AZƏrb ay can miLLİ elmlər akademiy asi folklor institutu

Mifoloji  rəvayətlər və türk xalq  demonologiyasmın 
spektrlərini  əks  etdirən  obrazların  simvolikası
Fövqəltəbii  varlıqlar  haqda  «mövhumat  ruhlu»  hekayotbr  xalq 
inaııışları vo xalq demonologiyasının öyrənilməsində başhca qaynaqlardandır. 
İnsamn  demonik  ruhla  qarşılaşmasından  danışan  ibtidai  mifoloji  rəvayət 
məlninin  dünya  söz  sənəti  yaradıcılığmda  epik nağıl janrının  təşəkkiilünün 
başlanğıc  nöqtosi  olduğuna  görkəmli  alim  Y.Meletinski  də  vaxtib  aşkaı 
eyham  vurmuşdu  [284,  s.72-77].  Demonoloji  təsəvvürbrin  məhsulu  olan 
bu  mətnbr,  əsasmda  dayanan  və  sakral-ritual  mahiyyətli  olanla  bağlılığı 
h ə b   qopmayan  əski  inamşları  xalqm  şüurunda  hələ  ki  yaşadır.  Lakin 
mifoloji  rəvayətlərdən  bəhs  etməzdəıı  əvvəl  mifoloji  mətn  anlayışına  da 
qısaca  toxunmaq  istərdik.  Mifoloji  mətn  эп  əski  təsəvvürbrin,  mifoloji 
dünya  monzorəsinin  yığcam,  qısa  va  aydm,  sözlü  ifadəsidir.  İnfoımasiya 
daşıyan mifoloji məna yüklü bu mətnlərin  öz daxili qanunauyğunluğu var.

Süjetbri  içəridən  bir-birinə  bağlı  həmin  mətnlər,  bir  qism  tədqiqatçılarm 
fikrincə,  ayrıca folklor jann  kimi  də öyrənilə bilər.  Strukturuna  görə  daha 
çox  sadə olaıı bu  mətnlərdə  bilgilərin  qırıq-qırıq və alayarımçıq,  bəzən də 
ziddiyyətli  olmasmın  başlıca  səbəblərindən  biri  ötürübn  həmin  bilgilərin 
ilkin  mənasının  unudulması  yaxud  itirilməsidir.  Onlann  bir  çoxu 
qəliblənmiş  bəlli  şəkilləri  olmadığma  görə  hər  zaman  ənənəvi  mətn  kimi 
qavramlmır.  Lakin özündə qoruyub saxladığı mifoloji bilgi baxımmdan bu 
mətnlər  əski  xalq  mədəniyyətinin  araşdırılması  üçün  olduqca  qiymətli 
qaynaqdır.  XIX 
əsrdə  Altaya  yerli 
əhalidən  nağıl  və  əfsanə mətnləri
toplamağa  gedən 
rus  şərqşünaslanmn  anladıqları  mənada  burada nağıl  və
ya  əfsaııə  yox,  mərasim  mətnləri,  ovsun,  doğumdan  əvval  oxunan  dualar, 
inisiasiya  ilə  bağh  mətıılər,  ayinlər  vardı  ki,  sakral,  magik  məzmununu 
itirıııəməsi  üçün 
müəyyən  şəraitdə, 
yəni  ocaq  başmda,  meşədə  tonqal
qııağında, 
dan 
yeri  ağaranda  və  s.  oxunmalıydı.  Çünki mifoloji
informasiya  daşıyan  mətnin  söylənməsi,  bu  və  ya  digər  şəkildə  ifası  əski 
ənənədə  öyiid,  yaxud  nəyə  isə  işarə  və  s.  kimi  bəlli  məqsəd  daşıyırdı.  О 
vaxt  yazıya  alınmış  bir  çox  folklor  mətnlərinin  girişində  və  sonundakı 
həmiıı  ınagik  məzmunlu  mıfoloji  mətn  parçalarmm  olmamasmın  bir 
səbəbi  isə  söybyicinin  о  əfsanə  və  nağılları  bəzən  söyləməyə  məcbur 
edilməyindən  gəlir  [216,  s.19-20].  Yerinə  və  zamanına  uyğun 
söylənməyəndə  sakrallığını,  magik  məzmununu  itirəcəyinə  bir  ənənə 
daşıyıcısı  qəlbən  inandığı  və  bundan  da qorxduğu  üçün  söyləyici  mifoloji 
mətııbrdəki  honıin parçaları ifa etməkdən çox vaxt çəkinmişdir.
Əlbəttə  ki,  aynca  hər  hansı  mifoloji  mətndə  dünya  modelinin 
ifadəsiııi  göımək  mümkün  deyildir.  Dünya  modeli  və  onunla  bağlı 
mifoloji  informasiyalar  dağımq  olub  ayn-ayn  mifoloji  mətnlərə 
səpəbnınişdir.  Dünya  modelinin  əsasında  dayanan  həmin  infonnasiyalar 
arasmda  sistemlilik təşkil  edən  bağlılığı  isə  arxaik  dtişüncənin  yaşadıcısı 
və  daşıyıcısı  olan  mif  mətnbrinin  bərpası  əsasmda  üzə  çıxarmaq 
mümkündür.  Bu  baxımdan  mifoloji  rəvayətbr  böyiik  əhəmiyyətə 
malikdir.  Bununla  əlaqədar  ilk  öncə  qeyd  etmək  gərəkdir  ki,  mifoloji 
təsavvtirbr  həm  miflərin,  həm  da  ən  qədim  nağdlarm  məzmun  əsasmı 
təşkil  etmişdir  [379,  s.17].  S.Kaskabasova  görə  isə,  mifoloji  rəvayətlər 
əski  mifın  müxtəlif  dəyişiklikbrə  məruz  qalması,  dini  funksiyası  xaric, 
özünün  yerdə  qalan  bütün  əvvəlkı  funksiyalarmı  itirməsi  və  mövhumata 
çevrilməsi yoluyla əm əb gələn xalq yaradıcılığı janrıdır [237, s.l 10].
Süjet  xəttinin  nüvəsini  demonik  ruhlarla  -   fövqəltəbii  varlıqlarla 
qarşılaşma  təşkil  edən  mifoloji  rəvayətlər  müəyyən  mənada  inisiasiya
mərasimbri  və  adətbrinin  qahqlarmı  əks  etdirir.  Qaynağı  etibarib 
mifoloji  (demonoloji)  təsəvvürbr  sisteminə  bağlanan  və  öztiııəmoxsus 
janr göstəricibri  olan mifoloji  rəvayətbrin siijet xətti adətən  çox qısa olur, 
bəzən  epizodik  hadisə  təsiri  bağışlayır.  Struktur münasibətbr  baxımından 
mifologembrb  də  yaxmlığı  ib   seçilən  mil'oloji  rəvayətlərin  [304,  s.48] 
süjet  əsası  məhdud  sayda  motivbrdən  ibaıotdir.  Yalmz  mifoloji 
dünyagörüşünün  prinsipləri  əsasmda  təsnif  edilə  bibn  mifoloji 
rəvayətlərin  süjetbrinin  genezis  baxımından  arxaik  cizgili  olduğu  aydm 
görünür.
Şifahi  mətn  kimi  folklorşünasm  səlalıiyyətində  olan,  mayasmdakt 
xalq  demonoloji  təsəvvürbrinə  görə  isə  etnoqrafm  tədqiqat  predmeti 
sayılan [232] mifoloji rəvayətlərin  lazımmca tədqiqata cəlb edilməməsinin 
bir  səbəbi  də,  heç  şübhəsiz,  həmin  mətnbrdə  yaşayan  inam  və  etiqadlara 
uzun  müddət  «keçmişin  qalıqlan,  mövhumat  və  geridə  qalmışlıq»70  kimi 
baxılması  olmuşdur.  Nəticədə  canlı  эпэпэ  faktı  olan  bu  folklor 
nümunəbrinə  ciddi  elmi  dəyər  daşımayan  məln  gözüyb  baxılınış,  bu 
üzdən  də  az  qala  bütünlükb  tədqiqatdan  qıraqda  qalmış,  az-çox  toplanan 
materiallara  da  mədəııiyyətin  daşıyıcılarmın  münasibəti  bir  kəııara 
qoyularaq  ayrt-ayrı  «nəzəriyyəbr»in  ölçübrib  yanaşılmışdır.  Iləmiıı 
mətnbrdə  əksini  tapmış  informasiya  və  hadisə  isə  bir  çox  hallarda  lıətta 
hallüsinasiya  (qarabasma)  kimi  dayərləndiribrək  bəzən  rulıi  xəstolikbr 
sırasına  beb  aid  edilmişdir.  Bunun  da  ziyanmı  ən  çox  çəkən  elmbrdəıı 
biri  folklorşünaslıqdır. 
Halbuki  həm  də  mistik  yaşantüar  kimi 
dəyərbndirilmssi  mümkiin  olan  və  bəlli  mədəniyyət  daşıyıcılan 
tərəfmdən  zaman-zaman  da  coşqulu,  hoyocanlı  hal  və ya  qorxu  halı  kimi 
b eb   açıqlana  bilən  о  ruhi  hallarm  əks  olunduğu  mifoloji  rovayotlər 
təbiətb  yaşayan  xalqlarm  mədəniyyətinin  ayrılmaz  paıçasıdır.  Tobii 
halıyla  yaşayan  bütün  ənənəvi  cəmiyyətlər  bir  yerdə  də  şüurun  dəyişik
70  Bu  münasibətlə  Reııe  Gcnonun  fikrini  xatırlatmaq  yerirıə  düşardi:  «Sənin  anlağmdan, 
dorrakə  vn  anlayışından  yüksəkdə  dayanan  пэ  varsa  saym azyana  hamısına  «xiirafat, 
mövhumat»  deyn  dam ğa  yapışdırm ağın  hər  şeydən  asandır.  Bu  baxımdan  rəm zlsr  diliııin 
qiymətini  gözəl  bilən  əski  çağ  insanlarından  biz  çox  uzaqlardayıq.  Həqiqi  «xtirafat»,  əs! 
«mövhum at»  odur  ki,  öınrünü  başa  vurub,  yəni  yox  olub,  kökü  kəsilibdir...  Ancaq 
«xürafat,  mövhumat»  dcyilənin  varlığı  amili  heç  də  göründilyü  qədər  az  əhəmiyyətli  dey­
ildir.  Çünki  harda  пэ  zaman  istərsə  dolaşan  ruh  istənilən  an  simvol  və  mərasim lərə  təza 
can,  yeni  həyat  verərək  itirdikləri  bütün  məna  ilə  onlara  ilkin  yaradılışlarındakı  gıicü- 
qüvvəti  qaytara da bilir» [198,  s.43].  Bu fikirlər g ö rb rn li  alim  P.Boqatıryovun  söybdikləri 
i b   son dərəcə yaxından səsləşir.

hah  ib   uzaqdan-yaxmdan baqlılığı  olan  bu  xalq  inamşlarmı  canlı  şəkildə 
ayaqda tutan hər bir etnik-mədəni sistem faktma mədəniyyət hadisəsi  kimi 
yiiksək diqqət yetirmişbr [20.2,  s.4], Ona görə ki, öz təbii  halı i b  yaşayan, 
güciinü-qüwətini  daha çox təbiətdən  alan  xalqlar etnik-mədəni ənənədəki 
dəyərbr sistemində hər hansı faktm yerini daha gözəl bilirdibr.
Bir  etnik-mədəni  sistem  kimi  türk  mədəniyyətində  də  folklor  hər 
zaman aparıcı  qollardan  olmuşdur.  Odur ki,  türk folklorunu öyrənmək hər 
an canlı эпэпэ ilə qarşı-qarşıya olmaq deməkdir.  Mədəniyyətin canhlığını, 
diriliyini  qoruyan  həmin  folklor  lıadisəbrindən  biri  isə  mifoloji 
rəvayətlərdir.  Yazıya  almmağmm  b eb   yaşarılığma  heç  hansı  təsiri 
olmayan  bu  folklor  öməkbrini  bir  çox  araşdırıcılar  hətta  nağıldan  daha 
aıxaık  sayırlar.  Çünki  mifoloji  rəvayətbrdə  baş  verənlər  nə  zamansa 
gerçəkdən  olmuş  «presedent kimı  qavranıhr».  Buna görə də etnik-mədəni 
sistem  kimi  hər  bir  canlı  ənənədə  onun  yeri  ayrıdır.  E b   isə  «hər  hansı 
birində  an  arxaik  motivlərin  və  ilkin  mifoloji  bağlılıqlarm  özünü 
göstərdiyi»  mifoloji  rəvayətbr  adi  altmda  bir  termin  kimi  nəyi  başa 
diişmək  olar?  Azərbaycan  türkbrinin  şifahi  odəbiyyatında  bir  xalq 
terminologiyası  kimi 
«mifoloji 
rəvayət» 
anlayışı 
yoxdur. 
Yəni 
mədaniyyətin daşıyıcılarınm dilində  belə bir ad qeydə ahnmamışdır.  Buna 
göre  də  elmi  baxımdan  həmin  terminin  sərhədləri  dəqiq  müəyyən- 
ləşdirilməlidir.  Çünki  söhbət  bütöv  bir  folklor janrmdan  gedir.  Janr  isə 
«gerçəklik  haqqmda  bilgi»,  həqiqətəıı  baş  vermiş  olanlar  haqqmda 
mformasiya tipli olduğundan buna xüsusi ehtiyac var.
Uyğur  folklorşünaslığmda  haqqmda  damşılan  folklor  öməkləri— 
mifoloji  rəvayətlər  «bolmişlar»  (olmuşlar)  adı  altında  öyrənilməkdədir. 
Digər türk xalqlan  alimləri  də həmin  anlayışı  ifadə etmək  üçün  «bolmış», 
«xikaya» terminlərini  işlədirbr [237, s.53].  Şor türklərinin  dilində isə xalq 
terminologiyasından  gəbn  çox  maraqlı  bir  ifadə,  mədəniyyət  faktmm 
etnik-mədəni  dəyərbr  düzümündəki  yerini  doğru-düzgiin  göstərən  bir 
deyim  var;  yəni  mifoloji  rəvayətlər  dediyimiz  tipdən  olaıı  həmin  xalq 
ədəbiyyatı nümunəbrinə bu  dildə  «şın polqan» adı  verilir.  [214, s.IX].  Bu 
isə  Azərbaycan  türkcəsində  «çin  (gerçək)  olanlar»  mənasma  uyğun  gəlir 
ki,  həmin  məna  da  mifoloji  rəvayət  mətninin  canlı  эпэпэ  daxilindəki 
kontekstinə, funksional-morfoloji xüsusiyyətbrinə bütünlükb uyğun gəlir. 
Həqiqətdə mifoloji rəvayətbrin məzmunu həm söyləyici, həm də dinbyici 
tərəfindən  gerçək  qavranılanların,  doğrudan  da  baş  verdiyi  samlanların 
üzərində qurulur  [304,  s.47j.  Bu mənada mifoloji  rəvayətbrin  söybyicisi 
anlatdıqlarınm  «yaşanmış  bir həqiqət»  olduğuna  da  öz varlığma  inandığı
qədər əmindir.  Çox da uzaq olmayan bir keçmişdə,  olsa-olsa bir neçə nəsil 
bundan əvvəlki çağlarda baş verənbrin anladıldığı həmin folklor örnəkbri 
sonrakı  demonoloji  ənənəni  əks  etdirməkb  yanaşı,  mifoloji  fantaziya  və 
düşüncənin öyrənilməsi baxımmdan da qiymətlidir.
Rus  folklorşünaslığında  janr  kimi  mifoloji  rəvayatbrin  bir  çox 
problemləri E.Pomeranseva  [325, s. 158-168; 326;  327], V.Zinovyev  [228; 
296],  Y.Novik  [319,  s.36-48]  və  digər  alimlərin  dəyərli  araşdırmalan 
sayəsində öz həllini tapmışdır. Türk topluluqlarmdan, məsəbn, qazaxlarda 
hamin 
problemlərb 
ciddi 
məşğul 
olan 
araşdırıcjlar 
sırasında
S.Kaskabasovun  [236;  237]  adım  çəkmək  olar.  Aııadolu  folklorıında  bıı 
mətn  tipbri  ib   bağlı  dəyərli  araşdırma  müəllifı  Ö.Çobanoğlunun  «Tiirk 
xalq  kültüründə  memoratlar  və  xalq  inancları»  əsəri  problem in 
araşdırılması  yönündə 
uğurlu  addımlardan 
sayılmalıdır. 
Kitabda 
memoratlarm,  xüsusib  mifoloji  rəvayətlərin  özəllikbri,  strukturu  və 
funksiyaları  geniş  tədqiq  olunur  [118,  2003].  Azərbaycan  folklor- 
şünaslığında  isə  mifoloji  rəvayotbrb  bağlı  araşdırmalann  səviyyəsiııdəıı 
danışmaq hələ ki tezdir [67, s. 155-166].
Terminolojı  aparatın  эп  dolaşıq  olduğu  sahəbrdən  biri  folk- 
lorşünaslıqdır  vo  Azərbaycan  folklorunun  da  təbiəti,  onun  öziiııəməxsus 
problembri  öyrənilmək yerinə uzun illər bu xalq ədəbiyyatı  nümunəbrinə 
avropasentrist  nəzəriyyəbriıı  və  ədəbiyyatşünaslığm  ölçübriyb  yana- 
şılması  son  nəticədə  anlaşılmazlıq  vo  qarışıqlıq  yaratmışdır.  Özliiyiində 
bir  prosesi  təcəssüm  etdirən  folklorun  xüsusən  егкэи  dövr  və  ibtidai 
formalan  ib  tamşlıq göstorir ki, heç də həmişə bədiilikb səciyyəbııməyib 
həm  də  qədim  təfəkkür  şəkilbri  və  etnoqrafıyaya  bağlandığmdan  ağız 
ədəbiyyatmm  mənşəyi  probleminə  ədəbiyyatşünaslıq  ölçübriyb  yanaşma 
doğrultmur.  Bu,  terminbrə  də  aiddir.  Bütün  müstəqil  elm  sahobrində 
olduğu  kimi  folklorşünaslıqda  da yerində  işlədilməyən,  sərhədbri  doğru- 
düzgün bəlli olmayan almma termin və anlayışlar problemin hollinə ancaq 
maneçilik  törədə  bilir.  Bu  səbəbdəıı  bir  termini  və  ya  anlayışı  elmə 
gətirməzdən  əvvəl  onun  xalq  terminologiyasmda  olub-olmadığma  diqqət 
yetirmək  lazım  gəlir.  Çünki  mədəniyyətin ö/.iində  həmin anlayışlarm bəlli 
ölçüləri  və  sərhədbri  var,  buna  görə  də  heç  bir  qarışıqlıq  yaratmır. 
Araşdırıcılarm  qeyd  etdikləri  kimi,  həqiqətən  də  xalq  terminologiyası 
məııəvi  mədəniyyatin  rekonstruksiyasmda  gərəkli  qaynaqlardaıı  ola  bibr. 
Sözlərin  dorin 
semantik 
dəyişmələrinin 
anlaşılması 
baxımmdan, 
linqvistikada  haqqmda  yanlış  olaraq  qeyri-elmililiyi  barədə  təsəvvür 
formalaşdırılmış xalq etimologiyası bir qaynaqdır [316].

Xalq terminologiyasmda ohnayan bir  «mifoloji  rəvayət»  anlayışma 
gəlincə,  bu  mətnbri  ifadə  edəcək  anlayışın  dildə  yoxluğu  hər  halda  о 
deməkdir  ki,  canlı  ənənə  daşıyıcılan,  görünür,  həmin  mətn  tiplərini  digər 
folklor  öməklərindən  heç  də  sərhəd  çəkib  ayırmamışlar.  Yaşayan  ənənə 
faktı  olduğu  üçün  bəlkə  jaıınn  ölçülərini  müəyyən  etmək  də  çətinlik 
törədir.  Daim  dəyişərək  yaşama  və  yenilənmə  prosesi  keçirdiyindən 
folklor üçün  ayrıca janr anlayışı  da  şərti  xarakter daşıyır.  Yəni  burada  bir 
janrın  quruluşu,  strukturu  həmin  prosesin  özii  ib   müəyyən  olunur. 
Məsələıı,  mifoloji  rəvayətlərin  janr  xüsusiyyətləri  proses  halmda 
olduğundan heç bir donuq mexanistik baxış  çərçivəsilə  öyrənilə bilməyən 
folklor hadisəsidir.  Burada janrm  quruluşu  özlüyündə  prosesdir və  həmin 
prosesdə  də  müəyyənlik  qazamr.  Ağız  ədəbiyyatı  ilə  bağlı  son  dərəcə 
qiymətli  əsərlər  müəllifı  H.Zeynalhnın  sözləri  ilə  deyilərsə,  «Efes 
fılosofunun  ölməz fıkrinə эп canlı  şahid «el  ədəbiyyatı»  (ağız ədəbiyyatı) 
bir  nümunə  təşkil  edir.  Burada  həyatm  özündə  olduğu  kimi  hər  şey  axır, 
hər  şey  dəyişir  vs  daim  yenibşir»  [105,  s.107].  Bu  səbəbdən  də  el 
ədəbiyyatı  nümunələrindən  konkret  olaraq  haqqmda  danışılan  həmin 
folklor öməklərinin poetikası,  söyləndiyi anla bağlıdır, janr kimi də hazır, 
qəlibə  düşmüş bir şəkli  yoxdur.  Sadəcə,  folklor  örnəyinin  canlı  ənənədən 
yazıya  almmış  mətnini  öyrenmək  istəyən  araşdırıcı  üçün  həmin  sərhəd 
gerçəkdə olduğundan daha çox güman və təxmin edilir.
Xalq  dilində  «mifoloji  rəvayət»  anlayışının  olmamağı,  haqqmda 
danışılan  janrın  və  ya  folklor  örnəyinin  canlı  ənənədə  mənsub  olduğu 
kontekstə  six  bağlılığmdan  da  gələ  bilir;  əslində  özü  də  bir  proses  olan 
strukturların  intəhasız  variasiyalar  labirintində  ilkin  imkanlar  təkamülün 
bəlli  qanunlan  üzrə  öz-özünü  təşkil  edən  sistemdə  iizə  çıxır və  hörümçək 
toru  kimi  bir  münasibətlər  şəbəkəsi  yaradır.  Burada  adına  «keçmişin 
qalıqlan»  deyilə  biləcək  heç  пэ  yoxdur -  bunlar  dipdiri  inamlar,  yaşayan 
etiqadlardır  [182,  s. 181-189].  Həmin  inam  və  etiqadlardır  ki,  mifoloji 
rəvayətlərdə öz həqiqi təsiredici güc və qüvvəsini qoruyub saxlayır.
Beləlikb,  konkret  canlı  ənənədə  digər  janr  qruplarına  qarşı 
qoyulmayan,  «mifoloji  rəvayətlər»  adı  verdiyimiz  mətn  tiplərindən 
ayrılıqda  bir janr  kimi  damşmaq  imkanmdan  deyil,  zərurətindən  söhbət 
gedə bilər.  Çünki həmin mətnlərdə gerçəklik haqda informasiyanm öz tipi 
var.  Janrm  da  «ozünəməxsusluğu  burada  hansı  gerçəkliyin  təsvir 
olunmağmdan,  həmin  gerçəkliyin  песэ  qiymətləndirilməyindən,  bu 
gcrçəkliyə  hansı  münasibətin  olmağmdan  və  həmin  münasibətin  öz 
ifadəsini  песэ  tapmağmdan  ibarətdir»  [340,  s.36].  Bir  jannn  spesifık
olmağmm, 
özünəməxsusluğunun 
bütün  bu 
göstəriciləri 
mifoloji 
rəvayətlərdə  vardır.  Öz  kökü  etibarilə  demonoloji  təsavvürlər  sistemiııə 
bağlanan,  özünəməxsus  janr  göstəricibri  olan 
mifoloji 
rəvayət 
örnəkləriııdə  arxaik  cizgilər  çox  aydın  görünür.  Bu  mətnlər  də  bədii  söz 
sənətkarhğı  nadir  bilməz.  Onları  yerinə  görə  hər  kəs  damşa  bilir,  çiinki 
belə  mətnbri  nəql  eləmək  heç  bir  ustalıq va  söz məharəti  tələb  etmir.  Bu 
mətnlərdə  söhbət  yaxm  keçmişdə  yaşanmış  olub,  həqiqətəıı  baş  veımiş 
hansısa  qeyri-adi  hadisədən  gedir.  Burada  anladılanlarm  həqiqiliyinə 
söyləyicinin  zərrə  qədər  şübhəsi  yoxdur.  Ona  görə  də  danışdıqlarına 
şübhəçi  bir  münasibət  söyləyicinin  keyflni  poza  bilir.  Çünki  эпэпэ 
daşıyıcılan  nəql  edilənlərin  gerçəkdə  baş vermiş  olduğuna  içəridən  gələn 
bir  səmimiliklə  inanırlar  [319,  s.37].  Söyləyici  verdıyi  bilgilərin 
həqiqiliyinə  inandırmaq  üçün  anlatdıqlarını  yerbəyer,  adbaad  göstərir, 
araşdırıcı  isə  bunlara  qarabasma,  keçmişin  qahqlan...  adı  verir, 
mədəniyyətin  öz  daşıyıcısmın  anlatdıqlarım  məntiqi  yanlışhq  kimi  qəbul 
edir  ki,  bu  da  ənənənin  canhlığmı  və  bütövliikdə  folklorun  təbiətini, 
folklor janrlarınm  dinamikasmı  anlamağa yalnız mane olur.  Tədqiqatçmın 
məntiqsizlik  deyə  qəbul  etdiyinin  təbii  halıyla  yaşayan  ənənəvi 
mədəniyyətin  dəyərlər  düzümündə  öz  yeri  var.  Odur  ki,  mifoloji 
rəvayətlər də etnik-mədəni sistem çərçivəsində öyrənilməlidir.
Mifoloji  rəvayətlərin  janr  xüsusiyyətlərindən  biri  budur  ki,  beb 
mətnlərdə  hadisələr  daha  çox  birinci  şəxsin  dilindən  nəql  olunur.  Nəql 
olunanlarsa  ya  söyləyicinin  oz  başma  gələnbr  olur,  ya  da  uzaqdan- 
yaxmdan tanıdığı  birini  şahid  çəkməklə  olur.  Söybyici  iddia  edə  bilir  ki, 
onun ikinci, ya üçüncü babası, məsəbn, aleybanmı tutub saxlayıbmış və s. 
B eb  rəvayətbrin janr  kimi  başlıca  ölçüsü  söybnilənlərin  gerçək  olduğu 
inamına  söykənir.  Məhz  həmin  informasiyadır  ki,  mətni  tam  mənada 
mifoloji revayət kimi xarakterizə edib öyrəntnək imkanı verir.
Beləliklə,  bu  mətnbrdə  bədii  söz  ritualı  yoxdur;  cümləlarin 
estetıkliyi,  bədii  cəhətdən  qüvvətli  olub-olmaması  söybyicini  qətiyyən 
maraqlandırmır.  Söybyicinin  məqsədi  informasiyanı  vermək,  hərn  də  эп 
az  sözb  bu  informasiyamn  gerçəkliyinə  inandırmağa  çalışmaqdır.  Buna 
görə  də  funksional  səciyyəsində  bədii  söz  sənətkarlığmdan  əsər-əlamət 
göıiinməyən  bu  mətnbr:  «Bu,  həqiqətən  olubdu,  əfsanə  deyil»  və  ya 
«Bəyim,  «Al»  gerçəkdə  var  olan  şeydir...»  [121,  s.425]  və  s.  tipli 
cüm blərb də  başlayır.  Yəni əsas  götürübn yenə «mifoloji kod  ilə oxunan 
mətnin  informativliyi»dir.

Mifoloji  rəvayətlərdə  qəhrəman  adətən  söyləyicinin  özü  olsa  da, 
bəzən  başqasınm  başma  gələnləri  anladan  söyləyici  anlatdıqlannm  bəlli 
bir  nöqtəsinə  gəldiyi  zaman  hadisəııi  artıq  həmin  üçüncü  şəxsin  dilindən 
deyil,  о  hadisələrin  iştirakçısı  kimi  öz  dilindən  nəql  eləyir.  Belə  hal, 
məsələn,  kıımandin  folklor  mətnlərində  rast  gəlinir  [215,  s.132]  və  eyııi 
zamanda mifoloji rəvayətlərin təbiətini anlamağa da kömək edə bilir.
Mifoloji rəvayətlər  üzəriııdə  ilkin  müşahidələr  göstorir  ki,  bu  mətn 
tipləri  bəlli  эпэпэ,  yer,  inanış  və  s.  ilə  olduqca  six  bağlıdır,  bu  isə  yerli 
milli  özünəməxsusluğun  ifadəsi  deməkdir.  Belə  ki,  türk  xalqlarınm 
folklorunda  geniş  yayılmış  Hal  anası,  Təpəgöz,  cin  və  b.  kimi  demonik 
varlıqlarla 
yanaşı 
bu 
xalqlann 
hər 
birinin 
canlı 
ənəııəsində 
öziməməxsusluğu  ilə  seçilən  mifoloji  obrazlar  -   qazax  folklorunda 
Küldürqiş,  Jestımak,  türkmən  folklorunda Qara  qımak,  çuvaş  folklorunda 
Arçuri,  başqırd  folklorunda  Yarımtıq  və  Azərbaycan  folklorunda  çox 
sayda  demonik  ruhlu,  dönəlgə  təbiətli  varlıqlann  adı  ətrafmda  semantik 
informasiya 
yüklü 
neçə-neçə 
mətn 
təşəkkül 
tapmışdır. 
Rus 
folkloışünaslığmda mifoloji  rəvayətlərin  əsas  motivlərinin təsnifatına  dair 
təerlibəyə  istinadla söybmək olar ki,  bu  mətnbrdə  persoııajlar sabitləşmiş 
funksiyalarm  daşıyıcılarıdır.  Ayrı-ayrı  personajlar  mifoloji  rəvayət 
mətnində  eyııi  funksiya  yerinə  yetirə  bilirlər,  yəııi  mümkiindür  ki,  adlar 
dəyişsiıı, lakin funksiya dəyişkən deyil [223].
Bir  demonik  varlığm  genezisini,  təkamiiliinü  öyrəııməyə  açıqdan- 
açığa  yardım  edən  mətnlər  də  vardır.  Burada  qarşılaşılan  varlıqlar 
içərisiııdə  etııik-mədəni  sistenıin  эп  dərin  qatlanna  qodər  işləmiş  olanları 
yer alır vo  sistemdə  də  ona görə yayğmdır ki,  öz arxaik  strukturunu,  ilkin 
qunıluşunu  daha  çox  qoruyub  saxlaya  bilmişdir.  Görünür,  inanışlarda 
yaşayan  mifoloji  varhqlardan müstəsna hallarda  bir neçəsinin  nağıllara  da 
keçməsini  indilik onlarm  daha çox  arxaik strukturlu olması  itə  izah  etmok 
lazım gəlir.  Məsolən,  Dobruca tatarlarmın «Edege batır» adlı  qəhrəmanlıq 
nağılında  Edege  atası  Qutluqayamn  dağda  qarşılaşdığı,  ancaq  sonradan 
albastı  olduğu anlaşılan bir qızla evliliyindən  dünyaya gəlir.  Halbuki  açıq- 
açığına  albastı  obrazma  nağıllarda  deyil,  mifoloji  mətnlərdə  rast  gəliııir. 
Bəzən  isə  olur  ki,  ənənəniıı  daşıyıcılaıı  özləri  mifoloji  rəvayətlərdəki 
demonik  varlıqları  bir-birindən  kəskin  şəkildə  ayırmırlar.  Məsələn, 
albastımn  qazaxlarda  həm  də jestımak  adlandırılması  [237,  s.122]  və  b. 
həmin  varlıqlarm mifoloji  simvolikası  və  struktur-semantik xüsusiyyotbri 
ilə bağlıdır.
Mifoloji  rəvayətbrdə  adı  keçən  varlıqlarm,  nümunə  üçün,  hal 
anasının  xəyali 
mövhumi 
olmaqdan 
çıxanlıb  gerçəkləşdirilməyə 
çalışıldığı  fıkri  də  yanlışdır.  Konkret  etnoqrafik  kontekstdən  qopub 
ayrılmadıqca,  inamlarla  bağlılıqda  doğmuş  bu  mətn  tiplərindəki  mifoloji 
varlıqların  gerçək  olduğu  düşüncəsi  canlı  эпэпэ  daşıyıcısmda  etnos  üçiin 
başlıca  funksiyası  davramş  stereotipinin  ifadəsi  olduğu  müddətcə  heç 
hansı  şübhə  doğurmayacaqdır.  Əslində  mifoloji  rəvayət  mifoloji 
(demonoloji)  varlığm  maddi  qavranıldığı  zamana  qədər  də  olacaqdır. 
Maraqlıdır  ki,  mifoloji  rəvayətlorin  qəhrəmanlanna  nağıl  və  dastanlarda 
əsas  etibarilə  rast  gəlinmir.  Doğrudur,  burada  istısnalar  da  yox  deyil. 
Məsələn,  qazax  folklorundakı  mifoloji  rəvayət  qahrəmanlarıyla  ııağıl  vo 
dastanlarda  da  qarşılaşmaq  olur.  Müqayisə  üçiin,  rus  nağıllarınm  Ölməz 
Kaşey,  Zmey  Qorınıç,  Baba  Yaqa  kimi  qəhrəmanları  rııs  xalq 
demonologiyasmda  heç  hansı  əhəmiyyətli  yer  tııtmıır.  Əksinə,  cin 
(damdabaca), qulyabanı,  su pərisi  kimi varhqlara da nağıllaıda çox az rast 
gəlinir  [182,  s.287].  Azərbaycan  tiirk  folklorunda  da  əjdaha,  div  və  pəri 
obrazlarını  mifoloji  rəvayətlərdə  görə  bilmədiyimiz  kimi  mifoloji 
ravayətlərdə  qarşılaşdığımız  cin,  hal  anası  vo  b.  varlıqlara  da  nağıllarda 
rast  gəlinmir.  Müşahidələr  isə  hələlik  belə  bir  qənaətə  gətirir  ki,  inaınlar 
aktual  olduqca bu  inamlarla bağlı mifoloji rəvayətlərdəki  vaihqlann  ııağıl 
və  digər  folklor  mətnlərinə  yolu  da  bir  növ  qapalı  qalır.  Məsələn,  bağlı 
olduğu  konkret  etnoqrafik  kontekstdən  qopub  ayrılmadıqca  və  adı 
ətrafında  inamlar  öz  yaşarıhğmı  itirib  unudulmadıqca  demonik  varlığıu 
hansısa bir nağıl mətninə yol tapması miimkün deyil.
Y.Meletinskiyə  görə,  folklor  janrları  arasmda  dəıin  lorqliliklər, 
hətta bəzən açıqca bir-birinə əks daxili  formalar (məsələn,  nağılla mifoloji 
rəvayət  kimi)  onlarda  eyni  bir  demonoloji  personajın  belə  miixtolif 
təfsirini  müəyyən edir  [288].  Nağıl personajları  ila  mifoloji  rəvayotlərdəki 
demonik  varhqların  kökləri  ayrı  olsa  da,  bizcə,  ikincilərin  nağıllarda  yer 
ala  bilməməsini  sadəcə  nağılın  əııənovi  janr  kinıi  ö/iiııdə  yeni 
elementbrin  kök  salıb  yayılmağınm  qarşısım  miimkün  qədər  almaq 
cəhdiylə  izah  etmək  də  tam  doğru  olmazdı.  Çünki  aklual  itıanışlar 
sistemiylə  bəlli  etnoqrafik  kontekstə  bağlı  olduqca  mifoloji  rəvayətlərin 
xəyal  və  fantaziya  iinsürləriylə  zəngin  nağıl  süjetinə  çevrilə  bibcəyiııdən
damşmaq olmaz [319, c.38].
Mifoloji  rəvayətlər  canlı  эпэпэ  və  onda  var  olan  inaııışlaıla  düz 
mütənasiblik  təşkil  eləyir.  Ənənəni  yaşadan  inanışlar  sistemi  və  bıı 
inanışların  əksini  tapdığı  mətn  tipbri  var.  Mifoloji  rəvayətlor  də  beb

mətıılər  sırasmdadır.  Нэг  bir  folklor  janrmda  təbiot  etibarilə  ənənənin 
qonmması  və  şəkildəyişməsinin  özünəməxsusluqları  mövcuddur.  Bu 
baxnndan  mifoloji  rəvayət  də  istisna  təşkil  etmir.  Bu  janrm 
şəkildəyişmələri  lıələ  lazımınca  araşdırılmamışdır.  Bununla 
bağlı 
köhnəlmiş  vo  doqiqbşdirilməyo  ehtiyacı  olan  bəzi  görüşlər  var  ki, 
bunların  da  ilk  sırasmda  əski  xalq  inanışlarınm  yox  olub  getməsiylə 
mifoloji rəvayotbriıı  də ya ortadan  qalxması, ya nağıla və ya digər  folklor 
janrma çevrilməsi  şəktində  fikirlər  yer  alır,  yəni  bütün  hallarda  o,  şüurun 
digsr  formalaryla  inteqrasiyaya  qabil  deyil.  Halbuki  janr  kimi  mifoloji 
rəvayətlərin 
tarixi 
inkişafı 
daha 
mürəkkəb 
qanunauyğunlunqlar 
çəıçivəsində сэгэуап edir [304,  s.48].
Mifoloji  rəvayətlərdə qarşıya çıxan varhqlara,  onlarm yaşadıqlarma 
inam  indi  də  var.  Milli  dəyərlərin  əriyib  itməsi  üzərində  texnokratiyanın 
bərqərar  olmağı,  əlbəttə,  təsirini  göstərir.  Məsələn,  bir  çoxlan  hətta  son 
yüz  ildə  hal  anasmın  (alarvadmm)  yaxalanmadığma  da  xüsusi  diqqət 
yetirilməsini  vurğulayırlar.  Diqqətiçəkən  bir  fakt  isə  bundan  ibarətdir  ki, 
vaxlilə H.Zeynallı ağız ədəbiyyatı nümunobriııi  böbrkən onların sırasmda 
əsl  (fantastik)  ııağıllardan  «alarvad»  adıyla  bir  bölmə  də  ayırmışdı  [105, 
s.228].  Folkloıçu  alim  B.Abdullanm  dəqiq  müşahidələrinə  əsasən, 
«Albastıdan  söhbət  düşəndə  «babam  deyərdi»,  «пэпэт  nağıl  deyərdi», 
atama  damşıblaı»  və  s.  bu  cür  ifadələr  işlədilir.  Bir  dəfə  də  olsun 
«gönnüşəm»,  «şahidi olmuşam» demirlər» [2, s.89-98;  3, s.81].
Eyni  zamanda  mifoloji  rəvayətlər  qədər  canlı  ənəııəııi  bütün 
həyatiliyi  ib  qoruyub yaşadan ikinci bir folklor janrı yoxdur. Doğrudur ki, 
bir  yandan  şüurlar  materiyamn  batdağma  düşür,  digər  yandan  həmin 
mətnbrdə aııladılanlara mövhumatçılıq, keçmişin qalığı və s.  kimi baxılır. 
Bizo  görə  bu  cəhət  ənənəııin  get-gedə  öz  canhlığmı  itirməsi,  insanların 
təbiətb bağlarmın getdikcə daha çox qopması,  imanın,  inamın və etiqadın 
zaman  keçdikcə  daha  çox  zəifləməsi  üzündəndir.  Həqiqətən  texnoloji 
sivilizasiya  insanm  ənənə  ib   bağlarını  qoruyub  saxlamaqdan  daha  çox 
qınr.  Ənənəyə  qarşı  çoxdan  bəri  başlaımş  belə  yadlaşma  milli 
mədəniyyətin  büllur  saflığım  pozmuş,  bunun  da  nəticəsində,  həb  vaxtib
H.Zeynallınm  da  yazdığı  şəkildə,  «şifahi  el  ədəbiyyatımız  get-gedə 
daralmış  bir  dairədə  susuz  ağaclar  kimi  solmağa  başlamış»dır  [105, 
s.126].
İnformasiyanm yeni yayılma və alınma şəkilbrinin də təsiri  ib  artıq 
ümuməıı  müasir  folklorun  prosedura  çevrildiyi  hazırkı  şəraitdə  yazılı  və 
şifahi  эпэпэ  qarşılaşdırması  yaxm  zamanlaıadək  damşıldığı  ölçüdə
əhəmiyyət  kəsb  etmir  [183].  Əsil  folklor  ruhunun  boy  göstərdiyi  həmin 
mətnbrə istinadla isə demək olar ki, xüsusən də yaşlı adamlar arasmda bir 
hal  anasının,  cinin  və  ya  digər  mifoloji  varlığın  həqiqətdə  var  oldıığuna 
içdon gəbn səmimiyyətlə və  imaııla lıəb də inanmaqda olanlar var.  Bəzən 
söybyici  axşam  düşüb  şər  qarışanda  başma  gəbn  hansısa  hadisəni 
anlatmaqdan  imtina  edir,  çünki  bununla  cinbritı,  pəribıin  və  b.-mn 
diqqətini  tizərinə çəkə biləcəyini düşünür.
Anlatdıqlarınm  gerçək  olduğuna  inanmaq  və  inandınnaqla  bu 
anladılanları  mövhumat  olaraq  qavramaq  bir-birindən  çox  fəıqlidir. 
Təbiətlə  vo  canlı  эпэпэ  ib   bağlan  qopmamış  bir  cəmiyyətdə  qaynağını 
əski  demonoloji  təsəvvürbrdən  alan  inanışlar,  həmin  inanışlaıa  dayaııan 
mifoloji  rəvayətlər və  bu  hekayətlərdə  gerçək  olduğuna  inamlan  varlıqlar 
keçmişin  qalıqları  kimi  qəbul  edib  bilməz.  Mifoloji  rəvayətlər  ənrməvi 
folklor  materialı  olub  fərdbrin  yox,  kollektivin  psixologiyası  və 
təcrübəsinin,  hiss  və  duyğularımn,  düşiincələri  və  təsəvvürlərinin 
ifadəsidir.
Нэг  bir  folklor  janrımn  özünün  süjet  fondu,  motiv,  obraz  və  s. 
dairəsi  var.  Süjeti  baxımındaıı  çox  hallarda  arxaik  struktıırlıı  nağıllarla 
paralellik göstərən  mifoloji  rəvayətbr,  bir çox araşdmcımn da lıaqlı  olaraq 
yazdığı  kimi,  forma  ib   formasızlıq  arasmda  dayanır.  Amma  bu  tipli 
mətnbrin janr  kimi  bəlli  üslubi  qanunauyğunlııqlannı  mtiəyyon  edon  də 
həmin  amildir.  Məzmuıuındakı  osrarəııgizlik,  sehrli  nağülaıa  yaxmlığı  bu 
janrın səciyyəvi əlamətbrindəndir.
Mifoloji  rəvayətbrlə  bağlı  fıkirbrdən  biri  də  budtır  ki,  gııya  bu 
mətnbrin  nağıla  vo  hotta  dastana  çevrilməsi  quldarlıqdan  adlayaraq 
patriarxal-qəbib  quruluşundan  birbaşa  feodalizmə  kcçən  coıııiyyətdə 
folklor üçün bir qanunauyğunluqdur  [236,  s.34;  237,  s.12.2].  Halbuki  b eb  
bir  qanunauyğunluq  yoxdur.  Mifoloji  rəvayotbrin  öz  tobii  tarixi-mədəni 
axarı  boyunca  hansı  folklor  janrına  keçə  bibcəyi,  bir  janr  kinıi  lıaıısı 
dəyişikliklərə 
uğraya 
bibcəyi 
problemi 
də, 
demək 
olar 
ki, 
öyrənilınəmişdir.  Qadim  inanışların  ortadan  qalxınası  ib   mifoloji 
rəvayətbrinsə  guya  yox  olması  və  ya  ııağıla  çevrilməsi  lıkri  özliiyündə 
yarımçıqdır, buna görə də problems heç bir aydmhq gətirmir.
Demonologiya ib  six bağlanan mifoloji rəvayətlər arxaik m otivbrb 
doludur  və  demonoloji  göriişbr  kompleksi  ib   zəngindir.  Bıı  ıııənada 
nağıla  nisbətdə  mifoloji  rəvayətlər  daha  qədim  folklor  janııdır;  o,  əski 
mifologiyanm  çox  mühüm  bir  əlamətini  -   insan  təxəyyüliinün  yaratmış 
olduğu  эп  fantastik,  qeyri-adi,  fövqəltəbii  vaıiıqların  gerçəkliyinə  inamı

qoruyub  saxlamışdır  [304,  s.48].  Zahirən  bəlli  janr  ölçüləri  olmayan 
dəyişkən  ınətn  tipi  kimi  görünən,  süjet  məhdudluğu  ilə  seçilən  mifoloji 
rəvayət  mətnləri  çox  yerdə  biri  digərinin  müxtəlif  variantlarda  elə  bir 
təkrarıdır  ki, 
sonsuz  variasiyalar  labirintində  dəyişik  şəkillərdə 
gerçəkləşır.  Folklor  şüurunun  təbiəti  haqqında  tam  aydm  təsəvvürün 
olm;ıdığı  da nəzərə almarsa,  aydm olar ki,  bu mətnlər folklor söyləyiciliyi 
ənərıəsiııi,  narrativ  mədəniyyətini  anlamaq  üçün  son  dərəcə  qiymətli 
qaynaqdır.  Tamnmış  amerikan  alimi  A.Dandes  folklorun  öz  ömrünü 
yaşadığıııa  dair əksər folklorşünaslarm  qənaətləriylə  barışmır,  yalnız  ayrı- 
ayn  janrlann  ortadan  qalxdığı  faktım  diqqətə  çatdırır,  folklorun  isə 
təfəkkür  forması  kimi  ölmədiyini  deyir  [226].  Xalq  demonologiyasmı 
bütün  spektrləri  ilə  əks  etdirən  mifoloji  rəvayətlər  bu  fikrin  doğruluğunu 
təsdiqbyir.  Bütövlükdə  folklorşünaslıq  elminin  irəliləyişi  üçün  geniş 
perspektivlər  vəd  edən  mifoloji  rəvayətlər  özüııün  zəngin  obrazlar  aləmi 
ilə  məlız  mifoloji  düşüncə,  demonoloji  görüş  və  təsəvvürlərə  dərin 
bağlılığı sayəsində təkamül edərək digər janrlara da keçə bilən əsas folklor 
janrlarından  biıidir.