Agamaliyev Quliyeva darslik 2



Yüklə 4,71 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə48/52
tarix31.03.2017
ölçüsü4,71 Mb.
#12975
1   ...   44   45   46   47   48   49   50   51   52

Шякил  216.  Heliometra  glacialis    дяниз  занбаьынын  орал  тяряфинин  эюрцнцшц 

(Стрелкова эюря): 

 1 – голлар, 2 – биринъи ъцт пиннулалар, 3 – анал габарыг, 4 – амбула-

крал шырымлар, 5 – папиллаларла ящатя олунмуш аьыз, 6 – су мясамяляри, 7 – орал скелетин ру-

дументар лювщяляри 

 

 



 

 

423 


Дяниз занбагларынын чоху, беш ядяд икийя шахялянмиш голлара (ъями 

он  олмагла)  маликдирляр,  лакин  чохголлу  формалары  да  мялумдур.  Беляки, 

140  шцалы  дяниз  занбаьы  вардыр.  Шцалар  пиннула  адланан  чыхынтыларла  тяъщиз 

олунмушдур. 

Дяниз занбаглары ясасян шимал вя узагшярг дяниз суларында раст эя-

линирляр. Мясялян, Heliometra glacialis -  онголлу, саплагсыз, ачыг сары рянэли 

занбагдыр.  Шцаларын  узунлуьу  35  см-я  чатыр.  Бу  нюв  занбагларда  няслин 

гайьысына  галма  кими    хцсусиййятляр  мцшащидя  олунур.  Беляки,  диши  фярдин 

интеррадиусларында хцсуси йетишдирмя камералары вардыр. 

Бцтцн сестонофаглар кими, дяниз занбаглары да суйун биоложи тямиз-

лянмясиндя  рол  ойнайыр,  киряъли  скелет  галыглары  ися  ящянэдашы,  мярмярин 

тяркибиня дахил олмагла, онларын  формалашмасында мцщцм ящямиййят кясб 

едирляр. Газынты щалында мялум олан дяниз занбагларынын нювляриндян стра-

тиграфийада  чюкцнтц    сцхурларын  йашынын  мцяййянляшмясиндя  истифадя  олу-

нур. 

Палеонтоложи  мялуматлар  ону  сцбут  едир  ки,    йура  дюврцндян  баш-



лайараг,  дяниз  занбагларынын  саплагсыз  формаларынын  инкишафы  башламышдыр. 

Газынты щалында ашкар едилмиш 300 ъинсинин 70 нювц  саплаглы, 600 нювц ися 

саплагсыз  дяниз  занбаглары  олмушдур.  Мцасир  тяснифатда  саплаглылардан 

йалныз 10 ъинс галмышдыр. Бу нювляр Буьумлу занбаглар(Articulata) дястяси-



нин нцмайяндяляридир.  

 

Карпоидляр (Carpoidea) синфи.

 Ян гядим, нясли кясилмиш дярисити-

канлылардыр. Бу групун нцмайяндяляри субстрата бирляшмиш вя йа онун цзя-

риндя  сярилмиш  вязиййятдя  олмушлар.  Онларын  бешшцалы  симметрийасы  айдын 

шякилдя  бирузя  вермямиш  вя  бядян  щяля  икийансимметрийа  яламятлярини  да-

шымыш,  цзяри  лювщялярля  юртцлц  олмушдур.  Кичикюлчцлц,  ичяриси  бошлуглу  сап-

лаьа малик олмушлар. Кембри, силур вя ашаьы девон дюврляринин нцмайяндя-

ляри мялумдур (шякил 212, Б). 

 

Едриоастероидляр(Edrioasteroidea)  синфи. 

Нясли  кясилмиш  груп 

олуб,  субстрата бирляшмиш (саплагсыз) вя йа цзян формалар олмушлар. Бядян 

дисквари  вя  йа  шарабянзяр  формададыр.  Чох  сайда  лювщяляр  бядяни 

юртмцшдцр. Орал тяряфин мяркязиндя аьыз, екссентрик формада анус вя мад-

репор  дялик  йерляшмишдир.  Бу  дяриситиканлыларда  аьыздан  башлайараг,  бцтцн 

бядян бойу радиал амбулакрал шырымлар кечмишдир. Бу шырымлар, ики сыра люв-

щяляр арасында йерляшмишляр. Щяр сырада лювщяляр арасында амбулакрал айаг-

лар  цчцн  дяликляр  олмушдур.  Эюрцнцр  ки,  бязи  нювляри  амбулакрал  айаглар 

васитясиля щярякят едя билмишляр. Едриоастероидлярдя беш радиал канал вя аьы-

зятрафы щалга амбулакрал системи тяшкил етмишдир. Бу синфин нцмайяндялярини 

сяъиййяляндирян вя филоэенетик бахымдан, мараг доьуран яламят, амбула-

крал  системин  щярякятли  дяриситиканлылара  (Eleutherazoa)    охшар  олмасыдыр. 



 

424 


Едриоастероидляр  кембри  вя  ашаьы  карбондан  мялумдурлар  (шякил  212,  Ъ, 

Ч). 


 

Эирдяъяляр (Cystoidea) синфи. 

Бу синфин нцмайяндяляри дя ян гя-

дим вя нясли кясилмиш нювлярдир. Ясасян силур дюврцндя йашамышлар. Кисяшя-

килли вя йа шарабянзяр бядян субстрата рцшейм щалында олан саплаг васитяси-

ля бирляширмиш вя орал гцтбцндя дюрд дялик вармыш:  аьыз, амбулакрал,  ъинси 

вя анал дяликляр (шякил 212, Д). Эирдяъялярдя щяля бешшцалы симметрийа там 

шякилдя  формалашмамышдыр,  йяни  асимметрик  олмушлар.  Бядян  цзяриндя 

аьыздан башлайан вя радиал йерляшмиш дяри чыхынтылары, брахиола гядяр узанан 

амбулакрал новчалары ямяля эятирмишдир. Новчалар, ола билсин ки, суда олан 

гида щиссяъиклярини йыьмаьа хидмят едирмиш.  Ашаьы силурда тапылмыш нцмай-

яндяляриндян Aristocystis bohemicus, Pteroblastus -у  эюстярмяк олар. 

 

Дяниз гюнчяляри (Blastoidea) синфи. 

Палеозой ерасында йашамыш, 

саплаглы  йахуд  саплагдан  мящрум  олмуш  аз  сайда  нювлярля  тямсил  олун-

мушдур.  Бядян  цзяриндя  гейри-мцнтязям  йерляшян  аз  сайда  лювщяляр 

дцзцлмцшдцр. Орал тяряфин мяркязиндя аьыз йерляшмиш вя ондан айрылан, бя-

дян  бойу  кечян  беш  амбулакрал  шырымы  олмушдур.  Бу  шырымлар  щярякятли 

лювщялярля    юртцлмцшдцр.  Шырымларын  кянарында  чох  сайда  буьумлу  голлар 

йерляшмишдир.  Дяниз  гюнчяляри  ашаьы  силурда  мейдана  эялмиш  вя  перм 

дюврцндя нясилляри кясилмишдир (шякил 212, Е). 

 

Дяриситиканлылар (Echinodermata) типинин филоэенийасы. Дяриситиканлыла-

рын  икинъиаьызлы  щейванлар  групуна  аид  олдуьуну  тясдигляйян  ясас  хцсу-

сиййятляри    сцрфя-диплевруланын  инкишафы  просесиндя  айдын  шякилдя  ифадя  олу-

нур. Беляки, икийасимметрийа, аьызын бластопора якс гцтбдя икинъи дяфя фор-

малашмасы, мезодерманын ентеросел  йолла ямяля эялмяси, дяринин икигатлы-

лыьы вя цч ъцт селомик кисянин формалашмасы – дяриситиканлыларын яъдадларынын 

примитив икинъиаьызлы щейванлар олдуьуна дялалят едир.  

Дяриситиканылыларын  морфоложи  хцсусиййятляринин  тядгиги  нятиъясиндя 

щям  мцасир,  щям  дя  нясли  кясилмиш  нювлярдя  фярз  едилян  яъдада  хас  олан 

плезиоморф,  йяни  илкин  яламятлярин  олдуьу  мцяййянляшир.  Эюрцнцр  ки,  илкин 

мярщялядя  дяриситиканлылар  –  азщярякятли  вя  икийансимметрийайа  малик  ор-

ганизмляр олмушлар. Бу щейванларын цфцги бядян оху, дцз баьырсаьы, айры-

айры  лювщялярдян  формалашан  дяри  скелети  олмушдур.  Илк  инкишаф  мярщяляля-

риндя радиал симметрийа, йалныз аьыз ятрафында йерляшян шцалы шырымларда баш 

вермиш вя формалашмаьа башламышдыр. 

Кембрийягядярки  дюврдя  дяриситиканлыларын  яъдад  групунда  ики  тя-

камцл 

истигамятиндя 



диверэенсийа 

баш 


вермиш 

вя 


нятиъядя, 

Отураглар(Pelmatozoa)  вя  Щярякятлиляр  (Eleutherozoa)  йарымтипляри  форма-

лашмышдыр. 


 

425 


Отураг  дяриситиканлылар  ясасян  планктон  вя  суда  асылы  вязиййятдя 

олан цзви галыгларла гидаландыьы цчцн (сестонофаэийа) аьыз иля анусун бядя-

нин (каликсин) цст сятщиня доьру  йердяйишмясиня вя баьырсаьын буна мцва-

фиг  олараг,  илэякшякилли  олмасына  эятириб  чыхармышдыр.  Бу  заман  аьыз  ятра-

фында олан амбулакрал айагларын сыралары ясасян гида щиссяъикляринин аьыза 

доьру истигамятлянмясиня хидмят етмишляр. Нясли кясилмиш нювлярдян бир чо-

хунда (карпоидляр, систоидляр вя бластоидлярдя) бу хцсусиййят айдын шякилдя 

ифадя олунмушдур. 

Щярякятли  дяриситиканлыларын  инкишафы,  ясасян  бентосда  гидаланмайа 

ихтисаслашма  истигамятиндя  эетмишдир.  Йяни  бу  дяриситиканлыларын  чохунда 

аьыз, дяниз диби, субстрата доьру йюнялмиш, анус ися якс гцтбдя – бядянин 

аборал  тяряфиндя  йерляшмишдир.  Бу  заман,  хцсуси  амбулакрал  шырымларда 

йерляшян айаглар йалныз щярякятя хидмят етмишляр. Щярякятли дяриситиканлыла-

рын нясли кясилмиш нювляриндя (офиосисталарда) бу гурулуш планы айдын шякилдя 

ифадя олунмушдур. Лакин офиосисталарда щямчинин дяниз улдузлары, офиурлар 

вя дяниз кирпиляриня хас олан яламятляр дя мювъуд олмушдур. Эюрцнцр ки, 

мцасир  дяриситиканлылара  –  дяниз  улдузлары,  офиурлар,  дяниз  кирпиляриндя 

мцяййянляшян  цмуми  структур  елементляри  яъдада  аид  олан  гурулуш  хцсу-

сиййятляридир. 

Щярякятли дяриситиканлылар арасында щолотуриляр (Holothuroidea) тяърид 

олунмуш  групдур  вя    онлар  щагда  илкин  мялуматлара  кембри  дюврцндян 

раст эялинир. Беляки, щолотурилярдя яъдада хас олан бир сыра яламятляр гору-

нуб  сахланылмышдыр:  бядян  охунун  цфцги  вязиййятдя  йерляшмяси,  аьызятрафы 

чыхынтылар васитясиля дяниз дибиндя олан цзви щиссяъикляри топламасы вя с. 

Дяриситиканлыларын щяр ики йарымтипинин сонракы инкишафы ихтисаслашма 

истигамятиндя  эетмиш  вя  радиал  симметрийа  инкишаф  едиб,  бцтцн  системлярдя 

тяшяккцл  тапмышдыр.  Отураглар  (Pelmatozoa)  йарымтипинин  нцмайяндяляри 

арасында  ян  йцксяк  инкишаф  пиллясиня,  ялбяття,  дяниз  занбаглары  чатмышлар.  

Дяниз занбагларында сестонофаглара хас олан яламятляр даща айдын шякилдя 

бирузя вермишдир. Бу йарымтипин диэяр синифляринин ися палеозойда нясли кя-

силмишдир. 

Щярякятлиляр  йарымтипи  (Eleutherozoa)  тякамцл  бахымындан,  даща 

перспективли олмуш вя синифляринин чоху щазыркы  дювря гядяр эялиб чата  бил-

мишляр. Тякамцл просесиндя бу йарымтип дахилиндя эедян ихтисаслашма йыр-

тыъылар, фитофаглар, детритофаглар групларынын йаранмасына сябяб олмушдур. 

Дяриситиканлыларын еколожи мцхтялифлийи фяргли щяйат формаларынын инки-

шаф етмясиня эятириб чыхармышдыр. Беляки, бу онурьасызлар дяниз биосенозла-

рынын цч йарусуну ящатя едирляр – дяниз дибинин цст гаты,  грунтдахили вя су 

гатындакы  формалар. Дяриситиканлылар арасында щярякятсиз вя йа зяиф щярякят 

едян  сестонофаглара  дяниз  занбаглары,  офиурлардан  горгоносефаллар  (Gor-



gonocephala)  вя  аьаъваричыхынтылы  щолотуриляр  аиддир.  Дяниз  дибинин  цст  сят-

щиндя йерляшян щярякятли дяриситиканлылар (епибентобионтлар) бир нечя щяйати 

формалары  тяшкил  етмишляр:  шарабянзяр  фитофаглар  (дяниз  кирпиляри  вя  бязи  гы-

сашцалы дяниз улдузлары), улдузвари зоофаглар, детритофаглар (дяниз улдузлары 



 

426 


вя офиурлар), йастыбядян детритофаглар (гейри-мцнтязям дяниз кирпиляри), ки-

сяшякилли детритофаглар (щолотуриляр, бязи дяниз кирпиляри). Газыъы щяйат тярзи-

ня малик оланлар нисбятян аздыр, бура – бязи газыъы щолотуриляр, црякшякилли 

дяниз кирпиляри аиддир. Дяниз суйунда цзян пелаэик формалара, бядяни чятир-

шякилли  (Pelagoholothuria)  вя  иланабянзяр  щолотуриляр(Molpodonia)  аиддир. 

Бир щяйат формасындан диэяриня кечид мясялян, грунтдахили щяйат тярзи бязи 

щолотуриляр  вя  гейри-мцнтязям  дяниз  кирпиляриндя  (Irregularia)  радиал  сим-

метрийанын позулмасына сябяб олмушдур. 

 

 

 



 

 

         Мцзакиря мювзулары 



 

1.

 



Илкаьызлы трохофорлу онурьасызлары икинъиаьызлылардан фяргляндирян  

хцсусиййятляр. 

2.

 

Дяриситиканлылар типиндя икинъиаьызлы селомик щейванлара хас олан 



яламятляр. 

3.

 



Дяриситиканлыларын  архитектоникасында  бирузя  верян  примитив 

хцсусиййятляр. 

4.

 

Дяриситиканлыларда азщярякятлилийя уйьунлашмаларын формалары. 



5.

 

Дяриситиканлылары щейванлар аляминдя уникаллашдыран яламятляр. 



6.

 

Дяриситиканлыларын  онтоэенезиндя  симметрийа  типляринин  дяйишил-



мяси вя бу просеслярин мащиййяти. 

7.

 



Дяриситиканлыларын щяйати формалары. 

8.

 



Дяриситиканлыларын филоэенетик инкишаф хцсусиййятляри. 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



  

 

 



 

     Щемихордалылар (Hemichordata)  типи 



 

Щемихордалылар икинъиаьызлы селомик щейванлар арасында инкишафын ил-

кин мярщялялярини тяшкил едян щейванлар олсалар да сярбяст тип кими гиймят-

ляндирилирляр. Мцасир тяснифатда бязи мцяллифляр бу щейванлары, гурулуш хцсу-

сиййятляринин  хордалылара  йахын  олдуьу  цчцн  Хордалылар  (Chordata)  типиня 

аид едирляр. Лакин бу мцяллифлярин юзляри дя етираф едирляр ки, щемихордалылар-

да хордалыларын ясас яламятляри зяиф  ифадя олунмушдур. 

Гурулуш хцсусиййятляриня эюря, щемихордалылар Чыхынтылылар (Tentacu-



lata)  типинин  нцмайяндяляри  иля  охшардылар  (шякил  217).  Беляки,  икинъиаьызлы-

 

427 


лардан ганадгялсямялиляр синфиня аид олан нювлярдя (Hemichordata)кирпикли 

голлар гурулуш хцсусиййтляриня эюря, чыхынтылыларын лофофорларына мцвафигдир 

вя онлар да мезосомада, йяни икинъи бядян бцьцмцнда йерляширляр. 

 

Шякил  217.  Цчбуьумлу  щейванларын  (Trimera)  гурулуш  хцсусиййятляри  (De-

lage, Herouard; Cori; Brien –я эюря): 



А – ганадгялсямяли  Rhabdopleura (Ptero-

branchia ); Б – бриозой Plumatella; Ъ – чийинайаглылар Brachiopoda (Tentaculata): 

1 – боруъуглу щярякятетмяйя хидмят едян протосоманын вентрал диски, 2 – мезосома, 3 – 

лофофорун  дахили  сятщиндя  йерляшян  гидаланма  шырымы,  4  –  чыхынты,  5  –  аьыз  дялийи,  6  –  бо-

руъуг,  7  –  саплаг,  8 –  метасома,  9 –  чыхынтылары  дашыйын  саь вя  сол  (10)  голлар,  11 –  епи-

стом, 12 – мезосел, 13 – юн баьырсаг, 14 – метасел, 15 – систидин кутикуласы, 16 – гоншу 

систидляри  бир-бириндян  тяърид  едян  аракясмя,  17  –  ретрактор-язяля,  18  –  мезосомда  олан 

гангли, 19 – лофофор, 20 – анус, 21 – арха баьырсаг, 22 – мядя, 23 – чанаьын вентрал га-

паьы, 24  – йумурталыглар, 25  –  метанефриди,  26 –  гапайыъы  вя  ачыъы  язяляляр,  27  –  чанаьын 

дорсал гапаьы, 28 - цряк

  

 



 

Щемихордалылар (ъями 100 нюв) икинъиаьызлы, олигомер селомик дяниз 

щейванларыдыр.  Бу  онурьасызлара  да  колонийа  ямяля  эятирмя  хасдыр,  лакин 

газыъы вя йа отураг щяйат тярзи кечирян нювляри дя мювъуддур. Нясли кясил-

миш  формалар  –  граптолитлярин  (Graptolithida)  бир  чох  нювляри  сярбяст  цзян 

колонийалар олмушлар. Тримерляря аид олан щемихордалылары сяъиййяляндирян 

ясас гурулуш хцсусиййятляри ашаьыдакылардыр. 

 



Щемихордалылар,  икийансимметрийалы,  бядяни  цчбуьумлудур:  прото-, 

мезо- вя метасомадан тяшкил олмушдур. Буьумлашмайа мцвафиг ола-

раг, цчшюбяли бядян – хортум, йахалыг вя эювдяйя айрылыр. Селом, бядян 

оху бойу бир –биринин ардынъа йерляшян прото-, мезо- вя метасел шюбяля-

риня  айрылыр.  Селомик  кисяляр  хортумда  тяк,  йахалыг  вя  эювдя  дя  ися 

ъцтдцр. Юн (прото-) вя орта (мезо-) селом кисяляри селомодуктлар васи-

тясиля хариъя ачылыр. Метасел ися гапалыдыр. 

 



Щемихордалылары сяъиййяляндирян диэяр гурулуш хцсусиййяти,  нотохорд вя 

йа стомохорд  адланан баьырсаьын юн щиссясиндяки кор чыхынтысынын хор-

тумун  дахилиня  кечмяси  вя  бунунла  да  дайаг  функсийасыны  йериня  йе-

тирмясидир. 


 

428 


 

Щемихордалылары хордалылара йахынлашдыран яламятлярдян бири,  баьырсаьы 



хариъи мцщитля ялагяляндирян,  метамер йерляшмиш ъцт гялсямя йарыглары-

нын олмасыдыр. 

 

Синир  системи  йахалыьын  дорсал  епителисинин  дахиля  чюкмяси  нятиъясиндя 



формалашыр вя бел, гарын синир лифляри иля тямсил олунур. 

 



Ган-дамар  системи  бойлама  бел  вя  гарын  дамарларындан  тяшкил  олун-

мушдур. Хортумун ясасында бел  ган дамары эенишляняряк, мяркязи ла-

куну ямяля эятирир. Лакуна ися перикардиумун дюйцнян кисяси сюйкянир. 

 



Щемихордалылар айрыъинслидирляр, ъинси вязиляри эювдядя инкишаф едир. 

 

Щемихордалылар  типи  ики  синифя  айрылыр:  Баьырсагтяняффцслцляр  (En-



teropneusta)  вя Ганадгялсямялиляр (Pterobranchia). 

 

Баьырсагтяняффцслцляр  (Enteropneusta)  синфи. 

Бу  синфин 

нцмайяндяляри  дяниз  дибиндя  хцсуси  йуваъыгларда  йашайан  узун,  гурда-

бянзяр бядянли  щейванлардыр. Щазырда 70 нювц мялумдур. Сярбястйашайан 

бу нювляр, язяляви хортумларынын кюмяйиля, грунт цзяриндя сцрцнцрляр. Юлчц-

ляри бир нечя сантиметрдян 2,5 м-я гядярдир. 

Баьырсагтяняффцслцлярдян  гурулуш  хцсусиййятляри  ян  йахшы  тядгиг 

олунмуш  нювляри    баланоглос  (Balanoglossus  clavigerus)  вя  сакоглосдур 

(Saccoglossus kowalevskyi). Бу нювляр, гума йахуд лиля юзлярини басдыран вя 

ясасян, отураг щяйат тярзи сцрян вя ясасян дя сцзмя йолу иля гидалананлар-

дыр. Онларын чыхынтылары олмур. Илкин инкишаф мярщялясиндя бядянин арха уъу 

йапышганлы гуйруг кимидир. Гурдабянзяр бядян цчшюбялидир – хортум, йа-

халыг  вя  эювдя  (шякил  218,  А,  Б).  Хортум  бядянин  юн  щиссясинин  олдугъа 

мющкям,  еластик  язяляви  органы  олуб,  эенишлянмя  габилиййятиня  маликдир. 

Хортумун  назик  ясасы  вя  йа  бойунъуьу  олур.  Бойунъуг  йахалыгла  ящатя 

олунмушдур. Йахалыьын архасында щяр ики йан диварларында метамер йерля-

шян гялсямя йарыглары олан удлаг эялир. 

 


 

429 


 

 

Шякил  218.  Баьырсагтяняффцслцлярин  (Enteropneusta)  гурулуш  хцсусиййятляри 

(Шпенэеля эюря): 

А – Saccoglossus kowalevskyi – хариъи эюрцнцшц; Б – Ptychodera 

minuta - юн щиссянин узунуна кясийи: 

1 – гялсямя йарыглары, 2 – ган дамар кяляфи, 3 – 

перикардиум,  4  –  хортум  дялийи,  5  –  бел  синир  сцтуну,  6  –  бел  ган  дамары,  7  –  гялсямя 

баьырсаг, 8 – гарын ган дамары, 9 – гида борусу, 10 – удлаг, 11 – цряк лакуну, 12 – щото-

хорд, 13 – хортумун бойлама язяляляри;  

Ъ – бядянин гялсямя шюбясинин кюндялян кя-

сийи: 


 1 – бел синир сцтуну, 2 – ъинси вязиляр, 3 – баьырсаг, 4 – гялсямя  гювсц, 5 – гарын синир 

сцтуну, 6 – гялсямя дялийи 

 

 

Баьырсагтяняффцслцлярин  бядяни  биргатлы,  кирпикли  дяри  епителиси  иля 



юртцлцдцр  (шякил  218,  Ъ).  Бу  гатын  щцъейряляринин  ясасы  базал  мембрана 

сюйкянир. Мембрандан сонра сайа язялянин щялгяви вя бойлама лифляри йер-

ляшир. 

Щязм  вя  тяняффцс  системляри.  Аьыз  бядянин  вентрал  тяряфиндя  хорту-

мун  ясасында  йерляшир.  Аьыз,  йахалыг  бойу  узанан  удлаьа  ачылыр.  Удлаьын 

юн уъу кор чыхынты иля гуртарыр. Бу чыхынты олдугъа мющкям вя вакуоллара 

малик щцъейрялярдян тяшкил олунмуш, дайаг функсийасыны йериня йетирир. Ен-

сиз  бошлуьу  олан  вя  нотохорд  вя  йа  стомохорд    адланан  бу  чыхынты  хорту-

мун дорсал тяряфдян хортумун дахилиня кечир.   

Удлаг,  баьырсаьын тяняффцс шюбясини тяшкил едян гида борусуна ке-

чир. Гида борусунун дорсал вя вентрал диварлары бцтювдцр, лакин йанлары ики 

ъярэядя  метамер  дцзцлмцш  гялсямя  йарыглыдыр.  Беляликля,  баьырсаг  хариъи 

мцщитля  ялагялидир  (шякил  218,  Ъ).  Гялсямя  йарыглары,    бядянин  бел  тяряфиня 

йюнялмиш шахяляри иля бирликдя нала бянзяйир. Аьыздан удулмуш су, бу йарыг-

лардан  хариъ  олунур.  Йарыгларын  аракясмяляриндя  чохлу  сайда  капилйарлар 



 

430 


вардыр  ки,    суда  щялл  олунмуш  оксиэен  бу  дамарлардан  диффузийа  йолу  иля 

гана  кечир.    Гялсямя  араларында  йерляшян  аракясмялярдя  мцряккяб  скелет 

инкишаф  етмишдир.  Бу  скелет,  базал  мембрандан  инкишаф  едян  чнэялшякилли 

чюпъцклярдян  формалашыр.  Мювъуд  скелет  щесабына  гялсямя  диварлары  бир-

бириня йапышмыр вя су ращатлыгла хариъ олунур. 

Баьырсаьын  гялсямя  шюбясиндян  сонра  йан  ъибъикли,  вязили  гараъийяр 

чыхынтылары эялир. Орта баьырсаьын галан щиссяси борушякиллидир. Арха баьырсаг 

анал дяликля хариъя ачылыр (шякил 218, Б). 

Баьырсаг цчшюбяли селомда йерляшир. Хортумда тяк, диэяр ики шюбядя 

ися селомик кисяляр ъцтдцр. Йахалыг вя эювдянин селомик кисяляри баьырсаьы 

ящатя  едяряк,  бел-гарын  мезентерийасыны  ямяля  эятирир.  Беляликля,  селомик 

кисялярин хариъи сятщи бядян дивары, дахили ися баьырсаьа сюйкянир. Хортумун 

дивары иля язяляси арасында паренхима тябиятли бирляшдириъи тохуманын инкиша-

фы, селомун редуксийайа уьрамасы вя тяк кисянин галмасына сябяб олмуш-

дур. 

Синир системи  бел, гарын синир сцтунлары вя йахалыьын бел тяряфиндя си-

нир бошлуьу иля тямсил олунмушдур. Бцтцн бядян бойу синир щцъейряляри вя 

синир лифляри дяридя диффуз шякилдя, сяпялянмиш кяляф формасында йерляшмишляр. 

Йахалыьын  дорсал  епителиси  дахиля  чюкяряк,  синир  борусуну  ямяля  эятирир  ки, 

бу бору, мезосоманын (икинъи бядян буьуму) юн вя арха уъларында йерля-

шян нейродяликляр васитясиля хариъя ачылыр.  Щисс органлары   йохдур, лакин бя-

дян юртцйц епителисиндя чох сайда ишыьащяссас щцъейряляр мювъуддур. 

Беляликля,  нотохорда, синир борусу вя баьырсаг тяняффцсцнцн олмасы, 

онларын хордалыларла гощумлуг ялагяляриня эятириб чыхарыр. 

Ган-дамар системи йахшы инкишаф етмиш вя бел, гарын ган дамарлары 

иля тямсил олунмушдур.   Бел ган дамары йахалыгдан хортума кечир вя тяк 

селомун арха диварынын йанында эенишляняряк,  ган-дамар лакунуну ямяля 

эятирир. Лакун иля хортумун селому арасында йерляшян вя  гломерулус адла-

нан аракясмя  чох сайда бцкцшляр ямяля эятирир. Ганда топланмыш мцбади-

ля  мящсуллары  хортумун  селомуна  кечир  вя  хортум  дялийи  васитясиля  хариъ 

олунур. Бел ган дамары гялсямя йарыглары сявиййясиндя ъцт гялсямя шахяля-

риня  айрылыр.  Гялсямя  йарыгларынын  диварында  бу  шахяляр,  лакунлар  кяляфини 

ямяля эятирир. Ган оксидляшир вя йенидян, чыхарыъы дамарлар васитясиля бюйцк 

гарын  ган  дамарына  кечир.    Ганын  чох  щиссяси,  бел  дамары  иля  хортумун 

мяркязи лакунуна чатдыгда удлагятрафы дамарларла эерийя  гайыдыр вя гарын 

ган дамарынын юн щиссясиня ачылыр. Гарын ган дамары иля ахан ган, бядянин 

арха уъуна чатыр вя бурада баьырсагятрафы дамарларла йенидян бел ган да-

марына гайыдыр.  

Бядяндя ганын бу ъцр дювр етмяси, цряк говуьу вя йа перикардиум  

адланан дюйцнян орган щесабына реаллашыр  (шякил 218, Б). Лакин бу заман 

ган,  цряк функсийасыны йериня йетирян бу органдан кечмир. Бу, гапалы, язя-

ляви бир кисядир ки, хортумун бел диварынын йанындадыр, йяни  мяркязи  ган 

лакуну бу органла нотохорда арасында йерляшир. 


 

431 


Ифразат системи  селомодуктлар типиндядир. Ян примитив формасы – ики 

ъцт  гыса  кирпикли  боруъугларла  тямсил  олунмушдур  ки,  бу  боруъуглар,  хор-

тум  вя  йахалыьын  селомларыны  хариъи  мцщитля  ялагяляндирирляр.  Баьырсагтя-

няффцслцлярин чохунда хортумун йлныз сол селомодукту дялик шяклиндя го-

рунуб  сахланмышдыр  вя  бу  дялик,  хортумун  дорсал  тяряфиндя  хариъя  ачылыр. 

Йахалыьын  селомодуктлары  ися  бирбаша  хариъя  дейил,  биринъи  ъцт  гялсямя  йа-

рыгларына ачылырлар. 

Ъинси систем  олдугъа садя гурулушдадыр. Беляки, еркяк вя диши фярд-

ляр морфоложи ъящятдян бир-бириндян фярглянмирляр. Ъинси вязиляр, баьырсаьын 

йанларында,  эювдянин  орта  щисясиндя  йерляшян  30  ъцт  овалшякилли  кисяъикляр 

шяклиндядир. Ъинси вязиляр, бел тяряфдя гыса ифразат ахарлары иля хариъя  ачылыр-

лар.Ъинси щцъейряляр су мцщитиндя майаланыр вя инкишаф едирляр. 

Инкишаф.  Майаланмыш йумурта там  бярабяр, радиал бюлцнмяйя мя-

руз галыр (шякил 219). Формалашан бластуланын инваэинасыйасы йолу иля гаст-

рула ямяля эялир. Бластопора якс гцтб, формалашан организмин юн уъу, бла-

стопор  олан  гцтб  ися  арха  уъуна(анал  дялийи  йерляшян  гцтб)  мцвафиг  эялир. 

Беляки,  сонракы  инкишаф,  бластопорун  ануса  чеврилмясиня,  аьызын  ися  якс 

гцтбдя икинъи дяфя – сцрфянин вентрал тяряфиндя ектодерманын дахиля чякил-

мяси нятиъясиндя формалашыр. 

 

 



Yüklə 4,71 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   44   45   46   47   48   49   50   51   52




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©www.azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin