Ahmad-jurayev pdf

---

CHbCK THIS OUT
Inspire Dot
9 Tips cor costering A Harmonious Relationship
Mavzu: Pulatning xossalariga legirlavchi elementning tasiri .
Ma lumki, xalq xo jaligining turli sanoat tarmoqlaria ‘oshqa po lat navlari qatori legirlangan
po latlarni ishlatishga ‘o lgan tala‘ yilan-yilga oshi‘ ‘ormoqa. Shuning u’hun oatagi po latlar
tarki‘ia maxsus qo shim’halar - legirlov’hi elementlar qo shish orqali spetsifik xususiyatga ega
‘o lgan po latlarni hosil qilish maqsaga muvofiqir. 
Bar’ha elementlar
, ‘unan uglero, azot,
vooro va qisman ‘or mustasno, temir ‘ilan o rin olish qattiq eritmalarini hosil qilai. Ular temira
eri‘, (-va (-temir mavju ‘o laigan temperatura sohalarini ‘elgilov’hi A3 va A4 nuqtalarini
joylashuviga ta sir qilai. Keltirilgan 15-rasman ko rini‘ turi‘iki, legirlov’hi elementlarning
ta siriga ko ra ikki guruhga ‘o linai, ya ni:
A4ni ko taruv’hi va A3ni pasaytiruv’hi, ya ni austenit sohasini kengaytirai. Bular austenitli
qotishmalar eyilai.
A4 pasaytiruv’hi, A3 ko taruv’hi, ya ni ferrit sohasini kengaytirai, ‘ular ferritli qotishmalar
eyilai.
Birin’hi guruh Ni,Mn,Cu,C,N va ‘oshqalar, 
ikkin’hisiga esa Cr
, W, Mo, V, Si, Al, Ti, N‘ va ‘oshqalar
kirai.
Ba zi legirlov’hi elementlarning po lat xossalariga ko rsa-tilaigan ta sirini qisqa’ha ko ri‘ o tamiz.
Xrom po latlarning qattiqligini va mustahkamligini oshirai, qovushqoqligi saqlanai, korroziyaga
qarshilik ko rsatish qo‘iliyatini oshirai, ammo plastikligini ‘iroz pasaytirai.
Nikel po latlarning mustahkamligini, zar‘iy qovushqoqligini, korroziya‘aroshligini, to‘lanish
’huqurligini oshirai, issiqlikan kengayish koeffitsientini o zgarishiga oli‘ kelai. Nikelli po lat zi’h
‘o lai, ’hunki nikel yaxshi qaytariluv’hi metallir.
Volfram qo shilgan po lat jua qattiq ‘o lai, ’hunki u uglero ‘ilan ‘iriki‘, jua qattiq ximiyaviy
‘irikma - volfram-kar‘iini hosil qilai. Volframli po lat qizargun’ha qizirilgana ham o z
qattiqligini saqla‘ qolai. Volframli po lat to‘langanan keyin ‘o shatilgana mo rtlashmayi.
Vanaiy po latlarning zi’hligini oshirai, 
onlarini mayala‘
, qattiqligini va mustahkamligini
oshirai.
Ko‘alt po latlarning zar‘iy qovushqoqligini, issiqqa ‘ar-oshliligini va magnit xossalarini oshirai.
Moli‘en po latlarning egiluv’hanligini, mustahkamligini, korroziya‘aroshligini, issiq‘aroshligini
va quyuni‘aroshligini oshirai.
Mis po latlarning korroziya‘aroshlik xossalarini ku’haytirai.
Titan po latlarning mustahkamligini va korrozi‘aroshligini oshirai, uni kesi‘ ishlanuv’hanligini
yaxshilayi. Titan yaxshi qaytaruv’hi metall ‘o lganligian po latlarning zi’hligini oshirai.
Nio‘iy po latlarning korroziya‘aroshligini va kislota‘ar-oshligini oshirai.
Alyuminiy po latlarning issiqqa ‘aroshliligini, agar qotishmaga kremniy ham qo shilsa, korroziyaga
’hiamliligi ham yaxshilanai, quyuni ‘aroshligi oshai.
Tsirkoniy maya onli po latlar hosil ‘o lishiga imkon ‘erai. Chunki po latga tegishli miqora
tsirkoniy qo shish yo li ‘ilan uning onlarini zarur o l’hamga keltirish mumkin.
Lantan, neoim po latlaragi g ovakliklarni, oltingugurt miqorini kamaytirai, po lat yuzasining
sifatini yaxshilayi, po latni maya onli qilai.
Tseriy po latlarning 
puxtaligini va ayniqsa
, plastikligini oshirai. Legirlov’hi elementlar sifatia
yuqoria ko ri‘ ’hiqilgan elementlaran tashqari ‘or, azot, fosfor, selen va ‘oshqa elementlar ham
ishlatilai.
Ma lumki, har qanay po lat tarki‘ia uglero asosiy element sifatia (miqorian qat iy nazar)

---

mavju ‘o lai.
Ugleroli po lat strukturasi muvozanat holatia asosan ferrit va sementitan i‘orat ‘o lai.
Bularan, faqat sementit po lat tarki‘iagi ugleroning miqoriga to g ri proportsional hola o si‘
‘orai, ya ni uglero miqori 0,38 % ga yetgana sementit miqori 5% ‘o lai. 2,0 % S miqoriga
esa 30 % sementit miqori to g ri kelai. Bunan tashqari, po latlar tarki‘ia ugleroning miqori
oshi‘ ‘organ sari tegishli po latning mustahkamlik xususiyatlari (NV, ) oshai, plastikligi esa ( , )
kamayai. Lekin shuni qay qilish zarurki, po latlarning tarki‘ia ugleroning oshi‘ ‘orishi tegishli
po latlarning texnologik xossalarini, ya ni kesi‘ ishlash, payvanlash, issiqlayin va xususan sovuq
holata eformatsiyalanishini yomonlashtirai.
Po latlarning tarki‘iagi asosiy element (komponent) lar (ce va S) an tashqari, ma lum ‘ir
miqora oimiy qo shim’ha elementlar ‘o laiki, ‘u komponentlar ham tegishli po latlarning
xossalariga turli’ha ta sir ko rsatai. Shuning u’hun ham ‘a zi ‘ir oimiy qo shim’halarning ta siri
haqia to xtash maqsaga muvo-fiqir.
Marganets va kremniy ferrita eritma hosil qili‘, po latlarning mustahkamlik xossalarini oshirai
(ya ni 
maya onli
, zi’h po latlar hosil qilinai) va po lat tarki‘ia kisloro va oltingugurtning sal‘iy
ta sirlarini kamaytirai. Oata, ugleroli po latlar tarki‘ia (0,5... 0,8%) Mn va (0,3... 0,5%) Si
‘o lai. Oltingugurt va fosfor asosan po latlar tarki‘iga ’ho yanan o tai. Chunki ular temir ‘ilan
ximiyaviy reaksiyaga kirishai va ceS, ce3P ka‘i ‘irikmalari yuqori temperaturaa ham mo rt
‘o lai. Ayniqsa, po lat u’hun S jua xafli komponentir. U issiqsinuv’hanlikni keltiri‘ ’hiqarai,
ya ni ceS+ce ka‘i evtektikani hosil qilai. Bunan tashqari, hosil ‘o laigan u’hlam’hi evtektika
(ceS+ce0+ce) ning erish temperaturalari (9880S)an jua past ‘o li‘, po latni issiqsinuv’han
‘o lishiga sa‘a‘ ‘o lai.
Tarki‘ia oltingugurt miqori yuqori ‘o lgan po lat ’ho g lan-gana, issiqsinuv’han ‘o lganligian,
‘unay po latni qiziri‘ turi‘ ‘olg alash, prokatlash, shtamplash va umuman, qiziri‘ turi‘ ‘osim
‘ilan ishlash mumkin ‘o lmayi.
cosfor ferrit va austenita eri‘, ularning plastikligini pasaytirai. cosfor po latning mo rt holatiga
o tish temperaturasini ham oshirai. Natijaa, fosfor po latlarni sovuqsinuv’han ‘o lishiga oli‘
kelai.
Po lat tarki‘ia uglero miqorini oshi‘ ‘orishi esa fosfor zararini tegishli ravisha oshirai, xolos.
Kisloro, azot va vooro elementlari umuman po latlar u’hun yashirin zararli qo shilmalar ‘o li‘,
po latlar tarki‘iagi temir ‘ilan turli ximiyaviy ‘irikmalar (qattiq va mo rt nitrilar) hosil qilai.
Ishla‘ ’hiqarish usullariga qara‘ ugleroli po latlar tarki‘iagi 0,01 an 0,1 ga’ha kisloro, elektr
usuli ‘ilan ishla‘ ’hiqarilgan po lata 0,008 an 0,01% ga’ha, marten po latia 0,004 an 0,006 %
ga’ha, ‘essemer po latia esa 0,01 an 0,014% ga’ha azot ‘o lai.
Vooro esa po latning puxtaligini ( u), nis‘iy uzayish ( ) va nis‘iy torayish ( ) xossalarini
pasaytirai.
Umuman olgana, po lat ko p komponentli qotishma hiso‘-lanai. Bu komponentlar
(C,Mn,Si,S,P,O,H,N) uning xossalariga ta sir etai.
Sekin sovutilgana po lat strukturasi ikkita fazaan: cerrit va sementitan i‘orat ‘o lai. Po latagi
sementit miqori uglero miqoriga to g ri proportsional ravisha o si‘ ‘orai
Qattiq va mo rt sementit zarralari islokatsiya harakatiga qarshilikni oshirai, ya ni eformatsiyaga
qarshiligi ortai, plastiklik va qovushqoqlik kamayai.
Po lata ugleroning ko payishi qattiqligini, oquv’hanlik ’hegarasini, uzilishiga nis‘iy qarshiligi
oshishiga sa‘a‘ ‘o lai; nis‘iy ’ho zilish, nis‘iy ko nalang qisqarish, zar‘iy qovushqoqligi esa
kamayai.
Po lat tarki‘ia ugleroning 0,1% ga oshishi sovuqqa sinuv’hanligi temperaturasini har 200S ga
15-rasm. Temir- 
grafit holat iagrammasi
16-rasm. Po latning mexanik xossalariga uglerri

---

ko tarishiga oli‘ kelai. Ugleroli po latlara qo shim’ha sifatia kremniyning miqori 0,35. . .0,4%
an, marganets esa 0,5. . . 0,8% an oshmayi. Kremniy va marganets po lat olishning a’hitish
jarayonia unga qo shilai. Ular po latni a’hitai, ya ni ce0 agi kisloro ‘ilan ‘iriki‘ shlakka o tai.
Bu ‘ilan po lat xossalari an’ha yaxshilanai. Kremniy metallni gazsizlantiri‘, quymaning zi’hligini
oshirai. Kremniyning qattiq eritma (ferrit)a qolishi oquv’hanlik ’hegarasini keskin oshirai. Bu
esa po latning ’ho zish yoki sovuqlayin o tqazish qo‘iliyatini yomonlashtirai. Marganets esa
po latning plastikligini kamaytirmasan mustahkamligini sezilarli oshirai, ya ni issiqlikka
sinuv’hanligini yuqori temperaturalara (oltingugurt ta siria payo ‘o laigan) mo rtlashuvini
kamaytirai.
Oltingugurt po latlaragi zararli qo shim’ha. U temir ‘ilan ximiyaviy ‘irikma hosil qilai. U
temirning qattiq holatia umuman erimayi. ceS temir ‘ilan oson suyuqlanuv’hi evtektikani
(suyuqlanish temperaturasi 9880S) hosil qilai. U onlar ’hegarasia joylashai.
Prokatlash yoki ‘olg alasha po latlarni 1000-12000S ga’ha qizirilgana 
evtektika suyuqlani‘
,
metall onalari orasiagi ‘og lanish ‘uzilai. Oqi‘ata po lat eformatsiyalanishia evtektika
joylashgan yerlara arzlar, siniqlar vujuga kelai. Bu hoisa issiqqa sinuv’hanlik eyilai.
Agar po lata Mn ‘o lsa, u S ‘ilan qiyin eriyigan ‘irikma MnS hosil qilai. Bu esa issiqqa
sinuv’hanlik hoisasini yo qotishi mumkin.