Avropa və amerika öLKƏLƏRİNİN Ən yeni tariXİ

ABŞ Con Kennedinin prezidentliyi dövründə (1960-1963-cü illər). 1960-cı ilin noyabrında keçirilən prezident seçiklərində demokratlar yenə də üstünlüyü ələ aldılar. Massaçusets ştatından namizədliyi irəli sürülmüş. Con Kennedi bu seçkilərdə qalib gəldi. Seçkilər zamanı ilk dəfə namizədlər arasında teledebat keçirildi. O, ABŞ tarixində 43 yaşlı ən gənc prezident idi. O, həm də, XX əsrdə ABŞ-ın yeganə və ilk katolik prezidenti idi. Kennadi seçki kampaniyası zamanı platformasında belə bir müddəaya əsaslanırdı ki, «Dünyanın hansı bir yerinə getsən, sərhəd ABŞ-dan başlanır» və belə bir şüarla çıxış edirdi ki, «Cəsarət və təşəbbüslə irəli yerimək, üfüqlərə doğru getmək» lazımdır. Kennedi seçki qabağı platformasında iqtisadi artımın dövlət tərəfindən stimullaşdırılmasının zəruriliyi tezisini irəli sürdü. Prezident seçildikdən sonra o, konqres qarşısında ilk çıxışını aşağıdakı sözlərlə bitirdi: «Hər bir Amerika vətəndaşı özünə belə bir sual verməməlidir ki, vətən onun üçün nə edə bilər? Belə bir sual verməlidir ki, o vətən üçün nə etməlidir». V. Vilson və F.Ruzveltin ənənələrini davam etdirərək C.Kennedi «Yeni üfüqlər» adını almış islahatlar proqramını irəli sürdü. Özünün siyasi dünyagörüşünə görə o, F.Ruzveltə yaxın idi. Ölkə daxilində və beynəlxalq aləmdəki vəziyyətə realist və praqmatik baxışı ilə fərqlənirdi. Kennedi yaxşı dərk edirdi ki, əhalinin geniş təbəqələrinin vəziyyətini yaxşılaşdırmaq sahəsində dövlətin siyasətini və siyasi demokratiyanı daim təkmilləşdirmək zəruridir. O göstərirdi ki, əhalinin həyat tərzi bazar iqtisadiyyatını üstələməlidir. Onun dövründə sahibkarlara həvəsləndirici güzəştlər təqdim edildi. İstehsal gücünü artırmaq üçün vergi kreditlərindən istifadə edildi. Əhalinin yüksək gəlirli təbəqələri üçün vergi azaldıldı. Hökumət il ərzində əmək haqqının 3,2 % artımını ən yüksək hədd hesab etdi. Kennedi – iqtisadiyyatın sabitləşdirilməsi və sosial yardımla bağlı proqra­mı genişləndirmək sahəsində bir sıra tədbirlər həyata keçirdi. Onun sosial-iqtisadi siyasətinin əsasını keynsçi ideya təşkil edirdi. Bu ideya büdcə kəsirindən iqtisadi artım sürətini sabit saxlamaq üçün bir vasitə kimi istifadə etməyi nəzərdə tuturdu. O, elektrotexnika və poladtökmə sənayesində qiymət­lərin qal­dırılmasını qadağan etdi. Yoxsul regionlara kömək proqramı hazırlandı. Yeni sənətlər üzrə fəhlələrin ixtisaslaşması həyata ke­çirildi. Ölkə tarixində ilk dəfə konqress 1962-ci ildə bu barədə qanun qəbul etdi. Kennedi inzibati idarəsinin ən böyük nailiyyəti ağ­larla qaralar arasındakı hər cür ayrı-seçkiliyi aradan qaldırmaq üçün qəbul edilmiş aktların öz reallığını tapması oldu. O, konqresə ağlarla dərisi rəngli adamların ictimai yerlərdə və işə götürülərkən bəra­bər­liyi haqqında qanun ləyihəsinin təqdim edilməsinə nail oldu.

1961-68-ci illərdə ABŞ-da sənaye istehsalı 52% artdı. Kennedi hakimiyyətə gəldikdən sonra dövlət mexa­niz­mi­ni tənzimləməyi əsas götürdü. O, Eyzenhauerdən fərqli ola­raq sosial siyasətə xüsusi üstünlük verdi. Çünki Eyzenhauer insandan danışarkən liberal olsa da, puldan danışanda müha­fi­zə­kar idi. Con Kennedi üçün isə sosial sahə xüsusi əhəmiyyət kəsb edirdi. Ona görə o vergiləri azaltdı, sosial xərcləri çoxaltdı. 1961-ci ilin martında işsizliyə görə verilən müavinatən miqdarı daha üç ay uzadıldı. Saat hesabı minimum əmək haqqı 1 dollardan 1,25 dollara qaldırıldı. ETİ şəraitində ölkədə təhsil sistemi təkmilləşdirildi. Universitetlər bağlı mədəniyyət alaçıqları vəziyyətindən silahların və iqtisadiyyatın inkişafını yeniləşdirən nəhəng laboratoriyalara çevrildilər. XX əsrin 50-60-cı illərində ABŞ hökuməti elmin inkişafına bütün tarixi boyu olmadığı bir miqdarda, 6 dəfə dotasiyanı artırdı. «Tələbələrin demokratik cəmiyyəti» təşkilatı yaradıldı. Qadınlara da diqqət artırıldı. 1963-cü ildə qadınlarla kişilərin bərabər əmək haqqı alması haqqında qanun verildi. Əvvəllər onlar kişilərdən 40% az əmək haqqı alırdılar.

ABŞ-da raket texnikasına xüsusi diqqət yetirilməsinə nail oldu. Büdcədən 12 milyard dollar ancaq raket texnikası üzrə işə sərf olundu. Kennedinin «Appolon» adlı proqramında kosmosu tədqiq etməyə xüsusi diqqət yetirilməsi nəzərdə tutulurdu. Onun «Appolon» proqramı ancaq ölümündən sonra - 1969-cu ildə ilk dəfə ABŞ vətəndaşının - Hil Armstronqun Aya uçuşunun təşkilində özünü göstərdi.

Kennedinin dövründə ölkədə irticaçı təşkilatların fəaliyyəti gücləndi. Xüsusilə «Con Barça cəmiyyəti» faşist təşkilatının fəaliyyəti canlandı. Bu təşkilat 1958-ci ildə yaranmışdı. 1960-cı ildə irticaçı hərbiçilər «Minitmenlər» təşkilatını təşkil etdilər. «Milli partiya» və digər irticaçı təşkilatların da fəaliyyəti genişləndi. 1961-ci ilin sonunda irticaçı təşkilatların nümayəndələrinin Çikaqoda qurultayı keçirildi.

Dünyada baş verən qlobal dəyişikliklər, Asiya, Afrika və Latın Amerikası ölkələrində güclənən milli-azadlıq hərəkatı ABŞ-ın xarici siyasətinə də ciddi təsir etdi. ABŞ-ın xarici siyasətində dövlətin xarici ölkələrdə iqtisadi maraqlarının etibarlı mühafizə edilməsi aktuallaşdı. Çünki, İkinci dünya müharibəsindən sonra ABŞ-ın xarici ölkələrə birbaşa kapital qoyuluşu 4 dəfədən çox artaraq 1946-cı ildəki 7,2 milyard dollardan 1960-cı ildə 31,9 milyard dollara çatmışdı. Con Kennedinin ən məşhur doktrinalarından biri də «Məhvedici təsir etmə» doktrinası idi. Bu doktrinaya görə ABŞ dünyanın istənilən yerində gedən müharibəyə müdaxilə edə bilərdi. Bu ABŞ-da atom və digər silahların geniş istehsalına şərait yaradırdı. Latın Amerikası üçün Kennedi «Tərəqqi naminə ittifaq» siyasətini irəli surdu ki, bundan da məqsəd bu ölkələrdəki xalq inqilablarının inkişafına mane olmaq və Latın Amerikası burjuaziyasını ABŞ-ın tərəfinə çəkmək idi. Bu məqsədlə 4,5 milyard vəsait ayrılırdı. Onun dövründə «Sülh korpusları» adlanan qruplar yaradıldı ki, bu qruplar geridə qalmış ölkələrdə iqtisadiyyat, təhsil, səhiyyə sahəsində fəaliyyət göstərməli idilər. Bundan məqsəd əslində həmin ölkələrdə ABŞ-ın mövqeyini gücləndirmək idi. Kennedi xarakter etibarilə ziddiyyətli adam idi. O, bir tərəfdən ölkə əhalisinin vəziyyətinin qayğısına qalsa da, digər tərəfdən onun dövründə 1962-ci ilin oktyabrında Karib böhranı baş verdi və «soyuq müharibə» özünün ən yüksək zirvəsinə çatdı. ABŞ Karib böhranı ərəfəsində Türkiyənin İzmir şəhərində özünün 15 ədəd «Yupiter» adlı raketlərini yerləşdirmişdi. Karıb böhranından sonra böyük dövlətlər arasında nüvə tərksilahı problemli daha da aktuallaşdı. Kennedi hökuməti 1963-cü ilin avqustunda Moskvada İngiltərə və SSRİ ilə birlikdə nüvə silahlarının sınaqdan keçirilməməsi haqqında sazişi imzaladı. Kennedi göstərirdi ki, müharibə iradələrin mübarizəsinin nəticəsidir. Düz yolla gedənlər heç vaxt toqquşmurlar. Kennedinin 1962-ci ilin yanvarında konqresə təqdim etdiyi xarici siyasət proqramında ABŞ-ın AİB və NATO ölkələri ilə əlaqələrinin yaxşılaşdırılması nəzədə tutulurdu. Onun xarici siyasətdə başlıca məqsədi beynəlxalq aləmdə ABŞ-ın nüfuzunu daha da gücləndirmək idi.

Qloballaşma amillərini nəzərə alan C.Kennedi xarici siyasətdə “Yeni üfüqlər” doktrinasının müddəalarını əsas götürürdü. O, 1960-cı ildə general M.Teylor tərəfindən irəli sürülmüş «Çevik münasibət» doktrinasını bəyəndi.

1963-cü ilin payızında ABŞ-da vəziyyət kəskinləşdi. Ultrasağ qüvvələr hökumətdən daxili və xarici siyasətdə kəskin dönüş tələb edirdilər. Prezident seçkiləri ilə əlaqədar olaraq mübarizə daha da gücləndi.