1. Lingvistik shaxs va diskursiv tafakkur Nutqni avlod va semantik idrok etish xususiyatlari

Dostonbek masharipov
Ish rejasi
1. Lingvistik shaxs va diskursiv tafakkur
2. Nutqni avlod va semantik idrok etish xususiyatlari aloqa jarayonida
2.1 Diskurs avlodining psixolingvistik xususiyatlari
2.2 Nutqni mazmunli idrok etish
1. Lingvistik shaxs va diskursiv tafakkur
Lingvistik shaxsning o'ziga xos xususiyati uning og'zaki fikrlash qobiliyatidir, ya'ni. nutqni yaratish va tushunish, shuningdek, lingvistik bilimlarni ichki (aqliy) leksikada saqlash qobiliyati. Avlodning xususiyatlari, nutqni semantik idrok etish, psixik leksikaning tashkil etilishi keyingi boblarda batafsil yoritiladi. Shuni ta'kidlash kerakki, biz tadqiqotimizda ushbu kontekstdagi matn til tizimining birligi sifatida emas, balki eng yuqori darajadagi haqiqiy kommunikativ birlik sifatida tushuniladi, degan pozitsiyadan kelib chiqamiz, T.M. Dridze , "motivatsiyalangan kommunikativ-kognitiv faoliyatning tasviri va ob'ekti bo'yicha". Matn asarini shunday funksional ko‘rib chiqish bilangina uni nutq deb atash mumkin. A.E.ning so'zlariga ko'ra. Kibrikning ta'kidlashicha, nutq "o'z-o'zidan mavjud emas, balki faqat kommunikantlar o'rtasidagi o'zaro ta'sir jarayonida asosiy, bog'lovchi bo'g'in bo'libgina qolmay, balki muhim tabiati asosan uning vazifasi bilan oldindan belgilab qo'yilgan ob'ektdir".
K.F.ning so'zlariga ko'ra. Sedovning ta'kidlashicha, "nutq asarlari lingvistik shaxsning nutqiy faoliyati natijasidir. Ular o'z ijodkorining kommunikativ kompetentsiyasining individual xususiyatlarini, uning lingvistik ongining yashirin (latent) jarayonlarini, diskursiv tafakkurning o'ziga xosligini tashkil etishni hukm qilish imkonini beradi ... Nutqning tuzilishi aks ettirish vazifasini bajaradi (va ifodasi) lingvistik shaxsning xususiyatlarini, shu jumladan uning kommunikativ kompetentsiyasini.
Shunday qilib, ushbu tadqiqotning markaziy tushunchasi nutqdir. Zamonaviy ilm-fanda bu atamaning ma'nosini ko'plab talqinlar mavjud. Ko'pgina mahalliy va xorijiy olimlar nutq so'zini kognitiv va kommunikativ funktsiyalarining xilma-xilligidagi ajralmas nutq ishi sifatida tushunadilar [Arutyunova, Paducheva; Borbotko ; Dyck furgon ; Isserlar ; Karasik, qizillarning Kibriki; Makarov, Pocheptsov , Sedov Sirotinina; va boshq.]. Misol tariqasida N.D.ning ta'rifini keltiramiz. Arutyunova "Lingvistik entsiklopedik lug'at"da: "Diskurs (frantsuzcha diskurslardan - nutq) ekstralingvistik - pragmatik, sotsial-madaniy, psixolingvistik va boshqa omillar bilan yaxlitligida izchil matn; voqea aspektida olingan matn; Maqsadli ijtimoiy harakat sifatida qaraladigan nutq odamlarning munosabatlari va ularning ong mexanizmlari (kognitiv jarayonlar) bilan bog'liq bo'lgan tarkibiy qism sifatida. Nutq - bu "hayotga botgan" nutq. Shuning uchun nutq atamasi matn atamasidan farqli o'laroq, jonli nutq bilan aloqalari bevosita tiklanmagan qadimgi va boshqa matnlarga nisbatan qo'llanilmaydi.
K.F.ning so'zlariga ko'ra. Sedovning ta'kidlashicha, nutqning eng qulay ishchi ta'rifi fenomenologik yondashuv nuqtai nazaridan ta'rif bo'lishi mumkin. Nutq - bu odamlarning ijtimoiy ahamiyatga ega bo'lgan o'zaro ta'siri jarayoniga hamroh bo'lgan ob'ektiv ravishda mavjud bo'lgan og'zaki-belgi tuzilishi. Diskurs interaktiv xususiyatga ega: u o'zaro ta'sirni, dialogni qamrab oladi .
Nutqni o'rganishning eng muhim jihatlaridan biri matn jihatidir. Nutq va matn atamalari umumiy va maxsus tushunchalar sifatida o'zaro bog'liqdir. Matn nutqiy asarning ichki ( immanent ) tuzilishi nuqtai nazaridan nutq sifatida qaraladi .
Zamonaviy psixolingvistikada nutq tushunchasi bilan bir qatorda quyidagi terminologik belgilashlar ham keng qo‘llaniladi: diskursiv (matnli) faoliyat, diskursiv xulq-atvor, diskursiv fikrlash. Diskursiv faoliyat deganda yaxlit nutqiy asarlarni ongli va maqsadli yaratishga qaratilgan nutq faoliyati tushuniladi. Diskursiv xulq-atvorning kengroq tushunchasi ongli va maqsadga muvofiq bo'lgan og'zaki harakatlardan tashqari , ixtiyoriy va to'liq nazorat qilinmaydigan harakatlarni o'z ichiga oladi. Diskursiv tafakkur deganda biz nutqlarni hosil qilish va semantik idrok etish jarayonlariga xizmat qiluvchi og'zaki tafakkurning alohida turini tushunamiz. Diskursiv kompetentsiya - bu kommunikativ kompetentsiyaning tarkibiy qismi bo'lib, u samarali va samarali nutq faoliyatini amalga oshirishda shaxsning ko'nikmalarini shakllantirish darajasini o'lchash imkonini beradi.
Psixologiyada fikrlash "tashqi ob'ektiv faoliyatning belgisi hosilasi" sifatida qaraladi. Mahalliy va xorijiy olimlarning ko'plab ishlari nafaqat til birliklari tafakkurning vositachisi bo'lishi mumkinligini ko'rsatdi . B.A. ta'kidlaganidek. Serebrennikovning ta'kidlashicha, "tafakkurni har qanday "ruhiy muhitda", har qanday" psixika sohasida" sodir bo'ladigan turli xil aqliy materiallar tomonidan amalga oshiriladigan o'ziga xos dinamik jarayon sifatida tushunish foydasiga dalillar tobora ko'proq to'planmoqda. L.S. Vygotskiy ta'kidlaganidek, o'zining asosiy, birlamchi shakllarida tafakkur noverbaldir. So'zlovchining ongida so'zlashuv jarayoni boshlanishidan oldin nutqning kelajakdagi mazmuni haqida qandaydir amorf fikr mavjud ... Fikr birliklari va nutq birliklari mos kelmaydi. Vygotskiy fikrning so'z grammatikasidan ajralib turadigan o'ziga xos grammatikasi borligiga ishongan. Tafakkurdan so‘zga bo‘lgan ichki nutqdagi harakat unga “fikr grammatikasining so‘z grammatikasiga aylanishi” sifatida ko‘rindi.
Og'zaki va og'zaki bo'lmagan fikrlash o'rtasidagi bog'liqlik masalasini batafsil ishlab chiqish va nazariy asoslash N.I.ning tadqiqotlarida olingan. Jinkin . Uning kontseptsiyasining asosini inson ongida maxsus intellekt tili - universal mavzu kodi (UCC) mavjudligi haqidagi gipoteza tashkil etadi, unda olimning fikriga ko'ra, fikrlashning asosiy chuqur operatsiyalari amalga oshiriladi. UPC - bu, Jinkinning so'zlariga ko'ra , "ba'zi umumiy xususiyatlar bilan tavsiflanishi mumkin. Birinchidan , bu talaffuz qilinmaydigan kod bo'lib, u tabiiy til so'zlarining moddiy xususiyatlaridan mahrum. Bu erda hech qanday belgilar ketma-ketligi yo'q, lekin zanjir yoki qandaydir guruhlash mumkin bo'lgan tasvirlar mavjud.Ushbu kodning boshqalardan farqi shundaki, ushbu yangi kodda boshqa tillar tomonidan belgilangan narsa ham belgidir. <...> Bunday mavzu kodi universal til bo'lib, undan boshqa barcha tillarga tarjima qilish mumkin.
N.I. tushunchasi. Jinkin I.N. asarlarida ishlab chiqilgan. Gorelov. I.N. Gorelov lingvistik shaxs ongida nutqning maxsus noverbal asosi mavjudligini isbotladi. Bu asos N.I. Jinkin universal mavzu kodini chaqirdi. Farq shundaki, Gorelovning fikriga ko'ra, intellekt tili imo-ishora-mimik-tovush-tasvir kabi majoziy emas. Ushbu kodning belgi materiali axborotni uzatishning tasviriy-motor kommunikativ usullarining (imo-ishora, mimik, intonatsiya-tovush va boshqalar) neyrofiziologik izlaridan boshqa narsa emas. Bayonotni shakllantirish jarayonida "xabarning og'zaki qismi ilgari ifodalangan og'zaki bo'lmagan aloqa tizimiga o'rnatiladi". Aynan shu asos fikrlashning birlamchi shakllariga vositachilik qiluvchi asosiy belgi materialiga aylanadi.
Zamonaviy nutq psixologiyasi va psixolingvistikada nafaqat og'zaki bo'lmagan, balki lingvistik belgilar bilan ishlaydigan og'zaki fikrlashning mavjudligi tan olingan. Og'zaki fikrlash tabiatini chuqur tushunish L.S.ning asarlarida namoyon bo'ladi. Vygotskiy. “Tafakkur va nutq” kitobida “Fikr so‘zda ifodalanmaydi, so‘zda amalga oshadi” degan gapni qayta-qayta takrorlaydi. Yuqoridagi iqtibos o'z mazmuniga ko'ra, biz yuqorida keltirgan kitob qoidalariga ziddek tuyuladi. Va haqiqatan ham, agar "tashqi nutq fikrning so'zlarga aylanishi" bo'lsa, unda nima uchun nutq faoliyatida "fikr so'zda amalga oshiriladi"? Agar Vygotskiy nazariyasining kontseptual qoidalari " Jinkin maktabi " olimlari tomonidan olingan xulosalar bilan to'ldirilsa, qarama-qarshilik osongina yo'q qilinadi. So'nggi ma'lumotlarga ko'ra, Jinoyat-protsessual kodeksi orqali boshlangan fikr og'zaki kodga qayta kodlanadi. Mana, L.S.ning ataylab noto‘g‘ri va majoziy tarzda yozganlari. Vygotskiy: fikr amalga oshiriladi, so'zda gavdalanadi. Ammo so'zda biz fikrning ikkinchi tug'ilishini kuzatamiz, bir marta allaqachon boshqa ramziy mujassamlanishda - Jinoyat-protsessual kodeksining belgilarida tug'ilgan. So'zda fikr reenkarnatsiya qilinadi. Bunday reenkarnasyon jarayonida nafaqat fikrlash shakli, balki uning mazmuni, mazmuni ham o'zgaradi. Aynan fikrning qayta tug'ilish jarayonini og'zaki fikrlash deb atash kerak. Rus psixologiyasining yana bir klassikasi S.L., uning xarakteri haqida juda to'g'ri gapirdi. Rubinshteyn: "<...> nutqda biz fikrni shakllantiramiz, lekin uni shakllantirishda biz uni ko'pincha shakllantiramiz." Ushbu iqtibos hozirda rus psixolingvistikasida qabul qilingan og'zaki fikrlashning ta'rifiga aylandi.
Demak, diskursiv tafakkurning o'rganish ob'ekti matnlarni yaratish, tushunish va ishlash jarayonlari hisoblanadi. Bu erda asosiy o'rganish predmeti - nutqning tuzilishi. Ma'lumki, og'zaki va yozma matnlar, go'yo o'z yaratuvchisidan har xil masofada joylashgan. "O'z-o'zidan" nutqni o'zini-o'zi ifodalash g'oyasi, xuddi shu shaxsdan, deb ta'kidlaydi T.G. Vinokur, - shubhasiz, har qanday funktsional nutq sohasida og'zaki nutqni shakllantirishda yozmaga qaraganda ko'proq bevosita ijodiy turtkidir. Shuni ta'kidlash kerakki, yozma nutq og'zaki nutqdan ko'ra shaxsdan kattaroq tartib bo'lib, ya'ni. amalga oshirishning yanada rasmiy, texnik va shuning uchun elementar bo'lmagan usulini taklif qilish, muqarrar ravishda og'zaki <...>dan ko'ra ko'proq darajada ob'ektivlashtiriladi. Har qanday og'zaki nutq harakatini jo'natuvchi , o'z ixtiyorida yozuvchi tomonidan u yoki bu tarzda o'zlashtirilgan ijtimoiy tajribaning barcha arsenaliga ega bo'lgan yozma nutq aktini jo'natuvchiga qaraganda, kommunikativ nosozlik uchun ko'proq shaxsiy javobgarlikni o'z zimmasiga oladi. turli xil vaqtinchalik va mantiqiy ketma-ketliklar.
Ko'proq darajada aytilganlarni og'zaki muloqotning o'ziga xos turiga - spontan nutqga bog'lash mumkin. "Oddiy odamda", deb yozadi E.S. Kubryakova , - nutq qobiliyatlari shu qadar avtomatlashtirilganki, fikr va nutq o'rtasida hech qanday o'tish bosqichlari bo'lmasligi mumkin va jonli muloqotda ustunlik shakli spontan nutq bo'lib, u bir vaqtning o'zida nutqning rivojlanishi hisoblanadi . Biz buni ko'pincha biror narsa haqida va "o'zimizga" o'ylashda, ong oqimini nutq shaklidagi fikrlar oqimidan ajratish mumkin bo'lmaganda va ongning faollashuvi nutq mexanizmlarining faollashuviga teng bo'lganda kuzatamiz. nutqni "chiqishga" yubormang, balki ichki nutqda etarlicha rasmiylashtirilgan va to'liq bayonotlarni yarating.
Sifatida K.F. Sedovning ta'kidlashicha, "kundalik muloqotda diskursiv faoliyatni kuzatishlar bizni ishontiradiki, nutqning shakllanishi boshlanishida so'zlovchiga nafaqat fikrni og'zaki amalga oshirish usullari, balki g'oyaning o'zi va hattoki nutq motivi. Fikrning so'zga aylanishi bizning oldimizda shaxsiy ma'nolar va milliy til so'zlovchiga yuklaydigan ma'nolar o'rtasidagi keskin ziddiyat sifatida namoyon bo'ladi. “Eng kundalik tuyg‘u va eng chuqur fikr uchun, – deb yozgan edi V. Gumboldt ziyraklik bilan, – til yetarli emas, odamlar bu ko‘rinmas olamga olis yurtdek qarashadi, u yerda faqat til ularni yetaklaydi, hech qachon maqsad sari yetaklamaydi. So'zning yuksak ma'nosidagi har qanday nutq - bu fikr bilan kurash bo'lib, unda odam kuch yoki kuchsizlikni his qiladi. K.F. kitobidan yana bir iqtibos keltiramiz. Sedov "Diskurs va shaxsiyat": "Tipik nutqlarni qo'llash uchun standart harakatlar, so'zlar o'rtasidagi assotsiativ aloqalarning mustahkamligi, hayotda ko'p marta takrorlanadigan ijtimoiy va kommunikativ vaziyatlar va klişe iboralar bu kurashga aralashadi . Va bu barcha yaxshi shakllangan rasmiy-semantik munosabatlar orqali, xuddi zich tarmoq orqali, dastlabki niyat yirtilib ketadi. Bu jangning natijasini oldindan aytish qiyin. Ideal holda, ma'ruzachi o'z irodasiga qarshilik ko'rsatadigan tilning elastik materiyasini engib, asl fikrga mos keladigan shakllarni topishi kerak; ko'pincha - bir so'z bilan amalga oshirish jarayonida fikr nogiron bo'lib qoladi, tanib bo'lmas darajada o'zgaradi; ba'zan, bir qator stereotipik modellar so'zlashadigan til assotsiatsiyalarining to'yingan yechimi oqimi bo'ylab sirpanib ketayotgan nutq oddiylik, kamlik va hatto fikrning yo'qligini yashiradi.
Hozirgi zamon psixofiziologiyasida kishining nutqiy tarjimai holi jarayonida ongida shakllanadigan va fikrlarni so‘zlarga aylantirish jarayoniga ta’sir etuvchi turli darajadagi lingvistik elementlar o‘rtasidagi bog‘lanishlar tizimi “verbal tarmoq” deb ataladi. "Og'zaki tarmoqning aloqalari," deb ta'kidlaydi nutq psixologiyasi bo'yicha kollektiv monografiya mualliflari, "ular ko'p bo'lsa ham, tanlangan bo'lib chiqadi. Eng yaqin funktsional tuzilmalar ma'no va tovush jihatidan yaqin bo'lgan so'zlarga mos keladi. Bilvosita, aslida, og'zaki tarmoqning barcha qismlari bir-biriga bog'langan, ammo bu tuzilma murakkab va notekis, "kontsentratsiyalar", "zaryadlar" va bir nechta kesishmalar unda ajralib turadi. Va yana: «Og'zaki signallar orasidagi bog'lanishlarning rivojlanishi natijasida so'z yordamida umumlashtirish va mavhumlikning yangi darajasi yaratiladi. Ma'nosi bevosita taassurotlarga murojaat qilish orqali emas, balki boshqa so'zlar bilan bog'lanish orqali aniqlanadigan so'zlar paydo bo'ladi.
status -rol stereotiplari tizimi , ramkalar shaklida bizning ongimizda mavjud bo'lgan nutq xatti-harakatlari stsenariylari. Jamiyat a'zolari o'rtasidagi o'zaro ta'sirning takrorlanadigan holatlariga nutq aloqasining tipik shakllari xizmat qiladi, ular muloqot janrlari deb ataladi. Bu nutq janrlari, K.F. Sedov, odamlar o'rtasidagi ijtimoiy ahamiyatga ega bo'lgan o'zaro munosabatlar standartlari va bunday o'zaro ta'sirning nutq dizayni me'yorlari haqidagi g'oyalar bir vaqtning o'zida mavjud bo'lgan holda birlashadigan bizning ongimizning bufer maydoniga aylanadi. Fikrlarni so‘zlarga aylantirish jarayonida janr ramkalari faol ishtirok etadi. To'g'ri ta'kidlaganidek, K.F. Sedov, kundalik muloqotning turli kommunikativ vaziyatlarida biz fikrlarni shakllantirish va shakllantirishning teng bo'lmagan usullari bilan shug'ullanamiz, ya'ni. Diskursiv fikrlashning har xil turlari bilan. Nutqni yaratish modellarining bir-biriga o'xshamasligi, birinchi navbatda, u yoki bu o'zaro ta'sirning pragmatik xususiyatlaridagi farqlar bilan bog'liq bo'lib, ular odamlarning janr uslubidagi o'zaro ta'siri doiralarini juda moslashuvchan aks ettiradi. Shuning uchun K.F. Sedov biz uchun muhim xulosaga keldi: diskursiv fikrlash tubdan sotsiolingvistik xususiyatga ega. Boshqacha qilib aytadigan bo'lsak, g'oyani matnga (matnli faoliyat) ochish shakllarining xilma-xilligi odamlarning kommunikativ o'zaro ta'sirining ijtimoiy ahamiyatga ega bo'lgan holatlarining xilma-xilligini aks ettiradi. Diskursiv fikrlash usullari o'rtasidagi farqning nozik tomonlari nutq ishining stilistik bog'liqligi bilan ham, rolli o'zaro ta'sir ma'lum bir kommunikativ vaziyatda yuzaga keladigan janr stsenariysi bilan ham bog'liq va (bu kam emas) muloqotga kirishuvchi lingvistik shaxslarning individual ijtimoiy-psixologik xususiyatlari bilan.
pragmalingvistik xususiyatlarini o'rganish, nutqning yashirin mexanizmlarini aniqlash . fikrlash, shuningdek, shaxsning diskursiv xulq-atvorining ijtimoiy-psixolingvistik xususiyatlarini hisobga olish.
2. Muloqot jarayonida nutqni avlod va semantik idrok etish xususiyatlari
2.1 Diskurs avlodining psixolingvistik xususiyatlari
Nutqning avlodi bilan bog'liq muammolarni o'rganishda zamonaviy fan ko'p jihatdan mahalliy psixologlar va birinchi navbatda L.V. Vygotskiy va uning ko'plab shogirdlari va izdoshlari. Olimlar javob berishga harakat qilayotgan asosiy savol - fikr va so'z o'rtasida nima bor? G'oyadan uning og'zaki timsoligacha bo'lgan harakat, L.V. Vygotskiy shaxsiy ma'noni umumiy tushunilgan ma'noga aylantirishdir. Biroq, bu muhim bosqichdan oldin keladi: fikrning o'zi boshqa fikrdan emas, balki insonning turli ehtiyojlaridan, bizning barcha harakatlarimiz, impulslarimiz, his-tuyg'ularimiz va boshqalarni qamrab olgan sohadan kelib chiqadi. Demak, fikrning orqasida motiv, nutq avlodidagi birinchi instansiya turadi. Bu, shuningdek, teskari jarayonda oxirgi chora bo'ladi - bayonotni idrok etish va tushunish jarayoni, chunki biz nutqni emas, hatto fikrni ham emas, balki suhbatdoshimiz u yoki bu fikrni nima uchun ifodalashini tushunishga intilamiz, ya'ni. nutq motivi.
Fikrning so'zga aylanishi ichki nutqda sodir bo'ladi. U maxsus tuzilishga ega va tashqi nutqdan sifat jihatidan farq qiladi. Bu "o'zi bilan gaplashish" emas, "gap minus tovush" emas. L.S.ning fikricha. Vygotskiy, ichki nutq - predikatlar, ma'lumotlarning o'zagini olib yuruvchi kalit so'zlardan iborat nutq; u, go'yo, bo'lajak gapning qofiyalari to'plami; u nutqni qisqartiradi, siqiladi, ko'pincha degrammatiklashtiriladi . Bu kelajakdagi bayonotning qisqacha mazmuniga o'xshaydi va soniyaning bir necha qismida oqadi. Ichki nutqda shaxsiy ma'no ma'noga aylanadi. Aynan shu erda g'oya elementlarining birinchi belgilari paydo bo'ladi, ular keyinchalik umumiy tushunarli og'zaki belgilar bilan to'ldirilgan izchil, grammatik jihatdan tuzilgan nutqqa aylanadi. Ichki nutq nutq ongining uzoq davom etgan evolyutsiyasi natijasidir.
L.S. tushunchasi. Vygotskiy mahalliy psixologlar, psixolingvistlar va tilshunoslarning ko'plab asarlarida ( Axutina ; Brudniy ; Gorelov, Sedov; Jinkin ; Zalevskaya ; Vinter Katsnelson , Krasikov, Kubryakova ; Leontiev, Luriya , Novikov; Normanni; Sokin. Portnovko; Normanniy; Portnovko; , Tarasov, Shaxnarovich ; Suprun; Tarasov, Ufimtseva; Ushakova va boshqalar)
L.S nazariyasiga eng muhim qo'shimcha. Vygotskiyni N.I. Jinkin . U bizning ongimizda maxsus intellekt tili - universal mavzu kodi (UCC) mavjudligi to'g'risida kontseptual farazni ilgari surdi, uning belgisi kelajakdagi bayonot g'oyasini loyihalashning asosiy usuliga aylanadi. "Umumiy shaklda," Jinkin ta'kidladi, - Jinoyat-protsessual kodeksi ma'ruzachining nutqini nazorat qilish va sheriklar aynan nima aytilayotganini, qaysi mavzuni (narsa, hodisa, voqea) tushunishlari uchun tuzilgan. haqida, nima uchun va kim uchun zarurligi va aytilganlardan qanday xulosa chiqarish mumkin. Mavzu kodi nutq va intellektning tutashuvidir . Mana fikrning inson tiliga tarjimasi. N.I.ning so'zlariga ko'ra. Jinkinning fikriga ko'ra, fikrni so'zga aylantirish - bu shaxsiy ma'noni Jinoyat-protsessual kodeksidan lingvistik ma'nolar bilan to'ldirilgan og'zaki xabarga qayta kodlash. “Fikr, – deb yozadi olim, – o‘z mazmuni tarkibiga ko‘ra doimo tilga kirib boradi, uni qayta tuzadi va rivojlanishga undaydi. Bu uzluksiz davom etadi, chunki fikrning mazmuni tilning stereotipli-odatiy imkoniyatlaridan kattaroqdir. Shuning uchun fikrning kelib chiqishi sub'ekt-rasmiy kodda amalga oshiriladi: tasvir, xuddi o'zi ifodalagan narsa kabi, cheksiz ko'p gaplarning predmetiga aylanishi mumkin. Bu gapirishni qiyinlashtiradi, lekin ifodani rag'batlantiradi.
Nutqni yaratish modellarining aksariyati bosqichlar, bosqichlar tizimi bo'lib, ularning o'tishi fikrning nutqqa aylanishiga olib keladi. Bizning ishimizda mashhur rus psixolingvist I.A. tomonidan tasvirlangan modelni asos qilib olamiz. Zimnyaya fikrning bayonga o'tishining uchta asosiy darajasini ajratadi: motivatsion-rag'batlantiruvchi, shakllantiruvchi va amalga oshirish.
Gapni shakllantirish jarayonining birinchi darajasi motivatsiondir, I.A. Zimnyaya, "motiv va kommunikativ niyatning" "qotishmasini" ifodalaydi. Shu bilan birga, motiv ushbu nutq harakatining turtki beruvchi boshlanishi bo'lsa, kommunikativ niyat so'zlovchining qanday kommunikativ maqsadni ko'zlashini, tinglovchiga ta'sir qilishning u yoki bu shakllarini rejalashtirishini ifodalaydi. Ushbu ma'no ifodasi darajasida "ma'ruzachi" faqat nima haqida "biladi" va nima deyishni emas, ya'ni. u nutqning umumiy mavzusini yoki mavzusini va kommunikativ niyat bilan belgilanadigan tinglovchi bilan o'zaro munosabat shaklini biladi, ya'ni. unga ma'lumot olish, so'rash yoki berish kerakmi.
Nutq ishlab chiqarishning ikkinchi darajasi - shakllantiruvchi - "til orqali fikrning haqiqiy shakllanish darajasi. <...> Bu daraja nutqning mantiqiy ketma-ketligi va sintaktik to'g'riligi uchun javobgardir. U ikkita kichik daraja bilan ifodalanadi - ma'no hosil qiluvchi va shakllantiruvchi. Shakllantiruvchi darajaning ma'no yasovchi bosqichi "so'zlovchining umumiy niyatini shakllantiradi va rivojlantiradi, gapning semantik konturini shakllantiradi". U "aniq gapning ma'nosini shakllantirish bilan yoki semantik yozuv deb ataladigan narsa bilan bog'liq". Ma'no shakllanish bosqichi , I.A. Zimnyaya kelajakdagi nutqni dasturlash bilan bog'liq bo'lib, uning dastlabki bosqichida kelajakdagi nutq g'oyasi paydo bo'ladi.
A.I.ning so'zlariga ko'ra. Novikovning ta'kidlashicha, "g'oya - bu ma'lum bir so'z bilan aniqlanmagan va mo'ljallangan ta'sir uchun mo'ljallangan axborot shakllanishi". G‘oya mavzu tushunchasi bilan qiyoslash mumkin bo‘lib, u ajralgan mazmundan iborat bo‘lib, “matnni tushunish bosqichlaridan birida shakllanadi. Mavzu g'oyaga to'g'ri kelmasa ham, ma'lum darajada uni ochib beradi. Konvolyutsiya bo'lganligi sababli, mavzu har doim to'liq izchil matnga kengaytirilishi mumkin, uning ichki shakli tashqi shakllarining farqiga qaramay, o'z tarkibida manba matnining ichki shakliga yaqin bo'lishi kerak. Bu matnlarning bunday mazmunli o'xshashligi mavzuni to'g'ri tanlash mezoni, demak, muallifning niyati.
Shakllantiruvchi darajani shakllantirishning ikkinchi bosqichida gapning leksik, grammatik va artikulyatsion tuzilishi amalga oshiriladi. Nutq ishlab chiqarishning bu ikkala bosqichi bir-biri bilan uzviy bog'liqdir. "Birinchi bosqichni so'zlarning katlanmış asosiy shakllarining grammatik joylashuvini dasturlashtiruvchi qurilmaga o'xshatish mumkin, ikkinchisi esa bayonotning haqiqiy grammatik joylashuvi (yoki so'zning tor ma'nosida grammatik tuzilish)."
Uchinchisi, nutq ishlab chiqarishning realizatsiya darajasi - "bu to'g'ri artikulyatsiya (talaffuz) va intonatsiya darajasi".
mashhur tilshunos E.S. tomonidan nutq ishlab chiqarishning umumlashtiruvchi modeli bo'lgan diagramma (1-rasm) keltirilgan. Kubryakova . Ushbu model nutqni yaratish jarayonining barcha bosqichlari haqida ham tasavvur beradi . Ammo shuni ta'kidlash kerakki, nutqning har xil turlarida bu bosqichlar to'plami har xil bo'ladi. Bizning fikrimizcha, boshqa nutqlarga qaraganda, nutqni yaratishning yashirin (latent) operatsiyalari tushunchasi matn g'oyasini shakllantirish va uni shakllantirish deyarli bir vaqtning o'zida amalga oshiriladigan spontan aloqa sharoitida shakllangan nutqiy asarlar tomonidan beriladi.
niyat va motiv
fikr shakllanishi
shaxsni tanlash
ong oqimidagi elementlar
og'zaki bo'lmagan kodda aralash kodda og'zaki kodda
shaxsiy ma'no va izlanishlarning tug'ilishi
ularning tegishli til shakllari
ichki nutq va ichki nutqning ko'rinishi (kelishi bilan
oddiy so'zlarning "ichki so'zi")
tashqi nutq bayonotini yaratish
Rasm 1. Nutq hosil qilish jarayonining bosqichlari
2.2 Nutqni mazmunli idrok etish
Nutqni semantik idrok etish jarayoni zamonaviy fanda batafsilroq tadqiqotlarni talab qiladi. Ma'lumki, nutqni tushunish bir vaqtning o'zida ko'plab kanallar orqali sodir bo'ladi. Bu shunchaki ma'noni bosqichma-bosqich dekodlash emas, unda yuqorida aytilgan so'zni yaratish modeli teskari tartibda "ishlaydi". Nutqni tushunish, qabul qiluvchining ma'nodan maqsad va motivga passiv harakati emas . Bu murakkab yaxlit psixologik jarayon bo'lib, unda kutish (kutish) va tushunishga (yoki noto'g'ri tushunishga) munosabat muhim rol o'ynaydi. Muloqotning dastlabki daqiqalaridan boshlab idrok etuvchi nutqning ma'nosini, nutqning illokatsion mazmunini oldindan modellashtirishga qaratilgan qarshi aqliy faoliyatni namoyish etadi. Bu erda nutq muallifi, muloqot boshlanishidan oldin suhbatdoshlar o'rtasida mavjud bo'lgan munosabatlar, suhbat mavzusi va boshqalar to'g'risida oldingi bilimlarning butun majmuasi katta ahamiyatga ega .
Ma'ruzachi ongida niyatni faol modellashtirish bilan bir qatorda, matn elementlari bilan ishlash, uning informatsion mazmunini dekodlash ustida ishlash ham mavjud. Semantik idrok nutqda so'zlarni - tilning muhim birliklarini ajratishdan boshlanadi. Ma'noli elementlarni bunday aniqlash fonemik (fonologik) eshitishga asoslanadi, bu esa qabul qiluvchiga tovushlarni tovush me'yorlari - fonemalarga bo'lgan munosabatiga ko'ra farqlash va atributlash imkonini beradi. Leksik ma'nolarni keyingi tushunish vaziyat va nutq kontekstiga asoslanadi. Nutqni tushunish jarayonida lug‘at bilan bir qatorda grammatika ham ma’lum rol o‘ynaydi. Bu erda muhim shart - bayonotning sirt tuzilishi uning chuqur tuzilmalariga qanchalik mos kelishi, ya'ni. nutqda voqelikni aks ettirishning eng keng tarqalgan mantiqiy va aqliy sxemalari. Qabul qiluvchi yadro sintaktik tuzilmalari bilan shug'ullanganda, jumlalarni tushunish osonlashadi. Xuddi shu holatda, idrok etish jarayonida biz turli xil inversiyalarga duch kelsak - rasmiy yoki semantik - iborani etarli darajada tushunish uchun, bayonotni qayta kodlash talab qilinadi: uni asl yadro turiga etkazish.
Demak, gapni anglash jarayonida til belgilarining deshifrlanishi sodir bo‘ladi. Biroq, matnning ma'nosini etarli darajada tushunish uchun tilni bilish etarli emas. Bu erda hal qiluvchi rolni adekvat havola, bayonotning nutqda tasvirlangan voqelik bilan bog'liqligi o'ynaydi. N.I.ning so'zlariga ko'ra. Jinkin , "nutqni emas, balki haqiqatni tushunish kerak". Muloqotning muvaffaqiyati nafaqat suhbatdoshlarning til malakasiga, balki ularning ijtimoiy dunyoqarashiga ham bog'liq. Nutq ortida turgan voqelik faktlarini bilmaslik kommunikativ tushunmovchiliklar va muvaffaqiyatsizliklarga olib keladi.
Haqiqiy nutqni tushunish, pirovardida, so'zlovchining kommunikativ niyatini, matnning ta'sirchan kuchini tushunishga qaratilgan. Ya'ni, biz nutqni emas, balki nutqini bizga qaratgan odamni tushunamiz. Bu vazifa haqiqiy nutq asarida ko'plab qarama-qarshi motivlar va kommunikativ niyatlar bilan oldindan belgilab qo'yilgan, ba'zida ma'ruzachining o'zi uchun unchalik tushunarsiz bo'lgan turli xil niyatlarning mavjudligi bilan murakkablashadi. Bizning kundalik muloqotimiz so'zsiz ifodalangan ma'noning eng xilma-xil soyalari bilan to'ldirilgan: har xil maslahatlar, istehzolar, axloqiy va axloqiy xarakterdagi subtekst. Demak, nutqni tushunish muloqot qabul qiluvchisi miyasining intensiv ishlashini talab qiladi.
Nutqni tushunish bir vaqtning o'zida turli kanallar orqali amalga oshiriladi. Bizning ongimizdagi nutqning birinchi so'zidan boshlab, lingvistik belgilarning dekodlanishi sodir bo'ladi, bunga parallel ravishda bizning ongimiz suhbatdoshning niyatini oldindan bilishga, uning nutqining integral rejasini modellashtirishga intiladi. "Matnni semantik idrok etish - bu ko'p qirrali nutqiy fikrlash jarayoni bo'lib, u asl g'oyani yig'ish va ochish, birovning nutqini individual ma'nolar kodiga qayta kodlash va hokazolarni o'z ichiga oladi. Yaxlit nutqiy asarni tushunish - bu ma'noni qayta qurish, uni idrok etuvchi sub'ektning ichki nutqining obrazli-sxema tiliga tarjima qilishdir.
Yaxlit nutq asarini tushunish matnning asosiy ma'nosini, so'zlovchining yashirin niyatlarini ochish jarayonidir. Natijada, qabul qiluvchining ongida asl matnga o'xshamaydigan yangi matn paydo bo'ladi. Bundan tashqari, birovning bayonotini aniq takrorlash hali uning tushunish haqiqati emas. N.I. bu haqda haqli ravishda yozgan. Jinkin : "Agar bizning sherigimiz qabul qilingan jumlalar ketma-ketligini tom ma'noda takrorlasa, u aytilganlarni tushungan yoki tushunmaganligini bilmaymiz. Nutqni mexanik ravishda takrorlash ma'noga ega emas." A.I. Novikov o‘z tadqiqotida “tushunish idrok etilayotgan matnni faol intellektual qayta ishlashga asoslangan bilvosita analitik-sintetik jarayondir. Ushbu qayta ishlash matnni semantik segmentlarga bo'lish, "semantik bosqichlar", "kuchli nuqtalar", "kontekst mavzulari" kabi turli xil "kontekstual birlashtiruvchi" ni ajratib ko'rsatishni, shuningdek ularni umumiy ma'noda birlashtirishni o'z ichiga oladi.
Matnni hosil qilish va tushunish jarayonlari kengayish va katlama mexanizmlariga asoslanadi. "Matn dinamikasida", deb yozadi L.N. Murzin - kamida ikkita darajani ajratish mumkin - chuqur (semantik) va yuzaki (leksiko-grammatik). Sirt darajasida bu diskretlik xiralashgan, go'yo matn doimiy bo'lib qoladi, bu uning yaxlit idrokiga yordam beradi. Ammo chuqur darajada biz bo'linmagan tuzilishga egamiz deb o'ylamaslik kerak. Matnning chuqurligida, albatta, ba'zi qismlarga bo'linish mavjud, ammo boshqa turdagi. Biz tavsiflash predmeti bo'lgan ob'ektni ajratamiz, uning u yoki bu xususiyatlarini ajratib turamiz va hokazo. Demak, matnning chuqur darajasi ham strukturaviy xususiyatga ega bo‘lib, u yagona global tavsif ob’ektining bo‘linishi natijasida ma’lum tarkibiy qismlar zanjiridan iborat”. Matnning chuqur tuzilishi semantik konsentratdir, nutq ishini joylashtirish dasturini belgilaydigan asosiy ma'no.
Matnni tushunish - nutq asarini ichki nutqda shakllanadigan dastlabki nutq sxemasiga bukish. Mahalliy psixologlarning tajribalari shuni ko'rsatdiki, idrok etilgan nutqni siqish jarayonida olingan ma'lumotlar qayta ishlanadi, nutqning chiziqli tuzilishi o'zgaradi . Shunday qilib, P.I. tajribalarida. Zinchenko, turli maktab yoshidagi bolalar tomonidan matnlarni qayta aytib berish bo'yicha, o'rta maktab o'quvchilari o'rtasida ma'lumotlarni ixtiyoriy va ixtiyoriy yodlashda to'liqlik va aniqlikning pasayishi qayd etildi. O'ninchi sinf o'quvchilarining qayta hikoyalari ba'zan sxematik xarakterga ega bo'lib, ularning hajmi bo'yicha kichik sinf o'quvchilarining qayta hikoyalariga yaqinlashardi. Biroq, o'rta maktab o'quvchilari matnlarining sxematikligi yodlash sifatining yomonlashuvi bilan emas, balki katta yoshdagi o'spirinlar nutqlarida asl ma'lumotni qayta kodlangan, qayta ishlangan shaklda uzatganliklari bilan belgilanadi: ular matnni qayta tiklashga emas, balki takrorlashga harakat qilishdi. shakl, lekin ularga berilgan matnning asosiy mazmunining umumlashtirilgan modeli.
A.A.ning tajribalari. Smirnov beixtiyor yod olish haqida. Yodlash jarayonida asl nusxadan chetlanish kuzatiladi. Shu bilan birga, asl nusxadagi o'zgarishlar matnning yadroviy ma'nosiga ta'sir qilmaydi, balki asosiy, muhim mazmunni ajratib ko'rsatish uchun murakkab tahliliy va sintetik faoliyat natijasidir. Tajriba materiallari shuni ta'kidlashga imkon beradiki, ma'lumotni eslab qolish jarayonida o'zgarishi "sub'ektning idrok etilayotgan matnni o'zining ichki tiliga tarjima qilish natijasidir, uning asosiy tarkibiy birliklari, A.N. Sokolov, «semantik komplekslar»dir... Natijada, ichki nutq alohida so'zlarning ma'nolarining eng yuqori sinteziga aylanadi, idrok etilgan matn tarjima qilinadigan ichki til vazifasini bajaradigan semantik komplekslar tiliga aylanadi».
Matnni katlama, uning asl tuzilishini o'zgartirish va qayta ishlash diskursiv fikrlashni tavsiflovchi yashirin mexanizmlardir. Axborotni qayta ishlash jarayonida qayta kodlash, uni og'zaki tildan universal mavzu kodlari tiliga tarjima qilish amalga oshiriladi, buning natijasida bayonotning yadroviy ma'nosi tushuniladi. Sifatida A.I. Novikovning ta'kidlashicha, "tushunish - bu bir necha bosqichlardan o'tadigan murakkab aqliy jarayon bo'lib, natijada matnning og'zaki shakli faol ravishda o'zgaradi, bu ko'p marta qayta kodlashdir. Kod o'tish sohasi ichki nutq bo'lib, bu erda tilning tashqi kodlaridan intellektning ichki kodiga o'tish amalga oshiriladi , uning asosida tushunish natijasida matn mazmuni shakllanadi.
Demak, nutqiy tafakkurni o'rganish bir qancha jihatlarni o'z ichiga oladi. Birinchidan, bu so'zlovchilarning munosabati va ularning niyatlari bilan bog'liq nutq harakatlarining binolarini tahlil qilishdir. Ikkinchidan, bu kommunikativ niyatdan tortib mavjud nutqning ovozli yoki grafik dizaynigacha bo'lgan nutq bayonotini yaratish bosqichlari ketma-ketligini ko'rib chiqishdir. Uchinchidan, nutq ma'lumotlarini semantik idrok etish jarayonini o'rganish. Biroq, nutqni hosil qilish va tushunish jarayonlarini chuqurroq tushunish uchun til shaxsining psixik leksikasini o'rganish kerak. Bu jihat inson uchun til bilimi o'zining grammatikasi va lug'ati, uning birliklari va toifalari bilan qanday shaklda mavjudligi, ular so'zlovchining miyasida qanday "qayd etilishi" va qanday qilib "chiqarib olinishi" haqidagi murakkab savollar bilan bog'liq. nutq jarayonida u tomonidan..

Tarkib

1. Diskursiv fikrlash nima?
2. Rasmiylashtirish nima?

1. Diskursiv fikrlash nima?

Til orqali amalga oshiriladigan tafakkurning eng rivojlangan shakli bu mulohaza yuritish - diskursiv tafakkur (lotincha Discursus - fikrlash, dalil). Diskursiv tafakkur - bu hukmlar zanjiri bo‘lib, uning elementlari tushunchalar bo‘lib, oxirida oldingilaridan kelib chiqqan yangi hukm paydo bo‘ladi. Diskursiv fikrlash faqat tilni vosita sifatida ishlatish bilan mumkin. Mulohaza yuritish mantiqiy qonunlar, qoidalar deb ataladigan qoidalarga muvofiq rivojlanadi, ularga ko'ra yangi hukm yoki xulosa ular buzilganidan ko'ra ko'proq bashorat qilish kuchiga ega.

Biroq, mantiqiy xulosaning to'g'riligi nafaqat mantiqiy operatsiyalarning to'g'ri bajarilishiga, balki boshqa bir qator shartlarga, xususan, haqiqiyligi ishlatilgan tushunchalarning mazmuni, shaxsiy va e'tiqodlar, shu jumladan irratsionallar shaklida mavjud bo'lgan ijtimoiy tajriba. Diskursiv tafakkurning vazifasi fikrlashning mantiqiy to‘g‘riligiga ishora qilib, qandaydir harakat yoki faoliyat oldidan qabul qilingan xulosa yoki qarorning to‘g‘riligini o‘ziga va boshqalarga isbotlashdan iborat. Diskursiv fikrlashning ikkita usuli - induksiya va deduksiya.
Induksiya - fikrlash jarayonida fikrning alohida hukmlardan umumiy xulosaga o'tishi. Agar kontseptsiyani shakllantirish jarayonini mantiqiy nuqtai nazardan ko'rib chiqsak, u holda uni induksiyaning tipik namunasi deb aytishimiz mumkin.
Xulosa qilishning yanada murakkab shakli deduksiya bo'lib, unda yakuniy hukm fikrning umumiy qoidalardan alohida hukmlarga o'tishi natijasidir. Formal mantiqdagi bunday fikr harakati sillogizm shaklini oladi, u umumiy va xususiy asos va xulosadan iborat. Deduktiv fikrlash sub'ektdan ko'proq mavhumlashtirish va umumlashtirish qobiliyatini, shuningdek, desentratsiyani - fikrlash vaqti uchun egosentrik pozitsiyani engish, hodisaga tashqi tomondan qarash qobiliyatini talab qiladi. Yashirin shaklda deduksiya, shuningdek, induksiya hamisha inson tafakkurida mavjud, ammo mavhum muammolarni hal qilishda egosentrik fikrlaydigan odamlar bunday vazifalarni qiyinchilik bilan engishadi. Shunday qilib, A.R tadqiqotlarida. Luriya 1930-yillarda u tomonidan olib borilgan. O‘zbekistonning chekka qishloqlarida, Koul va Skribnerlarning afrikalik Kpelle sholi yetishtiruvchilari haqidagi tadqiqotlarida ijtimoiy taraqqiyotning ma’lum bosqichidagi odamlar oddiy sillogizmlarni yecha olmasligi aniqlangan, masalan: “Uzoq shimolda barcha ayiqlar oq rangda. Novaya Zemlya uzoq shimolda joylashgan. Novaya Zemlyada ayiqlar qanday rangda? Deduktiv fikrlash rivojlanmagan odamlar, shuningdek, boshlang'ich maktab yoshidagi bolalar bunday muammolarni hal qilishda tegishli shaxsiy tajribaning etishmasligiga murojaat qilishadi, ahamiyatsiz xususiyatlarga murojaat qilishadi, nomaqbul savollar berishadi va hokazo.
Sillogizmda umumiy va alohida binolar ko'pincha ma'lum bir madaniyatda keng tarqalgan e'tiqodlarga asoslanadi. Shu munosabat bilan, rasmiy mantiq nuqtai nazaridan beg'ubor deduktiv mulohazalar, masalan, O'rta asrlarda, jodugarlik davrida bo'lgani kabi, e'tiqodlar, mantiqsiz e'tiqodlar va shunga o'xshash narsalarga asoslangan xulosalarga olib kelishi mumkin. ov qiladi. Deduktiv fikrlashdagi xulosalar shaxsiy e'tiqod va e'tiqodlar, shu jumladan noto'g'ri qarashlar va xurofotlarga asoslanganlar bilan aniqlanishi mumkin. Masalan, ma'lum bir shaxsning ruhining o'lmasligi haqidagi xulosa, umuman olganda, inson ruhining o'lmasligiga ishonchga asoslanadi. Fikrlash mantig'ining buzilishi bilan noto'g'ri asosning kombinatsiyasi ruhiy kasalliklarda bo'lgani kabi yolg'on, og'riqli e'tiqodlarning shakllanishiga olib keladi. Bunday xatolarga yo'l qo'ymaslik uchun odamlar doimo o'zlarining dunyo haqidagi g'oyalarini boshqa odamlarning g'oyalari bilan taqqoslashadi va o'zlarining dunyo tasviriga tegishli tuzatishlar kiritadilar. Qarashlarni bunday muvofiqlashtirish zarurati shunchalik kattaki, bunday imkoniyat bo'lmaganida, masalan, to'liq ijtimoiy izolyatsiya sharoitida, odam uni haqiqat bilan bog'laydigan barqaror mos yozuvlar nuqtalarini yo'qotishi, u bilan aloqani yo'qotishi va shu tariqa odamga aylanishi mumkin. psixotik . Bu, masalan, qattiq ijtimoiy izolyatsiya, chet tilli muhitda qolish yoki autizm bilan kasallangan odam uchun normal muloqot qilish uchun sharoitlarning yo'qligi qanchalik xavfli ekanligini ko'rsatadi.
Diskursiv fikrlash qobiliyati faoliyatni rejalashtirish va tashkil qilish uchun ilgari misli ko'rilmagan imkoniyatlarni ochib beradi. So'zdan nafaqat ob'ektlar o'rtasidagi, balki harakatlar o'rtasidagi munosabatlarni mustahkamlash vositasi sifatida foydalanib, odam bir qator og'zaki nutqlarda belgilangan harakatlar dasturini tuzishi mumkin, so'ngra amalda bajarilgan harakatlar bosqichlarini mavjud og'zaki dastur bilan solishtirishi mumkin. harakatlarga ham, muayyan holatlarga qarab dasturga ham tegishli tuzatishlar kiriting. Tildan harakatlarni rejalashtirish va tashkil etish vositasi sifatida foydalanish qobiliyatida insonning ulkan o'zgartiruvchi kuchi yotadi, bu, afsuski, yuqorida aytib o'tilganidek, nafaqat yaxshilik nomida, balki hayotda ham ishlatilishi mumkin. yomonlik nomi.

2. Rasmiylashtirish nima?

Formallashtirish - bu tushunchalarning ma'nosidan va ilmiy nazariya ifodalarining ma'nosidan chalg'itishni ta'minlovchi, uning mantiqiy xususiyatlarini, deduktiv va ekspressiv imkoniyatlarini o'rganish uchun kognitiv operatsiyalar majmuidir. Formallashtirish eng rivojlangan matematika va formal mantiqda rasmiylashtirish deganda mazmunli ilmiy nazariyani rasmiylashtirilgan til shaklida qayta qurish tushuniladi. Rasmiylashtirish nazariya qoidalari o'rtasidagi deduktiv munosabatlarning to'liq tavsifi berilganligidan kelib chiqadi, ko'pincha aksiomatik usul yordamida amalga oshiriladi. Nazariyaning dastlabki qoidalaridan boshqa fikrlarni olishda foydalaniladigan barcha mantiqiy vositalar aniqlangan va aniq shakllantirilgan deb taxmin qilinadi. Agar aksiomatizatsiya va mantiqiy vositalarning aniq belgilanishi bilan bir qatorda ilmiy nazariyaning tushuncha va ifodalari qandaydir ramziy belgilar bilan almashtirilsa, u rasmiy tizimga aylanadi.

Bunday nazariyani o'ziga xos jismoniy ob'ektlar sifatida ko'rib chiqish mumkin bo'lgan ma'lum turdagi (ramzlar) moddiy ob'ektlar tizimi sifatida ko'rib chiqish mumkin va nazariyani qo'llash ma'lum qoidalar to'plamiga muvofiq ushbu ob'ektlarni manipulyatsiya qilish bilan qisqartirilishi mumkin. ular faqat va faqat belgilarning turi va tartibini hisobga oladi va shu bilan rasmiylashtirilgan ilmiy nazariya tomonidan ifodalangan kognitiv mazmundan mavhum bo'ladi.
Rasmiylashtirilgan nazariyalarning ikki turi mavjud: toʻliq rasmiylashtirilgan, sanab oʻtilgan talablarni toʻliq amalga oshiruvchi va maʼlum fanni rivojlantirishda qoʻllaniladigan mantiqiy vositalar aniq belgilanmagan holda qisman rasmiylashtirilgan. Ilmiy bilimlarning alohida sohalarini rasmiylashtirish imkoniyati uzoq tarixiy rivojlanish bilan tayyorlandi, aksiomatik usul va xulosa chiqarish nazariyasi zaruriy rivojlanishni olgandan keyingina haqiqiy bo'ldi.
Rasmiylashtirishga bo'lgan ehtiyoj ma'lum bir fan oldida uning rivojlanishining etarlicha yuqori darajasida, mavjud bilimlarni mantiqiy tizimlashtirish va tashkil etish vazifasi muhim ahamiyatga ega bo'lganda paydo bo'ladi va bu ehtiyojni amalga oshirish imkoniyati katta dastlabki ishlarni talab qiladi. rasmiylashtirishdan oldingi ilmiy nazariyani shakllantirish bosqichlarida amalga oshiriladigan fikrlash. Rasmiylashtirish ilmiy nazariyaning mazmunini ochib berishning kuchli vositasidir.
Rasmiylashtirish asosidagi kognitiv usullar va vositalarning butun majmuasi rasmiylashtirishga duchor bo'lgan mazmunli ilmiy nazariya va uni rasmiylashtirish natijasida paydo bo'lgan rasmiy tizim o'rtasidagi zarur muvofiqlikni ta'minlashga qaratilgan: rasmiylashtirilgan nazariyada olingan formulalar sinfi mazmunli nazariya sinfiga to'g'ri kelishi kerak. rasmiylashtirishdan o'tgan nazariyaning haqiqiy qoidalari (lekin qarama-qarshi bayonot, qoida tariqasida, to'g'ri emas).
Rasmiy tizimni qurish uchun (juda cheklangan darajada bo'lsa ham) tabiiy, so'zlashuv tilidan foydalanish va uning tuzilishini ushbu til nuqtai nazaridan tahlil qilish, rasmiyatchilikning mantiqiy xususiyatlarini (mustahkamlik, echuvchanlik, to'liqlik va boshqalar) tavsiflash kerak. Bu shuni anglatadiki, rasmiylashtirish mazmunli fikrlashni o'zining deduktiv va ekspressiv imkoniyatlarini qurish va tadqiq qilish vositasi sifatida ham o'z ichiga oladi. Formallashtirish mazmunli nazariya tomonidan to‘plangan bilimlar hajmini tizimlashtirishda muhim rol o‘ynaydi, nazariyaning mantiqiy tuzilishini ajratib olish va aniqlashtirishga, foydalaniladigan til va kontseptual apparatlarning standartlashtirilishini ta’minlashga, bilim sohasidagi ahamiyatsiz cheklovlarni bartaraf etishga imkon beradi. nazariyaning umumiylik darajasi, boshlang'ich sifatida qabul qilingan nazariyaning qoidalari sonini kamaytirish va hokazo .d.
Shu bilan birga, rasmiylashtirish nafaqat aniq tilni ta'minlaydi, balki yangi natijalarga erishish imkonini beradigan qimmatli fikrlash vositasidir. Matematika, mantiq, tilshunoslik va boshqa bir qator fanlar tarixi shuni ko'rsatadiki, rasmiylashtirish bilimlarning yangi natijalarga harakatini rag'batlantiradi, yangi muammolarni shakllantirish va qo'yish, ularning echimlarini topish va hokazolarni ochib beradi. Kompyuter texnologiyalarining jadal rivojlanishi rasmiylashtirish imkoniyatlarini kengaytirishda muhim rol o'ynaydi. Rasmiylashtirish usullari yordamida olingan natijalar aniq tadqiqot usullarining tabiati va bilish imkoniyatlarini, ilmiy bilishdagi formal va mazmun dialektikasini tushunish , matematika va mantiq tabiatining formalistik talqinini tanqid qilish uchun katta falsafiy ahamiyatga ega.
Formallashtirish usullari asosida matematika va mantiq asoslari sohasida olib borilgan tadqiqotlar davomida olingan natijalarning eng muhimi umumiy uslubiy ahamiyatga ega bo'ldi - Gödelning etarlicha boy rasmiylashtirilgan nazariyalarning to'liq emasligi haqidagi teoremasi va Tarskining deduktiv va ekspressiv imkoniyatlarning chegaralanganligini ochib bergan bunday nazariyalar uchun haqiqat tushunchasining rasmiylashtirilmasligi haqidagi teorema.formalizmlar . Bu cheklovni ma'lum darajada boyroq tizimlar yaratish orqali bartaraf etish mumkin. Shu ma’noda aytish mumkinki, rasmiylashtirish bosqichma-bosqich nazariyaning kognitiv mazmunini uning shakli orqali yanada to‘liqroq ifodalashga yondashish imkonini beradi. Biroq, biz etarlicha rivojlangan ilmiy nazariyalar bilan shug'ullanadigan barcha holatlarda bu jarayonni yakunlab bo'lmaydi. Rasmiylashtirish bunday nazariyalar mazmunining barcha boyligini tugatib bo'lmaydi.
Formallashtirish bilimlar majmuasining mazmunini ma'lum bir shakl - sun'iy til belgilari orqali ifodalash usuli sifatida. Rasmiylashtirishning eng muhim turi mantiqiy rasmiylashtirish bo'lib, u aqliy mazmunni mantiqiy shakllar orqali ifodalashni anglatadi. Bu fanlarni qat'iy tizimga kiritish jarayoniga yordam beradi; ammo har tomonlama rasmiylashtirish hatto matematika sohasida ham mumkin emas (Gödel teoremasi).
Mantiqiy rasmiylashtirish ko'pincha kompyuter dasturlarini tuzish va fikrlashni modellashtirishga urinishlar uchun xizmat qiladi. Bunday holda, maxsus algoritmik tillar qo'llaniladi. Mantiqiy rasmiylashtirish rasmiy mantiq asosida amalga oshirilganligi sababli, takliflar (va predikatlar) hisobi har doim insonda fikrlash jarayonida tushunchalar harakatiga taqlid qilishni o'z ichiga oladi: ijtimoiy ma'lumotlarning bir qismi yo'qoladi. fikrlash jarayonining diskretligi muqarrar ravishda aks ettirilgan "muzlatilgan" tushunchalar bilan operatsiya mavjudligi. Bu yangi bilimlarni mantiqiy rasmiylashtirish bilan olish mumkin emas degani emas , chunki rasmiy mantiq ham ratsional faoliyat doirasida yangi bilimlarni olish usuli bo'lib xizmat qilishi mumkin.
Rasmiylashtirish fandagi yondashuv sifatida, u real ob'ektlarni o'rganishdan mavhum bo'lishga va uning o'rniga ma'lum belgilar yoki belgilar to'plami bilan ishlashga imkon beradigan maxsus belgilar va belgilar tizimidan foydalanishdan iborat. Tushunishdagi noaniqlikni bartaraf etish uchun fikrlarni to'g'ri ifodalash uchun yaratilgan. Rasmiylashtirish asosida sun'iy tillar yaratiladi, ulardan foydalanib, faqat belgilar bilan ishlaydigan sof rasmiy yo'l bilan tadqiqot olib borish mumkin. diskursiv fikrlashni rasmiylashtirish tili
Formallashtirish har qanday tabiatdagi ob'ektlarni semiotik tahlil qilish usuli sifatida shaklni ochishga qaratilgan. Ob'ektlarni atamalardan foydalangan holda tavsiflovchi rasmiylashtirish (to'g'ridan-to'g'ri tavsiflash, belgilash, nomlash) rasmiylashtirishning eng oddiy turi bo'lib, uning varianti tabiiy tillarda alohida so'zlar va iboralar, masalan, matematikada esa turli xil matematik belgilarning raqamlari va belgilaridir. operatsiyalar. Ta'riflovchi rasmiylashtirishning maqsadi - belgilashning ixchamligi, aniqligi va noaniqligi (homonimiyaning yo'qligi). Oddiyligiga qaramay, tavsifiy rasmiylashtirish ilmiy rasmiylashtirishning zarur tarkibiy qismidir. Ikkinchisi rasmiy tildan foydalanish bilan tavsiflanadi, ya'ni. o‘rganilayotgan predmet sohasini sof sintaktik asosda tahlil qilish imkonini beruvchi, o‘ziga xos xususiyatlar va munosabatlarning yanada aniqroq nazariy ifodasini ta’minlaydigan maxsus ramziy vositalar (o‘zgaruvchilar, formulalar, transformatsiya qoidalari va boshqalar). Tushunchalar, mulohazalar va xulosalar o'rtasidagi umumiy munosabatlarni ifodalashni ta'minlaydigan mantiqiy rasmiylashtirish kabi ilmiy rasmiylashtirish turi alohida qiziqish uyg'otadi. Har qanday bilim - kundalik yoki ilmiy - mantiqiy rasmiylashtirish ob'ekti bo'lishi mumkin, u mazmunli g'oyalarni aniqlaydi va tizimlashtiradi, yangi muammolarni shakllantirishga va ularni hal qilishning mumkin bo'lgan yo'llarini topishga yordam beradi. Biroq, ancha murakkab nazariyalarni (masalan, arifmetika) adekvat mantiqiy rasmiylashtirish ahamiyatsiz emas va bir qator hollarda turli xil antinomiyalar va paradokslar tomonidan to'sqinlik qiladi. Shu munosabat bilan bunday rasmiylashtirish uchun asosiy cheklovlar paydo bo'ladi (masalan, Gödel, Tarski va boshqalar teoremalari). Biroq, mantiqiy rasmiylashtirishning qiyinchiliklari uning ahamiyatini kamaytirmaydi va bu usulni turli bilim sohalarida keng amaliy qo'llashni rad etish uchun sabab emas.
Formallashtirish (lot. formadan — koʻrinish, tasvir), tafakkur natijalarining aniq tushuncha va gaplarda aks etishi sifatida. Rasmiylashtirish jarayonida o'rganilayotgan ob'ektlar, ularning xususiyatlari va munosabatlari ob'ektlarning muhim tomonlarini aniqlash va tuzatishga imkon beradigan ba'zi barqaror, yaxshi kuzatiladigan va aniqlanishi mumkin bo'lgan moddiy konstruktsiyalarga mos keladi. Formallashtirish mazmunni uning shaklini ochib berish orqali aniqlaydi va turli darajadagi to'liqlik bilan amalga oshirilishi mumkin. Tafakkurning tabiiy tilda ifodalanishini rasmiylashtirishning birinchi bosqichi deb hisoblash mumkin. Uning yanada chuqurlashishi oddiy tilga har xil turdagi maxsus belgilarni kiritish va qisman sun'iy va sun'iy tillarni yaratish orqali erishiladi. Mantiqiy rasmiylashtirish xulosalar va dalillarning mantiqiy shaklini aniqlash va aniqlashga qaratilgan. Nazariyaning to'liq rasmiylashtirilishi uning dastlabki tushunchalari va qoidalarining mazmunli ma'nosidan butunlay abstraktsiya qilinganda va dalillarda qo'llaniladigan mantiqiy xulosaning barcha qoidalarini sanab o'tganda sodir bo'ladi.
Ushbu rasmiylashtirish uchta nuqtani o'z ichiga oladi:
) barcha asl, aniqlanmagan atamalarni belgilash;
) isbotsiz qabul qilingan formulalarni (aksiomalarni) sanab o'tish;
) ushbu formulalardan yangi formulalar (teoremalar) olish uchun ularni o'zgartirish qoidalarini kiritish.
Rasmiylashtirilgan nazariyada isbot qo'llanilgan tushunchalar mazmuniga, ularning ma'nosiga murojaat qilishni talab qilmaydi. Bu erda isbot formulalar ketma-ketligi bo'lib, ularning har biri aksiomadir yoki xulosa qilish qoidalariga muvofiq aksiomalardan olinadi. Bunday dalilni tekshirish (lekin uni topmaslik) kompyuterga o'tkazilishi mumkin bo'lgan sof mexanik protseduraga aylanadi. Rasmiylashtirish ilmiy tushunchalarni aniqlashtirishda muhim rol o'ynaydi. Ko'pgina muammolarni nafaqat ular bilan bog'liq bo'lgan mulohazalarni rasmiylashtirmaguncha, balki uni shakllantirish ham mumkin emas. Bu, xususan, algoritm tushunchasi va algoritmik yechilmaydigan masalalar mavjudmi degan savolga nisbatan keng tarqalgan. Faqat arifmetikaning rasmiylashtirilishi bilangina rasmiylashtirilgan arifmetika barcha ma'noli arifmetikani qamrab oladimi, degan savolni qo'yish mumkin bo'ldi. K. Gödel tomonidan ko'rsatilgandek , mazmunan etarlicha boy nazariya (tabiiy sonlar arifmetikasini qamrab olgan) uning rasmiylashtirilgan versiyasida to'liq ko'rsatilishi mumkin emas; ikkinchisi qanday qilib qo'shimcha bayonotlar bilan to'ldirilmasin, nazariyada har doim oshkor etilmagan , rasmiylashtirilmagan qoldiq qoladi.

Bibliografiya

1. Baskakov A.Ya., Tulenkov N.V. Ilmiy tadqiqot metodikasi: darslik. nafaqa / - 2-nashr, Rev. - Kiev: MAUP, 2004.-216s.

2. Vygotskiy L.S. Fikrlash va nutq. - M.: Labirint, 2010. - 265 b.
. Jinkin N.I. Nutq mexanizmlari. - M .: Logos, 2012. - 370 b.
. Rapatsevich E.S. Pedagogikaning zamonaviy lug'ati. - M.: Sovremennoe slovo, 2014. - 928 b.
. Sobitova R.G. Ilmiy tadqiqot tadqiqotlari asoslari. nafaqa / R.G. Sobitova. - Vladivostok: DSU, 2005.-190 b.