Abu nasr forobiy va g’azzaviyning falsafa ilimiga oyid qarashlari. Joba

ABU NASR FOROBIY VA G’AZZAVIYNING FALSAFA ILIMIGA OYID QARASHLARI.
Joba:

Kirisiw
1. Abu Ólshem hám uyqassız qara sóz benen jazılǵan kórkem shıǵarma Forobiyning turmıs jolı.

2. Forobiyning filosofiyalıq hám jámiyetshunoslikka tiyisli qarawları.
3. Forobiyning jámiyet hám etika haqqındaǵı qarawları
4. Forobiyning “Fazıl adamlar qalası” shıǵarmasındaǵı social qarawlar.
Juwmaq.
Paydalanılǵan ádebiyatlar dizimi.

Kirisiw

Kurs jumısı temasınıń aktuallıǵı. Prezidentimiz Islam Abdug'aniyevich Karimov aytqanları sıyaqlı, “Dúnya tán alǵan kóp ullı filosoflardıń dóretpeleri elege shekemge shekem ózbek tilinde baspa etilmegenligi sebepli kópshilik oqımıslı adamlar, atap aytqanda jaslarımız olardıń ideologik qarawları menen jaqsı tanıs emes. Sokrat, Platon, Nitsshe hám Freyd sıyaqlı ilimpazlardıń, házirgi zaman filosoflarınıń kitapların túsinikli etip, túsindirme hám túsindiriwler menen ózbek tilinde baspadan shıǵarıwımız kerek[1]”.

Jámiyet rawajlanıwındaǵı hár qanday ózgerisler, jańalıqlar, ásirese, insaniyat rawajlanıwına úlken dúmpish beretuǵın processler, jańa ashılıwlar óz-ózinen júz bermeydi. Onıń ushın, áwele, ásirlik dástúrler, tiyisli shárt-sharayat, oylaw mektep, materiallıq -ruwxıy ortalıq ámeldegi bo'lmog'i kerek. “Biz kóp máselelerde batıs hám shıǵıs filosoflarınıń pikirleri menen, ásirese, individualism, egoism qarawların ilohiylashtirish menen keliwmasligimiz múmkin. Lekin olardı esapqa alıwımız, kereklisin tán alıw, kereksizin biykar etiwimiz zárúr [2]”.

Ulıwma alǵanda, Oraylıq Aziya materiallıq miyrasları jáhán mádeniyatı hám biliminiń ajıralmas ajıralmaytuǵın bólegin quraydı. Sonday eken, Prezidentimiz joqarıda aytıp ótkenleri sıyaqlı, batıs hám shıǵıs filosoflarınıń qarawların da jaslar sanasına olardı shıǵıs filosofları pikirleri menen uyqaslastırǵan halda sińirip barıw dárkar. Sol sebepli házirde, jańa dáwir shıǵıs filosoflarınıń, atap aytqanda Abu Ólshem hám uyqassız qara sóz benen jazılǵan kórkem shıǵarma Forobiyning social -filosofiyalıq pikirlerin úyreniw sol búgingi kúnniń eń áhmiyetli wazıypalarınan bolıp tabıladı.

Kurs jumısı temasınıń maqseti. Ózbekstan óz mámleket ǵárezsizligi - suverenitetti 1991-jıl 31-avgustda daǵaza etiliwi tekǵana xalqımız sociallıq-ekonomikalıq hám siyasiy táǵdirinde, bálki xalqımız ruwxıy rawajlanıwında, tálim-tárbiya sistemasında, sonday-aq joqarı maman qánigeler tayarlaw sistemasında da shın mániste ǵárezsiz rawajlanıw, túp milliy hám usı waqıtta jańa zamanagóy ulıwma insanıylıq ruwxıy -ilimiy qádiriyatlardıń qaytaldan jańalıq ashılıwı xalqımızǵa qaytarılıwı, tereń dereklik hám hár tárepleme zamanagóy ilimiy filosofiyalıq usıl hám principler tiykarında úyreniw, izertlew, ásirese, áyyemgi, hám házirgi shıǵıs filosofiyası qánigelikligi boyınsha qánigeler tayarlaw múmkinshiliklerin da ashıp berdi. “Aldınǵı jıllarda,- dep aytıp otedi Prezidentimiz I. A. Karimov,- tálim sistemasımız jáhán civilizatsiyasınıń aldıńǵı jetiskenliklerinen hám xalqımızdıń tariyxıy túbirinen ajralıp qalǵan edi. Bul jaǵday tupten ózgertiliwi kerek. Aslini alǵanda, xalqımızdıń intellektual baylıqların, jáhán páni hám mádeniyatınıń eń jaqsı jetiskenliklerin ózine sińirip alatuǵın jańa áwladtı kámal taptırıw … sol negizdegina millettiń sanalı patriot birligi ruhini payda etiw múmkin[3]”. Sol sebepli biz búgingi kúnde shıǵıs filosofiyası wákili Abu Ólshem hám uyqassız qara sóz benen jazılǵan kórkem shıǵarma Forobiy qarawların úyreniwdi ózimiz maqset etip aldıq.

Ulıwma alǵanda jámiyet rawajlanıwı ushın filosofiya ilmi ayriqsha túrde xızmet etedi. Onı qáliplestiriwde bolsa batıs hám shıǵıs filosoflarınıń ornı kútá úlken bolıp tabıladı.

“Bul quramalı dúnyanıń ázeliy hám máńgi máseleleri, usınıń menen birge, hár bir dáwirdiń aktual máselelerine hár tárepleme tıyanaqlı ilimiy juwaplar tabılǵan táǵdirdagina ruwxıylıq álemi jańa mánis - mazmun menen boyib baradı. Basqasha aytqanda, hár bir ilimiy jańalıq, jaratılǵan jańa ashılıw - bul jańasha pikir hám dúńyaǵa kózqarasqa dúmpish beredi, ruwxıylıqtıń qáliplesiwine ayriqsha tásir ótkeredi.

Sol kózqarastan qaraǵanda, jayimizde jasap ótken ullı oqımıslılarımız, oyshıl babalarımızdiń ibratlı turmısı hám iskerligi, bemisl ilimiy - dóretiwshilik jańa ashılıwları búgin de jáhán ahlini tańlanıwǵa salıp atırǵanın maqtanısh menen atap ótiw kerek”.[4]

Abu Ólshem hám uyqassız qara sóz benen jazılǵan kórkem shıǵarma Forobiyning turmıs jolı

Abu Ólshem hám uyqassız qara sóz benen jazılǵan kórkem shıǵarma Forobiy O'tror qalasında (házirgi Kazaxstandıń Chimkent wálayatı aymaǵında jaylasqan qala ) 256 -257 musılmansha jıl esabı sánede tuwıldı. Onıń ákesi áskeriy sarkarda edi. Jas hám zeyini ótkir Abu Ólshem hám uyqassız qara sóz benen jazılǵan kórkem shıǵarma ilmga erte qızıqtı, arab, parsı tilerini jetilisken dárejede ózlestirdi. Forobiy sanskrit (áyyemgi hind tili) tilin úyrendi jáne onı yahshi bilerdi. Ózi turkiy halqlarga tiyisli bolıp ana tilin yahshi bilar hám jaslıǵında túrli tillerdi hám ılımlardı puhta iyelegen edi. Ol kóbirek Bag'dodda jasaǵan. Arab tilin oǵırı yahshi bilar edi. Ol kóbirek filosofiya, logika hám diniy ılımlarǵa qızıqar edi.

Forbiy túrli ılımlardı yahshi ózlestirgen mavsu'iy alım edi. Ol filosofiya, logika, teologiya, ahloq, siyasat, astronomiya, kimiyo, muzıka hám basqa ilimlarga tiyisli o'nlab kitaplardı jazǵan.

Forbiyning muzıka boyınsha jazǵan kitapı Islam mádeniyatında jazılǵan eń tiykarǵı arabsha kitap bolıp házirge shekem tiykarǵı dereklerden bolıp kelip atır. Ol «Nızam» atlı muzıka ásbapın ihtiro etken.

Abu Ólshem hám uyqassız qara sóz benen jazılǵan kórkem shıǵarma Forobiy 336 musılmansha jıl esabı jılda Damashq qasındaǵı awıllardıń birinde opat etdi.

Abu Ólshem hám uyqassız qara sóz benen jazılǵan kórkem shıǵarma Forobiy 260 dan zıyat ilimiy jumıs jarattı. Olardan ayırımları tómendegiler bolıp tabıladı:

1. «Qollanba fi A'za il Insan».

2. «Qollanba fi A'za al-Haywan».

3. «Qollanba fir Raddi ala Jolinus fima Nakaza fiha Aristotelis».

4. «Kitapun fi Aroi adamlar gruppası il-Madinatil Fazila».

5. «Qollanba pıl Milletil-fazila».

6. «Ta'liqot».

7. «Qollanba fi Oqıw iyis Saodat».

8. «Qollanba uyun ul-Masoil».

9. «Qollanba al-Mufarraqot».

10. «Qollanba fi Masnil aql» hám taǵı basqa.

Forbiyning kitapları eki túrge bólistiriledi. Birinshisi talim tárbiya filosofiya hám basqa tarawlarda jazǵan kitapları. Ekinshisi Aflotun, Arastu hám olarǵa ergashganlarning kitaplarına jazǵan túsindiriwleri. Birpara izertlewshilerdiń usı kitaplardıń sanı qırıq donaga etkenin aytadılar.

Forbiy óziniń talim tárbiya iskerliginde Aflotun hám Arastu hám de grek filosofiyası hám Islam dini arasında muwapıqlastırıwǵa qattı urınǵan. Onıń ózi dinin bekkem tutatuǵın musulman bolǵan. Usınıń menen birge, ol Aflotun hám Arastu islamdaǵı mekteplerine o'hshash filosofiyalıq islamdaǵı mekteplerge tiykar salǵan birinshi musulman filosof bolıp tabıladı.

Sol waqıtta Aflotunning «at-Tosu'ot» atlı kitapı awdarma etilip hato jol menende Arastuning kitapı dep bilingan edi. Arabshada «Rububiyat» atı menen ataqlı bolǵan bul kitaptı oqıǵan Forobiy Arastuning pikirleri tap Aflotunnikiga o'hshar ekenligine hújjet hám dálil tabılǵanınan hursand bolǵan hám usı eki faylasfning basqa kitapların da muvofiylashtish ushın háreket etken. Forbiy da Aflotunni, da Arastuni bir túrde yahshi kórer hám qadrlar edi.

Usınıń menen birge bul eki shahsning pikirleri bir birine qarsı bolıwın oyda sawlelendire almas edi. Onıń «al-Jam'u bayna ra'yay al-hakimayni Aflotun al-Ilohiy hám Arastutolis»- Eki hakim - Aflotun ilohiy Arastularning pikirlerdi jıynash dep atalǵan kitap Forbiyning buǵan baylanıslı alıp barǵan hakatining gúldiń tajıı esaplanadı.

Forbiy óziniń bul jumısı ila birinshi bolıp Islam áleminde Aflotun talim tárbiya hám etikalıq qarawları tarqalıwina sebep boldı. Usınıń menen birge tap sol jumıstıń ózi musulman filosoflarǵa grek filosofiyasın diniy máselelerde tap tartmay isletiwge jol ashıp berdi.

Forbiy birinshi bolıp Alla taoloning bar ekenligine álemdi dálil etip ketirmay Ol zotning bar ekenin jalǵız intellektual dálil menen tastıyıq qılıwdıń jańa usılın keltirdi. Ol bar zatlardı ekige - gewdesi múmkin hám gewdesi orınlanıwı shártga bóliwleydi. Múmkinul gewde dúnyadaǵı janzatlar bolıp olardıń bolıwı múmkin bolǵanı sıyaqlı, bolmawi de múmkin. Olarǵa qarasak geyparaları joǵalıp, ornına basqaları payda bolıp turǵanın kóremiz.

Áne sol ózinden basqa zattıń tasiri sebepli ózgeredi hám almasadı. Olardıń hár birine bólek názer solsak da sol holni kóremiz. Bul dizbektiń ohirgi noqatı bolıwı kerek. Áne sol ohirgi noqat, hámme múmkinul gewdelerdiń barıp taqalatuǵın noqatı orınlanıwı shártul gewde - gewdesi orınlanıwı shárt bolǵan, ol bolmasa basqa zatlar bolmaytuǵın zot bolıp tabıladı.
Forbiyning filosofiyasında hám talim tuwrısındaǵı etikaında Alla - orınlanıwı shártul vujud bolıp tabıladı. Usı intellektual dálilge qaray orınlanıwı shártul gewde tómendegi sapalarǵa iye:
1. Alla taoloni tariyplew múmkin emes.
2. Alla taoloning basqa zatlarǵa o'hshab mánisi joq.
3. Alla taolo zárúrat maydanınan jalǵız bolıp tabıladı, sherigi joq bolıp tabıladı.
4. Alla taolo element emes. Ol holis aql bolıp tabıladı. Ol holis yahshilik bolıp tabıladı.

Forbiyning Islam aqiydasiga tuwrı kelmaytuǵın filosofiyasınan biri «Alla az-kem zatlardı bilmaydi» dep aytıwı bolıp tabıladı.

Sonıń menen birge, Forbiy ıqtıqatqa tiyisli álemdiń jaratılıwı, náps, aqıl, nubuvvat hám basqa temalarda da filosofiya júrgizgen.
Biliw procesin aqıl hám sizgilar arqalı júzege keledi. Biliw procesi sheksiz bolıp, ol insan janlı baqlaw hám oylawınıń uǵımsız zattı bilmewden biliwge shekem bolǵan quramalı joldı basıp ótedi. Bul jónelis hodislar áqibetin biliwden olardıń sebebin ańǵarıw, hákisidensiyaadan substansiyaga jetip barıwdı maqset etip qóyadı. Biliwde aqıl hám logika, ilmining mártebesi kútá úlken bolıp tabıladı. Mutafakkur talqinida intellektual biliw eki tárepke iye: birinshiden, ol anıqlıqtan alıslaw hám odan ulıwma tamon hám táreplerdi ajıratıp alıwdı, ekinshi tamondan bolsa, bul ulıwmalıq járdeminde konkret táreplerdiń mánisine tereńlashishni talap etedi..aqıl jardeminde insan ilim-pánni jaratadı. Pán sebepli hádiysel mánisin ashıp beriledi. Hár bir pán insannıń arnawlı bir mútajliklerin qandırıwǵa xızmet etedi. Bunnan tısqarı, Forobiy biliw táliymatınıń basqa táreplerin da úyrengen. Ol ilimiy izertlewde gúzetiw, tartıs-tartıs, biliw metodları, janlı baqlawdıń sheklengenligi tórisinde qızıqlı ideyalardı ilgeri súrgen. Forobiy sebepli musulman Arqa talim tárbiya etikalıq hám filosofiyalıq oylawında logika ilmi tereń ız qaldırdı.