13 maruza Karxonolar o’z ora qarzlarini bartaraf etish 4 г
2. Uch korxonadan iborat bo'lgan tizim uchun to’lamaslik krizisi To’lamaslik krizisning hoxlagan birinida, o'zaro hisoblashlar protsedurasining
kamchiligi bilan aloqador bo'lgan bitta «texnikaviy» komponentasi hamisha aniq
vazifasini bajaradi. Oldindagi vaqtda xududi shu omilga bog’liq paydo bo'ladigan
krizis holatlarin qaraymiz.
Korxonalar orasidagi o'zaro to'lovchilik muammosining mazmunini uch
korxonadan iborat bo'lgan tizim uchun oddiy sonli misolda qiyoslaymiz. Bu
korxonalarning har biri bitta moliya birligiga shartli teng bo'lgan ortiq sarmoyasiga
ham 10 birligiga teng bo'lgan asosiy jamg'armasiga ega deb hisoblaymiz. Mayli
birinchi korxonasi ikkinchi korxonasiga 100 birlik, u ikkinchi korxonasi uchunchi
korxonasiga 100 birlik va uchinchi korxonasi birinchi korxonasiga 100 birlik
miqdorda qarzdor bo'lsin. Korxaonalarning absolyut qarzlarining yig’indisi 600
birlikga teng bo'lib va ularda bor jamg'armasi (30 birlik ) bilan qiyosan, ancha ko'p
bo'ladi, bunda qo'shimcha sarmoyasini (3 birlik ) hisobga olganda ham. Biroq
shuning bilan birga bu tizimning moliya sharoiti rostdan ham yaxshi demakdir,
sababi har bir korxonaning alohida «qarizlar» yig’indisi, ya'ni har bir korxona
ikkinchi bir korxonaga berish zurur bo'lgan sarmoyalar yig’indisi va boshqa
korxonalar unga berishi kerak bo'lgan sarmoyalar miqdori nolga teng bo'ladi. O'zaro
hisobotning aniq protsedurasi bo'yicha, bir vaqt momentinda barcha qarzlar
miqdorini rad etib (to’lab) jo'natadi, ya'ni har bir korxona bir biriga qarzdor emas
deb yozma xabar tasdiqlaydi va qarzdan qutilib, o'zlari hamkorlari bilan ishlarini
davom etadi. Bunda markazlashtirilgan kredit umumiy talab etilmaydi.
Bunday «qo’ldan» yuritilgan operatsiyalarni, albatta ko'p sonli moliyaviy
majburiyatlariga ega, ko'p sonli korxonalar uchun ishga oshirish albatta mumkin
emas. Bunda ancha murakkab usullar talab etiladi, bu ularni qarab chiqish uchun
avvalambor qo'yilgan masalani bir shaklga olib kelishmiz zarur bo'ladi.
