Alisher navoiy nomidagi samarqand davlat universiteti

 
Pedagogikaning asosiy kategoriyalari va  
ularning o’zaro aloqadorligi 
Pedagogika nazariyasi  va amaliyotida pedagogika fanining asosiy tushunchalari   o‘zaro 
o‘zviy bog‘langan bo‘lib, yagona pedagogik jarayonni tashkil etadi. Ular asosan quyidagilardan 
tashkil  topadi:  bilim,  ko‘nikma,  malaka,  tarbiya,  ma‘lumot  va  shaxsni  shakllantirishi 
singarilardan iborat. Bularning har biriga alohida tuxtalamiz: 
Bilim  –  odamlarning  ijtimoiy  tarixiy  amaliyot  jarayonida  to‘plangan,  umumlashgan 
tajribasidir.  Yoki  bilimlar  bu  ijtimoiy  tarixiy  ong,  insoniyatning  ijtimoiy  tarixiy  amaliyoti 
hosilasidir.  Bilimlar  insoniyat  tomonidan  ishlab  chiqarish  faoliyatini  faol  o‘zlashtirishi 
jarayonida to‘plangan, amalda sinovdan o‘tgan va obyektiv dunyoni chuqurroq anglashga hamda 
o‘zlashtirishga yo‘naltirilgan tabiat, jamiyat, tafakkur va faoliyat usullari qonuniyatlari  haqidagi 
ilmiy tushunchalarning yaxlit asoslangan majmuasidir. 

---

Ta‘lim jarayonida o‘quvchilar bilimlar tizimini egallabgina qolmaydilar, balki bir qancha 
ko‘nikma va malakalarni hosil qiladilar. (Davidov V.V) 
Ko‘nikma – maktab o‘quvchilarining olgan bilimlariga asoslanib, quyidagi vazifalarni va 
shartlarga binoan, bajariladigan harakatlarning yig‘indisidir. Ko‘nikmalar: 
1.  
O‘quv ko‘nikmalari 
2.  
Nutqiy faoliyatga oid ko‘nikmalar 
3.  
Badiiy faoliyatga oid ko‘nikmalar 
4.  
Muomila va o‘zini tutish ko‘nikmalari 
5.  
Mehnat ko‘nikmalari 
6.  
Kasbga oid ko‘nikmalarga bo‘linadi. 
 
Malaka  –  ongli,  xatti-harakatning  avtomatlashtirilgan  tarkibiy  qismi.  Yoki  malaka  – 
faoliyat  jarayonida  uning  biror  bir  elementini  (ongning  eng  kam  nazorati  ostida)  bajarish 
qobiliyatidir. Ko‘nikma, malakalar maqsadga yo‘naltirilgan faoliyat jarayonida shakllanadi. 
 
Ta‘lim  jarayonida  bilimlar,  ko‘nikma  va  malakalar  bog‘lansada,avvalgiday  bilimlar 
yetakchi rol uynayveradi. Chunki o‘quvchilar bilimlar asosidagina ko‘nikma va malakalarining 
ma‘lum darajasini egallaydilar. 
 
 
 
Inson ishi bilim bilan boshlansa, 
 
 
Nainki ish qilsa tilakka yetadi           
    degan Yu.X.Xojib 
 
Muqaddas  ―Avesto‖  da:  odamlarga  va  ularning  avlodlariga    baxt-saodat  keltiradigan 
ta‘limni  amalga  oshirsinlar  deb  ta‘kidlangan.  Demak  jamiyatni  yosh  avlodga  ta‘lim  berish 
ilgaridan hal qiluvchi omil hisoblangan. 
 
―Ilm  inson  uchun  g‘oyat  oliy  va  muqaddas  fazilatdir‖.  Ilmsiz  inson  mevasiz  daraxt 
kabidir  deb  ta‘kidlaydi  A.Avloniy.  ―Beshikdan  qabrgacha  ilm  izla‖,  ―Yoshlikda  olingan  bilim 
toshga  o‘yilgan  naqsh  kabidir‖  deyilgan  hadislarda.  Ilmni  avval  o‘rganib,  so‘ng  boshqalarga 
o‘rgatmaslik go‘yoki molu dunyoni yig‘ib, uni sarf qilmay, ko‘mib qo‘yish bilan barobardir. 
 
Ta‘lim  –  maxsus  tayyorlangan  kishilar  rahbarligida  o‘tkaziladigan,  o‘quvchilarni  bilim, 
ko‘nikma,  malakalar  bilan  qurollantiriladigan,  shuning  bilan  ularning  bilish  qobiliyatlarini 
o‘stiradigan,  dunyoqarashini  tarkib  toptiradigan  jarayondir.  Tarbiya  esa  bola  tug‘ilgan  vaqtdan 
boshlanib, maktabni bitirgandan keyin ham davom etadigan adabiy jarayondir. Tarbiya deganda 
olingan  bilimlar,  hayotiy  tajribalar  asosida  kishida  dunyoqarash  va  shu  asosda  xulq-atvorning 
tarkib topishiga tushuniladi. 
 
Ma‘lumot – ta‘lim-tarbiya natijasida olingan va sistemalashtirilgan bilim, hosil qilingan 
ko‘nikma va malakalar hamda tarkib topgan dunyoqarashlar majmui. 
 
Shunday  qilib,  inson  haqidagi  fanlar  tizimida  pedagogikaning  tutgan  o‘rni  shu  bilan 
belgilanadiki,  u  shaxsni  rivojlantirish,  shakllantirish,  tarbiyalash,  ma‘lumotli  qilish  va  o‘qitish 
qonuniyatlarini tadbiq qiladigan fan deb ta‘riflash to‘g‘ri bo‘ladi. 
 
Pedagogika fanidagi  asosiy tushunchalar, ularda  aks etadigan hodisalar kabi,  bir-biridan 
ajralmasdir, ular bir-biri bilan chirmashib ketgan, qisman bir-biriga mos keladi hamda yagona va 
bir butun pedagogik jarayonda o‘zaro bog‘langan bo‘ladi. Har qanday fanning ajralib turishi va 
normal faoliyat ko‘rsatishi uchun uning o‘zida xususiy tushunishi apparati mavjudligi, muqarrar 
shart  bo‘lib  hisoblanadi.  Tarbiya,  ta‘lim  va  o‘qitish  fani  sifatidagi  pedagogikaning  asosiy 
tushunchalaridir. Tarbiya ijtimoiy munosabatning shunday bir turiki, unda shaxsni yo‘naltirilgan 
holda shakllantirish maqsadida bir xil toifadagi boshqa birovlarga ta‘sir o‘tkazadi.  

---

 
Pedagogika – tarbiya nazariyasi va san‘ati haqidagi fan. Yangi kishining dunyoga kelishi 
faqat  tug‘ilishdan  iborat.  Jismoniy  hodisa  emas.  Bola  tug‘ilgandan  keyin  o‘z  zamonasining 
ijtimoiy  taraqqiyot  darajasiga  ko‘tarilishi,  mavjud  ijtimoiy-tarixiy  tajribani  egallashi,  ijtimoiy 
munosabatlar  tizimida  o‘z  o‘rnini  belgilab  olishi,  tarixiy  jarayonning  faol  ishtirokchisiga 
aylanishi,  ya‘ni  tarbiya  olishi  kerak.  Demak,  tarbiya  hamma  vaqt  mavjud  bo‘lgan  jamiyatning 
(hayotning)  doimiy  va  eng  zarur  funksiyasidir.  U  qiyin  va  murakkab  maqsadga  faqat  tarbiya 
bilangina erishish mumkin. Mazkur muammoni ilmiy hal qilish uchun shu davrgacha yashab ijod 
etgan  buyuk  pelagoglarning  shu  sohadagi  ilmiy  merosiga  tayanishimiz  shart.  Tarbiyaning 
jamiyat va har bir inson hayotidagi ijtimoiy ahamiyati haqida buyuk o‘zbek pedagogi A.Avloniy 
―Al-hosil, tarbiya bizlar uchun – yo hayot, - yo mamot, - yo najot, - yo halokat, - yo saodat, - yo 
falokat  masalasidir‖  tarzida  ta‘riflangan.  Demak,  tarbiya  biz  uchun  hamma  narsaga  erishishini 
ta‘minlovchi  qudratli  kuch  ekan.  Bunda  tarbiyachining  o‘z  oldiga  qo‘ygan  maqsadi  hal 
qiluvchini  anglash  darkor.  ―Tarbiya  ishida  o‘z-o‘zini  takomillashtirish  jarayoniga  katta  o‘rin 
berilmog‘i  lozim.  Insoniyat  faqat  mustaqil  o‘rganish  tufayligina  taraqqiy  etgan‖  –  degan 
G.Spenser.  ―Tarbiya  avvalo  o‘qituvchi  bilan  bolalarning  doimiy  ma‘naviy  munosabatidir‖  – 
degan Suxomlinskiy. 
 
Qadimgi  sharq  maqollaridan  birida  shunday  deyilgan:    ―Agar  o‘zingni  bir  yilga 
ta‘minlamoqchi  bo‘lsang  sholi  ek,  o‘n  yilga  ta‘minlamoqchi  bo‘lsang  daraxt  ek,  yuz  yilga 
ta‘minlamoqchi bo‘lsang odam tarbiyala‖  
 
Mashhur  pedagog  K.D.Ushinskiy  ―Tarbiya  san‘ati  shunday  xususiyatga  egaki,  deyarli 
barchaga tanish va tushunarli, ba‘zilarga esa juda oson ish bo‘lib tuyuladi  – odam bu ish bilan 
nazariy va amaliy jihatdan  qanchalik kam tanish bo‘lsa, unga bu shunchalik tushunarli va oson 
bo‘lib  ko‘rinadi.  Deyarli  hamma  tarbiya  sabr-toqatni  talab  etishni  e‘tirof  qilishadi,  ayrimlar 
buning uchun tug‘ma qobiliyat va malaka ya‘ni ko‘nikma kerak deb uylaydilar: lekin juda kam 
odam sabr-toqat tug‘ma qobiliyat va malakadan tashqari  yana maxsus bilimlar kerakligi haqida 
ishonch hosil qilishadi‖ – deb juda o‘rinli ta‘rif bergan edi. Haqiqatan ham tarbiya jarayoni sabr-
toqat,  ba‘zilar  tug‘ma  qobiliyat,  ko‘nikma  va  malakadan  tashqari  maxsus  bilimlar  kerakligini 
ko‘pchilik  bilishmaydi.  Buning  uchun  oliygohda  ana  shu  maxsus  bilimlarni  egalash  nihoyatda 
muhimdir. ―Insoni inson qilib yetishtiruvchi narsa tarbiyadir‖ – degan Demokrit. 
 
Tarbiya  shaxsni  shakllantirish  omillaridan  biridir.  U  shundan  iboratki,  kishilar  turli 
vositalar  bilan  ma‘lum  bir  maqsadga  o‘z  tarbiyalanuvchilarida  ma‘lum  holatni  hosil  qilish  va 
rivojlantirishni  hoxlaydi.  Tarbiya  shaxsni  shakllantirishning  boshqa  omillaridan  sifat  jihatdan  
shu  bilan  farq  qiladiki,  tarbiyachi  o‘z  oldiga  ongli  suratda  ma‘lum  bir  maqsad  qo‘yadi  va  shu 
maqsadiga erishishi uchun intilib, uni amalga oshirish vositalarini topadi. Shunday qilib, tarbiya 
shaxsning  muayyan  yo‘nalishida  shakllantirish  maqsadi  bilan  turli  odamlar  bir-biriga  ta‘sir 
ko‘rsatadigan ijtimoiy munosabatlardir.  
 
Tarbiyaning negizini tashkil etadigan qonuniyatlarni bilish bugungi kunda odamlar bilan 
(yashaydigan)  ishlaydigan  har  qanday  mutaxassisning  ishchanlik  malakasini  bildiradigan 
belgilaridan bo‘lib qolmoqda.  
 
Tarbiya hamma narsa tarbiyachining shaxsiga asoslanishi kerak. ―Shaxsning rivojlanishi 
va  shakllanishiga  faqat  shaxs  ta‘sir  ko‘rsata  oladi,  xarakterni  faqat  xarakter  vositasi  bilan 
vujudga  keltirish  mumkin‖  –  degan  edi  Ushinskiy.  Haqiqatni  ham  odam  odamga  qo‘ygan 
maqsad asosida o‘quvchilarga, yoshlarga o‘z xarakteri bilan, xarakterni shakllantiradi.   
 
Yuqorida  asoslangan  pedagogika  fanining  asosiy  kategoriyalari  o‘zaro  uzviy  bog‘liq 
holda olib borilib barkamol insoni shakllantiriradi. Demak, tarbiya jarayoni umuminsoniy miliy 
va  har  bir  shaxsnining  o‘ziga  xos  qobiliyatlarini  rivojlantiruvchi  ijtimoyi  jarayonlardir  deb 
xulosa chiqarish mumkin.