidən

Ordımın xəbərin bilürmisən degil mana

Qara başım sağlığından eyilürlən edim köpək sana. – dedi.

Köpək qaçan xəbər versən gərək.

Köpək Qazanın atının çap-çap düşər. Sək-sək səklər. Qazan bir tumar ilə köpəgi urdı. Köpək çəkildi, gəldiyi yola getdi. Qa­zan köpəgi qolayı Qaraca Çobanın üzərinə gəldi. Çobanı gördü­gündə xəbərləşdi. Görəlim xanım nə xəbərləşdi. Qazan aydır:

Qaranqu axşam olanda qayğulu çoban

Qarla yağmur yağanda çaqmaqlu çoban

Ünüm inlə, sözüm dinlə

Ağban evim şundan keçmiş, gördigini degil mana

Qara başım qurban olsun, çoban, sana. – dedi.

Çoban aydır: ölmüşmiydin, itmişmiydin Qazan, qanda gəzir­din. Bizə dedin Qazan, dün yoq, öteli gün idin bundan keçdi qa­riciq anan qare dəvə boynında asılu keçdi, qırq ingə bellü qızilə halalın boyu uzun Burla Xatun ağlıyuban şundan keçdi, qırq yigitlən oğlın Uruz başı açuq, yalın ayaq kafirlərin yanınca tutsaq getdi. Tavla-tavla Şahbaz atlarin kafər binmiş, qatar-qatar qızıl dəvələrin kafər binmiş, altun-altun bol xəzinəni kafir almış.

Çoban böylə digəc Qazan ah etdi. Əqli başından getdi. Dün­ya-aləm gözünə qaranqu oldı, aydır: Ağzın qurusun çoban dilin çürsün çoban. Qadir sənin alnına qada yazsun çoban, dedi.

Qazan böylə degac çoban aydır:

Nə qarqarsan bana ağam Qazan

Yoxsa köksündə yoqmıdır iman.

Altı yüz kafər dəxi mənim üzərimə gəldi. İki qardaşım şəhid oldu. Üç yüz kafər öldürdüm. Qəza etdim, Semüz qoyun, arıq toq­lı sənin qapundan kafərlərə vermədim üç yerdə yaralandım, qara başım yüklədi, yalkuz qaldım. Suçum bumıdır, dedi. Çoban aydır:

Qonur atın vergil mana

Altmış tutam göndərini vergil mana

Aq alaca qalqanını vergil mana

Qara polat üz qılıncın vergil mana

Sadağında səksən oqın vergil mana

Ağ tozlıca qəti yayın vergil mana

Kafərə mən varayın, yenidən toğayın, öldüreyin yükümlə, alnım qanın bən sileyim, ölürsəm sənin uğruna bən öləyim, allah təala qorsə evini bən qurtarayım, dedi. Çoban böylə degəc Qaza­na təhər gəldi. İləri yürüyürdü.

Çoban deki Qazanın ardından yetdi

Qazan döndü, oğul, çoban, qendə gidərsin, dedi.

Çoban aydır: Ağam Qazan sən evin almağa gedirsən mən da­xı qarındaşımın qanın almağa gedərəm dedi.

Böylə degəc Qazan aydır: Oğul, Çoban qarnım acdır, hiç kəs­nən varmıdır yeməgə, dedi.

Çoban aydır: bəli, ağam Qazan, gecədən bir quzu bişürüb­dürdim gəl bu ağac dibində enəlim yəyalım, dedi.

Endilər, çoban təğarcığı çıqardı, yedilər.

Qazan fikir eylədi, aydır: əgər çoban bilə olmasa Qazan kafəri alməzdi, deyərlər, dedi. Qazana qeyrət gəldi. Çobanı bir ağaca sare-sare möhkəm bağladi. Əyalandı, yürüyü verdi.

Çoban aydıra: mərə çoban, qarnın acıqlamışkən gözünə qübar etməmiş ikən bu ağacı qoparı gər. Yoxsa səni qurtlar-quşlar yer dedi. Qaraca çoban zərb eylədi. Qaba ağacı yeriylə-yurduyla qopardı. Arqasına aldı. Qazanın ardına düşdü.

Qazan baqdı gördi çoban ağacı arqasına almış gəlür. Qazan aydır: Mərə, çoban bu ağac nə ağacdır.

Çoban aydır: Ağam Qazan bu ağac ol ağacdır kim sən kafəri basarsan, qarnın acığər. Mən sana bu ağacla yemək pişürərin, dedi.

Qazana bu söz xoş gəldi. Atından endi. Çobanın əllərini çözdi. Alnından bir öpdi, aydır: Allah mənim evimi qurtaralcaq olarsa səni əmir-axur eyləyəyin, dedi. İkisi böylə yola girdi.

Bu yana Şöklü Məlik kafərlərlə şin-şadman yeyüb-içib out­rar­dı, aydır: Bəglər bilürmisiz Qazana necə heyf eyləmək gərək. Boyı uzun Burla Xatunı götürüb sığraqa sürdürmək gərək, dedi.

Boyı uzun Burla bunu eşitdi. Yüregilə canına odlar düşdi. Qırq incə bellü qızun içinə girdi üket verdi, aydır: Qanqunıza yapışurlarsa Qazan Xatunu qanqınızdır deyü qırq yerdən avaz verəsiz, dedi.

Şöklü Məlikdən adam gəldi. Qazan bəgün xatunu qanqınuz­dır, dedi. Qırq yerdən avaz gəldi. Qanqusudır bilmedilər. Kafərə xəbər verdilər. Birnə yanışdıq, qırq yerdən avaz gəldi. Bilmədik qanqısıdır, dedilər.

Kafər aydır: Mərə, varın Qazanın oqlı Uruzı tartun çengele asun qiymə-qiymə ağ ətindən çəkün qarə qavurma pişürdib qırq beg qızına iletün. Hər kim yedi ol degil, hər kim yemədi oldur. Alun gəlün sığraq sürsin, dedi.

Boyı uzun Burla xatun oğlının yamacına gəldi. Çağırıb oğlına söylər, görəlim xanı mnə söylər. Aydır:

Oğul, oğul, ay oğul,

Bilürmisən nələr oldı?

Söyləşdilər fısıl-fısıl

Kafərin felin tuydum

Dənalügi altun ban evimin qəbzəsi oğul

Qaza bənzər qızımın gəlinimin çiçəgi oğul.

Oğul, oğul, ay oğul

Toquz ay tar qarnımda götürdigim oğul

On ay deyəndə dünyaya gətürdigim oğul

Tolləməsi beşikdə bələdügim oğul.

Kafərlər tərs tanışmışlar Qazan oğlı Uruzu həbsdən çıqardın bunmazdan aq orğanla asun, iki talusından çengele sancub qiymə-qiymə ağ ətindən çəkün qarə qovurma edüb qırq beg qızına iletün, hər kim yedi ol degil, hər kim yemədi ol Qazan xatünıdır. Çəkün döşegimizə gətürəlim, sığraq sürdürelim demişlər. Sənin ətündən oğul yeyayınmı, yaxsa sası dinlü kafərin döşəginə girəyinmi, ağan Qazanın namusunu sındırayınmı, necedin, oğul hey dedi.

Uruz aydır: Ağzın qurusun ana, dilün çürisin ana, ana haqqı tanqi haqqi denilmişdi, salqubəni yerimdən turaydım, yeqanla boğa­zından tutaydım qabı öncəm altına salaydım ağ yüzini qarə yerə də­pəydim, ağzunla burnundan qan şorladaydim. Can tatlu sapa gös­tereydim. Bu nə sözdür. Saqın, qadın ana. Mənim üzərimə gəlmi­yəsən, mənim üçün ağlamıyasan, qo bəni ana çengele ursunlar, qo ətimdən çəksünlər, qara qavurma etsünlər, qırq beg qızının önünə ilətsünlər, onlar bir yedigində sən iki yegil səni kafərlər bilməsünlər, tuymasunlar. Ta kim sası dinlü kafərin döşəginə varmıyasan, sığra­ğın sürmiyəsən, atam Qazan namusını sımayasan, saqın, dedi.

Oğlan böylə degəc buldır-buldır gözünün yaşı revan oldı. Boyı uzun belli Burla Xatun boynıla qulağın aldı düşdi. Küz alması kibi al yanağın tutdı, yırtdı. Qarğu kibi qare saçını yoldı. Oğul, oğul deyüban zarlıq qıldı, ağladı.

Uruz aydır:

Qarın ana,

Qarşım alub ne bögürərsən

Nə bozlarsan, nə ağlarsan

Bağrımlə yürəgim nə tağlarsan

Keçmiş mənim günimi nə nə andırarsan

Heya ana!

Ərəbi atlar olan yerdə

Bir qulunı olmazmi opur

Qızıl dəvələr olan yerdə

Bir köşegi olmazmı olur

Ağca qoyunlar olan yerdə

Bir quzıcığı olmazmı olur

Sən sağ ol qadın ana

Babam sağ olsun

Bir mənim kibi oğul bulmazmı olur, – dedi.

Qazan aydır: Qaraciq Çoban anamı kafərdən diləyəlim. At ayağı altında qalmasun, dedi.

At ayağı külek, ozan dili çevik olur. Qazan kafərə çağırub söyləmiş, görəlim xanım, nə söyləmiş, aydır: - Mare Şöklü Məlik deklügi altun ban evlərimi gətürübdürirsən sana kölgə olsun. Ağır xəzinət, bol aqçam götürübdirirsən sana xərcliq olsun. Qırq incə bellü qızla Burla Xatunı götürübdirirsən sana yesir olsun. Qırq yigidlen oğlım Uruzu götürübdirirsən qulın olsun. Tavla-tavla Şah­baz atlarim götürübdirirsən sana binət olsun. Qatar-qatar də­və­­lərim göturubdirirsən sana yuklat olsun. Qarıcıq anam göturub­dirirsən mərə kafir anamı vergil mana. Savaşmadin, uruşmadin qayıdayım. Görü dönim, gedeyim, bəllü bilgil, dedi.

Kafər aydır: Mare, Qazan, dənlügi altun ban evini gətürmi­şin bizimdir. Qırq incə bellü qızla boyı uzun Burla Xatunu gətürmişiz bizimdir. Tavla-tavla şahbaz atlarin qatar-qatar dəvə­lərin gətürmişiz bizimdir. Qaricıq ananı gətürmişiz bizimdir. Sana verməziz. Yayxat keşiş oğlına verəriz. Yayxat keşiş oqlından oqlı toğar biz anı bana ğırım qorız, dedilər. Böylə degəc Qaraciq Çobanın acığı tutdu. Totaqları təbsərdi. Çoban aydır:

Mərə dini yoq əqilsin kafər

İssi yoq derneksiz kafər

Qarşı yatan qarlı qara tağlar

Quruyubdur otı bitməz

Qanlu-qanlu ermaqlar

Quruyubdur diyə ayrı gəlməz

Şahbaz-şahbaz atlar

Qariyübdir qulun verməz

Qızıl-qızıl dəvələr

Qariyübdir köşək verməz

Mare kafər Qazanın anası

Qariyübdir oğul verməz.

Dölün olmaqdan safan versə, Şökli Məlik, qara gözlü qızın varsa, gətir Qazana ver, mərə kafər sənin qızından oğlı toğsun, siz anı Qazan bege qırım qoyasız, dedi.

Böylə degec anasının qərarı qalmadı. Yürüyü verdi. Qırq incə bellü qızın içinə girdi.

Kafərlər Uruzı alıb qənarə dibinə gətürdilər. Uruz aydır: Mare kafər aman, tanrinin, birliginə yoqdır güman. Qoy məni bu ağacla söyləşəlim, dedi. Çağurub ağacə söyləmiş, görəlim xanım, nə söyləmiş:

Ağac-ağac dersem sana, ərlənmə ağac

Məkkə ilə Mədinənin qapusu ağac

Museyi-kelimin əsası ağac

Böyük-böyük suların köprisi ağac

Qara-qara dənizlərin gəmisi ağac

Şah Mərdan Əlinin Düldülünün əyəri ağac

Zülfüqarın qınının qəbzəsi ağac

Şah Həsənlə Hüseynin yetəgi ağac

Əgər ərdir, əgər Ömər tür qorxusu ağac

Başın elə baqır ölsəm başsız ağac

Dibin ələ baqır ölsəm dibsüz ağac

Məni sana asarlar, götürmə ağac

Götürcək olarsan yigitligün səni tutsun ağac

Bizim eldə gərək idin ağac

Qara hindu qullarıma buyuraydım

Səni para-para toğrıyalardi ağac

Ondan etdi:

Tavla-tavla yığlananda atum yazıq

Qartaş saqlıyanda yoldaşıma yazıq

Yumruğunda talbinəndə şahin quşuna yazıq

Begliqə toymadın canıma yazıq

Yigitliginə usanmadın özümə yazıq, – dedi.

Yumru-yumru ağladı. Yanıq cigərcigini tağladı. Bu mahalda Sultanım Salur Qazanlam Qaraciq Çoban çapar yetdi.

Çobanın üçyaşar təpə dərisindən sabanın eyasıdır. Üç keçi tobundan Sabanının qollaridi. Bir keçi tabundan çatla yovcıdı. Hər atanda on iki batman taş atardı. Atdığı taş yerə düşməzdi. Yerə dəxi düşsə toz kibi savrulardı. Üç yoladıq taşı düşdigi yerin otı bitməzdi. Semiz qoyun, arıq toğlı bayırda qalsa qurt gəlib yeməzdi. Sabanın qorqusundan. Eylə olsa Sultanım Qaraciq Çoban Saban canlatdı. Dünya-aləm kafərin gözinə qaranqu oldı. Bu mahalda Qalın Oğuz begleri yetdi, xanım, görəlim, kimlər yetdi: Qara dəvə ağzında qadir verən Qara buğa dərisindən peşəgin yapuğı olan, acığı tutanda qara taşı kül eyləyən, bıgın ensesinde yeddi yerdə dügen ərənlər avreni Qazan begin qartaşı Qaragünə çenar yetdi. Çal qılıcın qardaş Qazan yetdim, dedi.

Bunun ardınca görəlim xanım, kimlər yetdi:

Demür Qapu Dervendindeki demir qapuyı dönüb alan altmış tutam ale göndərigin ucında ar yügriden Qıyan Salcuq oglı Dəlü Dondar çapar yetdi. Çal qılıcın ağam Qazan yetdim, dedi.

Bunun ardınca görəlim xanım, kimlər yetdi:

Həmidlən Mərdin qalasın dəlüb yıqan dəmür yaylı Qıpçaq Məlikə qan qusduran gəlübən Qazanın qızın ərliklə alan Oğuz ağ saqqallu qocalari görəndə ol yigidi təhsinləyən al məxmuri şal­varlı, atı bəhri qotazlı Qaragünə oğlı Qarabudaq çaap yetdi. Çal qılıcın, ağam Qazan yetdim, dedi.

Bunun ardınca görəlim kimlər yetdi:

Düstursızca Bayandır xanın yağisin basan altmış bin kafərə qan qusduran ağ-boz atının yelisi üzərində qar turdıran Qaflət Qo­ca oğlı Şir Şəmsəddin çapar yetdi. Çal qılıcın ağam Qazan yetdim, dedi.

Bunun ardınca görəlim, xanım, kimlər yetdi:

Parasarın Bayburd hasarından parlayıp uçan ap-alacə gərdə­ginə qarşu gələn yeddi qızın Umudı Qalın Oğuz ayğırcısı, Qazan bəgin inağı, boz ayqırlı Beyrək çapar yetdi. Çal qılıncın, ağam Qazan yetdim, dedi.

Bunun ardınca görəlim, xanım, kimlər yetdi:

Çaya çalmalu, çalqara quş ərdəmlü, qurqurma qoşqulu qula­ğı altun köpli qalın oğuz bəglərini bir-bir atından yıqıcı Qazlıq Qoca oglı Yek Yekinek çapar yetdi. Çal qılıcın ağam Qazan, yekt­dim, dedi.

Bunun ardınca görelim, xanım kimlər yetdi:

Altmış örkec dərisindən kürk eyləcə topuqlarını örtməyən altı ökəc dərisindən külah etsə qulaqlarini örtməyən qolı, budu xərancə, uzun baldırlı, incə, Qazan begün tayısı, at ağızlu Uruz Qoca çapar yetdi. Çap qılığın bəgüm Qazan yetdim, dedi.

Bunun ardınca görelim kimlər yetdi:

Barıban peyğəmbərin yüzini görən, gəlübən Oğuzda səba­hasi olan acığı tutanda bıqlarından qan çıqan, bığı qanlu Bekdüz Əman çapar yetdi. Çal qılıncın, ağam Qazan, yetdim, dedi.

Bunun ardınca görelim kimlər yetdi:

Kafərləri it ardına burağıb xorliyan eldən çıqub. Ayğır gözlü suyundan at yüzdürən alli yeddi qalanin kimidin alan Ağ Məlik Çeşmə qızına nigah edən Sonı Saldal Məlike qan qusdıan,qırq cübbə bürünüb otız yeddi qala beginin Məhbub qızlarini çalub bir-bir boyının qucan, yüzində, todağında öpən əlin qoca oğlı Alb Ərən çapar yetdi. Çal qılıncın ağam Qazan yetdim, dedi.

Saymaqla Oğuz bəgləri tükənsə olmaz. Həp yetdilər, arı sudan abdest aldılar. Ağ alınlarini yerə qoydular. İki rükət namaz qıldılar. Adı görkli Məhəmmədə salavat gətirdilər. Bitek təklif kafərə at saldılar. Qılınc çaldılar. Gumur-gumur naqaralar degildi, burəməsi altun tuc borular çalındı.

Ol gün cigərində alan ər yigitlər bölürdi. Ol gün bir qiyamət savaş oldı. Meydan tolu baş oldı. Başlar kəsildi, top kibi. Şahbaz-şahbaz atlar yükredi, nalı düşdi. Ala-ala göndərilər süslədi, qara polat üz qılınclar çalındı, yelmağı düşdü. Uc yeləkli qayın oqlar atıldı, dəmrəni düşdü. Qiyamətin bir günü ol gün oldı. Beg nö­kərdən, nökər bəgdən ayrıldı.

Taş Oğuz bəglərilə Dəli Tondar sağdan depdi. Cilasun yigit­lərlə Qaragünə oğlı Dəli Budaq soldan dəldi. İç Oğuz bəglərilə Qazan düna dəldi. Şökli Məliki bir gətirdiyəni atdan saldı. Qafil­licə qara başın alub kesdi. Qaxışdı alaca qanın yer yüzinə dökdi. Sağ tərəfdə Qara Tükən Məlikə qıyan Səlcuq oğlı Dəli Tondar qarşu gəldi. Sağ yanını qılıcladı yerə saldı. Sol tərəfdə Buğacıq Məlikə Qaragünə oğlı Dəli Budaq qarşu gəldi. Altı yerli kürz ilə dəpəsinə qatı tuqa urdı. Dünya-aləm gözinə qaranqu oldı, at boynın qucaqladi, yerə düşdi.

Qazan begin qartaşı kafərin tuğilə sancağın qılıcladi, yerə saldı. Dərələrdə, dəpələrdə kafərə qırğun girdi. Təşnə quzğun uşdı, on iki bin kafər qılından keçdi, beş yüz oğuz yigitləri şəhid oldı.

Qacanını Qazan bəg qomadı, aman diyəni öldürmədi. Qalın Oğuz bəgləri toyum oldı.

Qazan bəg ordısını, oğlanını, uşağını, xəzinəsini aldı, geri döndi. Altuntəktində yenə evini dikdi. Qaraciq Çobanı əmirakur eylədi. Yeddi gün, yeddi gecə yemə-içmə oldı. Qarabaşqul qırq qırtaq oglı Uruzun başına azad eylədi. Cilasun qoc yigitlərə qa­labə ölkə verdi, şalvar, cübbə, çuqa verdi.

Dədə Qorqud gəlübən boy boyladı, söy söylədi, bu oğuz­na­meyi düzdü, qoşdı, böylə dedi: qani dedigüm beg ərənlər, dünya mənim diyənlər, əcəl aldı, yer gizlədi, fani dünya yenə qaldı. Gəlimlü, gedimlü dünya axır, son ucı ölümlü dünya.

Yum verəyim xanım: qarnı tağların yığılmasun. Kölgəlicə qaba ağacın kəsilməsün, qamən açan görklü suyın qurımasun. Qadir tanrı səni namərdə möhtac etməsün. Çaparkən ağ-boz atın büdrəməsin. Çalışında qara polat üz qılıncın gödəlməsün, dartışarkən ala gön­dərin avanmasun. Ağ saqqallü baban yeri uçmaq olsun. Ağ birçəklü anan yeri behişt olsun. Axır, sonı ari imandan ayırmasun. Amin diyənlər didar görsün. Ağ alnunda beş kəlmə dua qıldıq qəbul olsun, Allah verən ömrün uzalmasun. Yığışdırsun dürüşdürsün, günahlarını adı görklü Məhəmməd Mustafa yüzi suyına bağışlasun.