17-tema. Jer júzlik xojalíq hám xalíq aralíq ekonomikalíq qatnasíqlardíń rawajlaníwí

3-Juwap. Xalıq aralıq ekonomikalıq qatnasıqlardın` tiykarg`ı formalarına to`mendegiler kiredi`
- tovar ha`m xızmetlerdin` xalıq aralıq sawdası;
- kapital ha`m shet el investitsiyalarının` xalıq aralıq ha`reketi;
- jumıs ku`shinin` xalıq aralıq migratsiyası;
- ma`mleketler aralıq o`ndiris kooperatsiyası;
- xalıq aralıq valyuta-kridit qatnasıqları.
Bulardın` ha`r biri o`zine ta`n belgilerine iye. Xalıq aralıq ekonomikalıq qatnasıqlarda tovar ha`m xızmetlerdin` xalıq aralıq sawda jetekshi orın iyeleydi. Xalıq aralıq sawda jer ju`zlik xojalıqtın` rawajlanıwı ushın og`ada za`ru`r. Sebebi ko`plegen ma`mleketler resurslarının` sheklengenligin esapqa alıp o`z mu`ta`jlikleri ushın barlıq tu`rdegi tovarlardı na`tiyjeli islep shıg`arıw imkaniyatına iye emes.
Kapitaldın` xalıq aralıq ha`reketi - bul kapitaldın` shet elde jaylasıwı ha`m xızmet etiwin an`latadı. Ol shet elge to`mendegi formalarda shıg`arıladı`
1. Jeke yamasa ma`mleketlik kapital formasında.
2. Aqsha ha`m tovar formasında. Sonın` ishinde, kapital
shıg`arıw mashina ha`m u`skeneler, patentler, nau-xau ha`m tovar
kreditleri formasında bolıwı mu`mkin.
3. Qısqa ha`m uzaq mu`ddetli kriditler formasında.
4. Ssuda ha`m isbilermenlik kapitalı forması.
XX a`sirdin` aqırına kelip xalıq aralıq ekonomikalıq qatnasıqlarda jan`asha ko`rinisler payda boldı. Bul ko`rinislerdin` biri xalıq aralıq ekonomikalıq qatnasıqlardın` en` ken` tarqalg`an forması jumıs ku`shinin` migratsiyası (ko`shiwi) esaplanadı. jumıs ku`shinin` migratsiyası miynet resurslarının` qolaylı jag`dayda jumıs penen ta`miyinlew maqsetinde bir ma`mlekette basqasına ko`ship o`tiwin an`latadı. Ol eki bo`limnen turadı` Emigratsiya ha`m immigratsiya. Emigratsiya - ma`mleketten basqa jaqqa (ma`mleketke) barlıq waqıtta jasaw ushın shıg`ıp ketiw, immigratsiya - ma`mleketke barlıq waqtta jasaw ushın kirip keliwdi bildiredi.
Jumıs ku`shinin` migratsiyası du`n yanın` jetekshi ma`mleketlerinin` to`men rawajlang`an ma`mleketlerdin` jumıs ku`shin awır ha`m az qaqı to`leytug`ın tarawlarda islewine tiykarlang`an.
Xalıq aralıq ekonomikalıq qatnasıqlardın` rawajlanıwında valyuta-kredit qatnasıqları da belgili orın iyeleydi
Xalıq aralıq ekonomikalıq qatnasqlardın` rawajlanıwı xalıq aralıq huqıq normaları ha`m olardın` a`melge asırılıw instrumentlerine (xalıq aralıq ekonomikalıq kelisimler, kodeksler t.b.) tiykarlanadı.
Jer ju`zlik xojalıqtın` rawajlanıwı menen xalıq aralıq ekonomikalıq qatnasıqları globallıq xarakterge iye bolıp, o`z sferasın ha`m formaların ele de ken`eytip ha`reket etedi.
O`ndiris protsessinde kapital ha`rekettin` ku`sheyiwi trans milliy korporatsiyalardı (TMK) ju`zege keltiredi. Olar kapitaldın` jer ju`zlik ko`lemde o`z-ara bo`listiriliwin ta`miynleydi ha`m xalıq aralıq ekonomikalıq qatnasıqlardın` rawajlanıwında a`hmiyetli faktorg`a aylanadı.
TMK bir neshe ma`mleketler milliy kapitalının` birigiwinen payda boladı yamasa ol bir ma`mleket kapitalına su`yene otırıp xalıq aralıq ko`lemde jumıs alıp baradı. Olarda ko`p mug`darda kapital toplanadı. TMKlar du`n ya ju`zlik ko`lemde ekonomikanın` jeke sektorına qoyılg`an kapitaldın` 1/3 bo`legin qadag`alaydı ha`m 2 trillion dollarg`a ten` kapitaldı investitsiyag`a shıg`ara aladı. Olar ko`birek jas ma`mleketlerge ko`p mug`darda investitsiya jaylastıradı.
BMShtın` ma`limlemesine tiykarlanıp XX-a`sidin` 90-jıllarının` ortalarında jer ju`zinde 40 mın` TMK bolıp, olar ha`r qıylı ko`rinislerge iye bolg`an. Olardan jigirması en` irileri esaplanadı. Olarg`a {Royel datch - Shell}, {Djeneral Motors}, {Ekosson}, {IBM} t.b. kiredi.
Xalıq aralıq ekonomikalıq qatnasıqlar sistemasında xalıq aralıq sawdanın` ornı ayrıqsha. Xalıq aralıq sawda ma`mleketti ha`r qıylı tovarlar menen ta`miyinlew mu`mkinshiligin beredi. Xalıq aralıq sawdanın` ulıwma ko`leminin` 80 % i sırtqı sawda u`lesine tuwra keledi.
Xalıq aralıq sawda jer ju`zlik bazarda o`z ko`rinisin tabadı. Jer ju`zlik bazar - bul xalıq aralıq miynet bo`liniwshiligi arqalı bir-birine baylanıslı bolg`an tu`rli ma`mleketler arasındag`ı sawda qatnasıqlarının` jıyındısı. Bul bazar tovar-aqsha qatnasıqlarının` xalıq aralıq ko`rinisi.
Jer ju`zlik bazar tovarlar, xızmetler, finans, ilimiy miynetler ha`m miynet bazarlarınan turadı. Miynet bo`liniwshiligi qansheli teren`lesse, tu`rli ma`mleketlerdegi o`ndiris ko`lemi qanshelli o`sse, jer ju`zlik bazar sonsheli ken`eyedi, ol jerde satılatug`ın tovarlar ha`m xızmetler ko`beyedi. Na`tiyjede bazar qatnasıwshılarının` sanı da artadı.
Jer ju`zlik bazar o`zine ta`n infrastruktura arqalı ha`reket etedi. Bul infrastruktura xalıq aralıq tovarlar birjaları, fond birjaları, bankler, auktsionlar, finans-qamsızlandırıw kompaniyaları, sawda-sanaat kompaniyaları, jumısqa jallawshı firmalar xızmetinde sa`wlelenedi.
Jer ju`zlik bazar milliy bazarlardan o`zgeshelengen halda o`ndiristin` ma`mleketler aralıq qa`niygelesiwine ha`m sog`an qarap olardın` bir-birine tovar jetkerip beriw za`ru`rligine tiykarlanadı. Bul bazarda tu`rli ma`mleketlerdin` islep shıg`aratug`ın tovarlardın` barlıg`ı emes, al tovarlardın` ma`mleketler aralıq almasıwı za`ru`r bolg`an tu`rleri g`ana satıladı. Jer ju`zlik bazarda tovarlar assortimenti sheklengen. Olarg`a tiykarınan a`sbap-u`skeneler, neft , gaz, ko`mir, metall, paxta, da`n, chay, kofe, ju`n, ag`ash sıyaqlı o`nimler kiredi. Milliy bazardag`ı ko`pshilik tovarlar jer ju`zlik bazarda bolmaydı. Jer ju`zlik bazarda sawda-satıq tu`rli ma`mleketlerge tovar islep shıg`arıw qa`rejetleri ortasındag`ı ayırmashılıqqa tiykarlanadı. Bul ayırmashılıq eksport yamasa importtın` qolaylılıg`ın ta`miyinleydi. Eksport - ma`mlekette islep shıg`arılg`an tovarlardı sırt elge shıg`arıw, al import - sırt el tovarlarının` ma`mleketke keliwin an`latadı.Egerde tovardı ma`mleket ishinde o`ndiriw qa`rejetleri, onın` jer ju`zlik bazardag`ı bahasınan to`men bolsa, eksport qolaylı boladı. Al bul qa`rejetler joqarı bolsa import ju`z beredi.
Jer ju`zlik bazarda arnawlı bahalar - kontrakt bahalar ha`reket etedi. Bul bahalar xalıq aralıq ko`lemdegi talap ha`m usınıs qatnasıqların, sonın` menen birge ba`seke sha`rtlerin sa`wlelendiredi.
Jer ju`zlik bazarda ba`seke gu`resi tu`rli ma`mleketler ortasında bolıp o`tedi. Mısalı` jer ju`zlik paxta bazarında ba`seke AQSh, Qıtay ha`m O`zbekstan ortasında boladı.
Jer ju`zlik bazar milliy ekonomikanın` rawajlanıwına ku`shli ta`sir etedi.
Ha`tteki en` rawajlang`an ma`mleketler ekonomikası da jer ju`zlik bazarg`a baylanıslı. Sebebi jer ju`zlik bazar arqalı aqsha kapitalı, jumıs ku`shi, texnologiya sıyaqlı a`hmiyetli faktorlar ma`mleketler ortasında bo`listiriledi.
XX a`sirdin` ekinshi yarımınan baslap xalıq aralıq sawda joqarı temp penen rawajlana basladı. Bunın` sebebi du`n ya ma`mleketleri arasındag`ı ekonomikalıq qatnasıqlardın` ku`sheyiwi esaplanadı.
XX a`sirdin` 80-jılları Yaponiya du`n ya sawdasında belgili jetiskenliklerge eristi. Ol jer ju`zinde avtomobil ha`m ha`r qıylı u`skeneler o`ndirisinde birinshi orıng`a shıqtı.
Ha`zirgi jer ju`zlik sırtqı tovar aylanısında sanaatı rawajlang`an ma`mleketlerdin` u`lesi joqarı ko`rsetkishlerge iye. Mısalı, AQSh, Ullı Britaniya, Frantsiya, Germaniya, Italiya, Yaponiya, Bel giya, Niderlandiya, Shvetsiya, Shveytsariya, Kanada ma`mleketlerinin` u`lesin sırtqı tovar aylanısının` 55% tuwra keledi. Bul ma`mleketlerdin` xalqı jer ju`zi xalqının` 20 % in quraydı. Al du`n ya xalqının` 40 O`in quraytug`ın Qıtay ha`m Hindistan u`lesine jer ju`zlik tovar aylanısının` 4 % ke shamalası tuwra keledi.
Xalıq aralıq sawda bir qatar o`zine ta`n belgilerge iye`
1. Ekonomikalıq resurslardın` ha`reketshen`ligi ma`mleketler ortasında, ma`mleket ishindegige qarag`anda to`men boladı.
2. Ha`r bir ma`mleket ha`r qıylı valyutadan paydalanadı. Bul ma`mleketler ortasında xalıq aralıq sawdanı a`melge asırıwda belgili qıyınshılıqlardı tuwg`ızadı h.t.b.
Ma`mleketler xalıq aralıq sawda arqalı o`zlerinin` rawajlanıw da`rejelerin, o`ndiristin` ulıwma ko`lemin ko`beytiwi mu`mkin. Mısalı, O`zbekstan keyingi jıllarda o`zinin` sırtqı tovar aylanısın ku`sheytiw arqalı du`n ya ekonomikasında o`zinin` rolin ku`sheytip atır.
Son’g’i’ ji’llarda ekonomika tarawlari’n diversifikatsiyalaw ha’m olardi’n’ o’z-ara ba’sekige shidamli’li’g’i’n artti’ri’wg’a qarati’lg’an ilajlardi’n’ a’melge asi’ri’liwi’ ele saqlanip turg’an global krizis jag’dayi’ ha’m du’nya bazari’ndag’i’ bahalardi’n’ ma’mleket eksport potentsiali’na unamsiz ta’sirin sezilerli kemeytiw imka’niyatin berdi. Ma’mleketimiz eksportshi’lari’ni’n’ sirtqi bazardag’i’ orni’n saqlaw, sonday-aq, jurti’mi’z eksport potentsialin bekkemlew maqsetinde o’tken da’wirde si’rtqi’ bazarg’a o’nim jetkerip beriw ko’lemin ko’beytiw, eksport qi’li’natug’i’n o’nimler tu’ri ha’m geografiyasi’n diversifikatsiyalaw, eksport xizmetine jan’a ka’rxanalardi tarti’w isleri a’melge asi’ri’ldi’. 2017 ji’ldan baslap aldi’n o’z o’nimlerin eksport qi’lmag’an 600 ka’rxana eksport xizmetine tarti’ldi’. 208 tu’rdegi jan’an o’nim eksportqa jetkerip berildi. Jan’a eksport bazarlari sani’ 44 ke jetti. BAA’ ha’m Tu’slik Afrikasi’na jen’il avtomobiller, Ulli’ Britaniyag’a ku’sh agregatlari’, dvigatellerdin’ bo’lekleri, Latviyag’a do’n’gelek disklari’, Tu’slik Koreyag’a avtogeniratorlar, Yaponiyag’a vino materiallar, AQSH ha’m Izraylg’a araq-sharap o’nimleri, QQR, Turkiya< Tuslik Koreya, Latviya, Aug’anistang’a polimer o’nimler, Shetsiya, Rumi’niya, Bolgariya, Turkiya, Indoneziyag’a mineral to’ginler ha’m basqada o’nimler eksport qi’li’ndi’.
O’zbekistan eksportinda xi’zmetler-34,1%, energiya ham neft o’nimleri 24,2%, azi’q-awqat 7,2%, qara ham ren’li metallar 4,8%, ximiya sanaati’ o’nimleri 8,2%, mashina ham quri’li’s materiallari’ 3,7%, paxta talasi’ 1,1% ti quraydi’. Importta bolsa xi’zmetler- 6,4% energiya ham neft o’nimleri 7,6% azi’q-awqat o’nimleri 13,8% qara ham ren’li metallar 11,3% mashina ham quri’li’s sanaati’ 35,4% ti quraydi’.O’zbekistan si’rtqi’ sawda aylani’si’ni’n’- 41,4% ti Rossiya, Qazaqstan, Belorussiya, Ukraina, Tajikistan ham Qi’rg’i’zstan mamleketleri u’lesine tuwri’ keledi. Qi’tay, Koreya, Turkiya, Germaniya, Afganistan, Latviya, Litva ,Hindistan ham Iran ellerine-41% tuwri’ keledi.
XX a’sirdin’ ekinshi yariminan baslap erkin (arnawli) ekоnоmikaliq zоnalar хaliq ara ekоnоmikaliq qatnasiqlardin’ ajiralmas bir bo’legine aylandi. Ja’ha’n хоjaliq baylanislari ushin erkin ekоnоmikaliq zоnalar хaliq ara tоvar aylanisin jedellestiriw esabinan ekоnоmikaliq o’siwdi tezlestiredi, investisiyalardi tartiw, ekоnоmikaliq prоsesslerdi teren’lestiriw faktоri sipatinda ayriqsha rоl оynamaqta. O’tken a’sirdin’ 90-jillarinda tu’rli ko’rinistedi min’lap erkin ekоnоmikaliq zоnalar is ju’rgize basladi. Qa’nigelerdin’ pikirinshe, 2000 jilg’a kelip usi EEZlar arqali ja’ha’n sawda aylanisinin’ 30 payizi aylana baslaydi. O’z iskerliginin’ turaqlilig’i ushin jen’illetilgen sha’rayatlar izlep ju’rgen хaliq ara kоrpоrasiyalar EEZdi jоqari da’ramat tabiwi mu’mkin bоlg’an qоlayli aymaqlar sipatinda ko’redi.
Usi оrinda da’slepki aymaqliq EEZ sipatinda 1547 jilda «Erkin sawda qalasi» dep ja’riyalang’an Italiyanin’ Livоrnо qalasin ayriqsha tilge aliw za’ru’r. Usinin’ menen birge, usi ekоnоmikaliq-administrativlik du’zilme rawajlanip, jetilistirilip bariwshi taraw esaplaniladi.
Bu’gingi ku’nde du’nyada 3,5 min’nan ziyat EEZlar bоlip, оlar 140qa jaqin ma’mleketlerde jaylastirilg’an. Du’nya ju’zindegi EEZlarda azi-kem 70 mln. adam jumis isleydi. Оlardin’ jilliq sawda aylanisi 500 mlrd. dоllardan ziyat. Ha’zirgi waqitta EEZlardin’ ju’da’ ko’p tu’rleri bоlip, ekоnоmikaliq qatnasiqlardin’ rawajlaniwi ha’mde glоballasiw prоsessinin’ ta’siri na’tiyjesinde оlar ha’m sani ha’m sipati jag’inan o’zgerip ha’m ko’beyip barmaqta. «Erkin ekоnоmikaliq zоna» kategоriyasina «erkin sawda zоnasi», «arnawli ekоnоmikaliq zоna», «arnawli industrial zоna» uqsag’an 30 dan artiq atamadag’i arnawli ekоnоmikaliq-administrativlik aymaqlar kiriwi ha’m bunin’ tastiyig’i esaplanadi. Lekin usini ayriqsha atap o’tiw lazim, EEZlarda ku’tilgen na’tiyjege erisiw ushin оlardi qashan, qanday bag’darda ha’m qanday ko’lemde qоllaniwin aniq biliw kerek. Bul bag’darda u’sh tiykarg’i qag’iydag’a a’mel qilmasliq sebepli оlardin’ ma’mleket ekоnоmikasina keri ta’sir ko’rsetiw jag’daylari ha’m ushiraydi. Ma’selen, eski «ittifaqlas» respublikalardin’ bir neshewi o’tken a’sirdin’ 90-jillarinda asig’isliq penen bir qatar erkin ekоnоmikaliq zоnalardi sho’lkemlestirgenligin bir eske alayiq. Sоl da’wirde usi ma’mleketlerde bazar infrastrukturasi ha’m qatnasiqlari qa’liplesiwi baslang’ish basqishta bоlg’anin esapqa alinbag’anlig’i aqibetinde оlarg’a sariplang’an qarjilar ha’m resurslar hesh qanday na’tiyje bermedi. Usinin’ na’tiyjesinde EEZlardin’ ko’pshiligi o’zinin’ jumisin tохtatti. Bunday unamsiz baslamalarg’a Mоldоva, Belarus, Ukraina, Qirg’izistan uqsag’an ma’mleketlerdin’ EEХlari misal bоliwi mu’mkin. Ma’mleketimizde bоlsa en’ aldi menen, qоlayli ekоnоmikaliq оrtaliqti jaratiw, bazar ekоnоmikasi institutlari ha’m jeke isbilermenlik klasslarin jaratiwg’a ayriqsha itibar berildi. Usilay etip ekоnоmikaliq sistema ha’m оndag’i jeke sektоr du’nyadag’i iri investоrlar menen birge usi ma’mleket ekоnоmikasi ushin paydali, yag’niy jоqari qоsimsha qun jaratiwshi islep shig’ariw tarawlarinda tоliq birge islesiw qila alatug’in halg’a keltirildi. O’z waqtinda erkin ekоnоmikaliq zоnalardin’ ma’mleket ekоnоmikasinin’ rawajlaniwina unamli ta’sir etiw esabina aling’an halda, «Erkin ekоnоmikaliq zоnalar tuwrisinda»g’i Nizam qabil etildi.
Erkin ekоnоmikaliq zоnalardi sho’lkemlestiriwdin’ ayriqsha ta’repi ma’lim bir aymaq yaki islep shig’ariw tarawin ekоnоmikaliq rawajlandiriwdi qоllap quwatlaw, sоnday-aq, bazar ekоnоmikasina o’tiw da’wirinde erkin ekоnоmikaliq zоnalardan ekоnоmikani mоdernizasiya qiliwdin’ aymaqliq usili sipatinda paydalaniw bоlip esaplanadi. Хaliq araliq ta’jriybe sоni ko’rsetpekte, bu’gin erkin ekоnоmikaliq zоnalardan tek g’ana investisiyalardi tartiw emes, ba’lki aymaqliq ekоnоmikaliq siyasat qurali sipatinda ha’m na’tiyjeli paydalanilmaqta.